ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದತ್ತೇ —
ಭೂರ್ಭುವಃ ಸುವರಿತಿ ।
ಇತೀತ್ಯುಕ್ತೇತಿ ।
ಭೂರ್ಭುವಃಸುವರಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನೋಕ್ತಾನಾಂ ವ್ಯಾಹೃತೀನಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮಲಬ್ಧಕ್ರಮಾನುವಾದಾರ್ಥಃ ಶ್ರುತಾವಿತಿಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರದರ್ಶಿತಕ್ರಮೋಪೇತಾನಾಂ ವ್ಯಾಹೃತೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಾನುವಾದಾರ್ಥ ಏತಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ವ್ಯಾಹೃತಯ ಇತಿ ಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕ್ರಮತಃ ಸ್ವರೂಪತಶ್ಚ ತಾಃ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಪರಾಮೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ತಿಸ್ರ ಏತಾ ಇತಿ ।
ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ತಾವದಿತಿ ।
ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧವ್ಯಾಹೃತಯಃ ಇಹ ಪ್ರಥಮಂ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ವೈ-ಶಬ್ದೇನ ತಾಸು ಕ್ರಮೇಣೋಪಾಸನವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೋಮಪಾನಾರ್ಥಂ ಮಹಾಂಶ್ಚಮಸೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಮಹಾಚಮಸ ಇತಿ ವೇದಭಾಷ್ಯಕಾರಾಃ ।
ಅಪತ್ಯಮಿತಿ ।
ಗೋತ್ರಾಪತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ ದರ್ಶಿತಮ್ - ‘ಮಹಾಚಮಸಗೋತ್ರತ್ವಾದ್ಗೋತ್ರಾರ್ಥಸ್ತದ್ಧಿತೋ ಭವೇತ್’ ಇತಿ ।
ಪ್ರವೇದಯತ ಇತಿ ಲಟೋ ಭೂತಾರ್ಥಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಹೇತುಮಹಾ —
ಉ ಹ ಸ್ಮ ಇತ್ಯೇತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಋಷೇಶ್ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿವಿಷಯಕಂ ವೇದನಂ ಯೋಗಪ್ರಭಾವಜನಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವೇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ದದರ್ಶೇತ್ಯರ್ಥಃ ಇತಿ ।
ಆರ್ಷೇತಿ ।
ಋಷಿಸಂಬಂಧ್ಯನುಸ್ಮರಣಮಾರ್ಷಮ್ , ತಸ್ಯಾನುಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇ ಸತಿ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತದೇವ ಕುತ ಇತಿ ; ತತ್ರಾಹ —
ಋಷ್ಯನುಸ್ಮರಣಮಪೀತಿ ।
ಇಹೋಪದೇಶಾದಿತಿ ।
ಉಪಾಸನಪ್ರಕರಣೇ ಋಷೇಃ ಸಂಕೀರ್ತನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರತ್ರೋಪದೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯಾ ಗತೇರಪಿ ಚಿಂತನಮುಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿಹೋಪದೇಶಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತಚ್ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚಿಂತಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತರವ್ಯಾಹೃತಿತ್ಯಾಗೇನ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ —
ಮಹದ್ಧಿ ಕಿಲ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹತೀ ಚ ವ್ಯಾಹೃತಿರಿತಿ ।
ಮಹತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೌ ಹಿ ಕಿಲೇತಿ ನಿಪಾತೌ । ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತೇರಿತರವ್ಯಾಹೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತೇರ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದಿತಿ ।
ಮಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದ್ವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಂ ಪುನರಪಿ ಕಿಂ ಕೀದೃಶಮಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರೋತ್ತರಂ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಃ, ಸ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾ ಇತರವ್ಯಾಹೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಚೇತನೇ ರೂಢಸ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಥಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮರ್ಥಃ ? ಯೋಗೇನೇತ್ಯಾಹ —
ಆಪ್ನೋತೇರಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯಾ ಅರ್ಥೋ ಯಸ್ಯ ; ತತಶ್ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಾಚಕಾದಾಪ್ನೋತೇಃ ಸಕಾಶಾನ್ನಿಷ್ಪನ್ನೋಽಯಮಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಬೋಧಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತೇರಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಿತರವ್ಯಾಹೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —
ಇತರಾಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಯತೋಽತ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಚ-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ ।
ನನ್ವಿತರವ್ಯಾಹೃತಯೋ ಮಹ ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯಾಪ್ಯಂತ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಇತರವ್ಯಾಹೃತೇಷು ಮಹ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಾನುವೃತ್ತೇರದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಬ್ರಹ್ಮಾನ್ನಭೂತೇನೇತಿ ।
ಮಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನ ಆದಿತ್ಯಾದಿಭೂತತ್ವಮಿತ್ಥಂ ಶ್ರೂಯತೇ - ’ಮಹ ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯಃ, ಮಹ ಇತಿ ಚಂದ್ರಮಾಃ ಮಹ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ಮಹ ಇತ್ಯನ್ನಮ್’ ಇತಿ । ಮಹ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೋಂಕಾರ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ನನ್ವಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಲೋಕಾದಿಷ್ವೇವ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ನ ವ್ಯಾಹೃತಿಷು, ಅನುಪಲಂಭಾತ್ ; ತತಶ್ಚ ಕಥಮಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಬ್ರಹ್ಮಾನ್ನಭೂತೇನ ಮಹ ಇತ್ಯನೇನ ಇತರಾ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ವ್ಯಾಪ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾಸಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಪ್ಯತಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮಾಹ – ಲೋಕಾದೇವಾವೇದಾಃ ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚೇತಿ । ಇತರವ್ಯಾಹೃತಯೋ ಲಕದೇವವೇದಪ್ರಾಣಾತ್ಮಿಕಾ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ತಾಸಾಮಿತ್ಥಂ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ - ‘ಭೂರಿತಿ ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕಃ, ಭುವ ಇತ್ಯಂತರಿಕ್ಷಮ್ , ಸುವರಿತ್ಯಸೌ ಲೋಕಃ ; ಭೂರಿತಿ ವಾ ಅಗ್ನಿಃ, ಭುವ ಇತಿ ವಾಯುಃ, ಸುವರಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಃ ; ಭೂರಿತಿ ವಾ ಋಚಃ, ಭುವ ಇತಿ ಸಾಮಾನಿ, ಸುವರಿತಿ ಯಜೂಷಿ ; ಭೂರಿತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ, ಭುವ ಇತ್ಯಪಾನಃ, ಸುವರಿತಿ ವ್ಯಾನಃ’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷದ್ಯುಲೋಕಾನಾಮಾದಿತ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ, ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯದೇವತಾನಾಂ ಚಂದ್ರವ್ಯಾಪ್ಯತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೈವ, ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯಯೋಃ ಸ್ವದೀಪ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಲೋಕವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ; ವಾಗಾತ್ಮಕಾನಾಂ ವೇದಾನಾಮೋಂಕಾರವ್ಯಾಪ್ಯತಾ ‘ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾ, ಪ್ರಾಣಾನಾಮನ್ನರಸದ್ವಾರಾನ್ನವ್ಯಾಪ್ಯತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ; ತಥಾ ಚ ಲೋಕದೇವವೇದಪ್ರಾಣಾತ್ಮಿಕಾ ಇತರವ್ಯಾಹೃತಯೋ ಯತ ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಬ್ರಹ್ಮಾನ್ನಭೂತೇನ ಮಹ ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಂತೇ, ಅತೋ ಮಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತೇರಿತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಂ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಅನಂತರವಾಕ್ಯಮಾದತ್ತೇ —
ಅಂಗಾನೀತಿ ।
ನನ್ವನ್ಯಾ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ಯಥಾ ದೇವತಾರೂಪತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾಸ್ತಥಾ ಲೋಕಾದಿರೂಪತ್ವೇನಾಪಿ ಶ್ರುತಾಃ ; ತತಶ್ಚ ಕಥಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾರೂಪಾಣಾಮೇವ ತಾಸಾಮಂಗತ್ವವಚನಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ದೇವತಾಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ದೇವತಾಪದಮಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಲೋಕಾದೀನಾಮಪಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ ; ಅತೋ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಣೇ ಕೃತೇ ಸತಿ ಫಲಿತಮ್ ‘ಅಂಗಾನ್ಯನ್ಯಾ ದೇವತಾಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಮಹ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಇತೀತ್ಯಂತೇನ ।
ಅತ್ರೇತಿಶಬ್ದೋಽತ ಇತ್ಯರ್ಥೇ, ಯತ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಯತ ಆದಿತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಲೋಕಾದಯೋ ಮಹೀಯಂತೇ ಅತಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಲೋಕಾದಯಶ್ಚ ಮಹ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನೋಽವಯವಭೂತಾ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಆತ್ಮನಾ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಶರೀರಸ್ಯ ಮಧ್ಯಭಾಗೋಽತ್ರಾತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತೇನ ಹಸ್ತಪಾದಾದ್ಯಂಗಾನಿ ಮಹೀಯಂತೇ । ಶರೀರಮಧ್ಯಭಾಗಗತಾನ್ನಾದಿನಾ ಅಂಗಾನಾಂ ವೃದ್ಧಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ - ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮಭಾಗಂ ಪ್ರತಿ ಪಾದಾದೀನ್ಯಂಗಾನಿ ಮಧ್ಯಮಭಾಗಾಧೀನವೃದ್ಧಿಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ , ಮಧ್ಯಮಭಾಗಶ್ಚಾಂಗೀ ತದ್ವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಇತರವ್ಯಾಹೃತಯಃ ಪಾದಾದಿರೂಪಾಂಗಾಣಿ, ಆದಿತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಮಂಗೀತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ; ಮಹ ಇತ್ಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮನೇತರವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವೇನ ವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ , ಇತರವ್ಯಾಹೃತೀನಾಂ ಚ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ತದಧೀನವೃದ್ಧಿಭಾಕ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಂಗವದ್ವೃದ್ಧಿಭಾಕ್ತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ ; ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಥಮಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಪಾದೌ, ದ್ವಿತೀಯಾ ಬಾಹೂ, ತೃತೀಯಾ ಶಿರ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ; ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಹೃತಿಚತುಷ್ಟಯಂ ಮಿಲಿತ್ವಾ ಶರೀರಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ ; ತಸ್ಮಿನ್ವ್ಯಾಹೃತಿಮಯೇ ಶರೀರೇ ಯದಂಗಿತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಂ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ರ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಹಿತಾ ; ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - ಮಹ ಇತ್ಯಂಗಿನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ । ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಲೋಕಾದಿವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಥಂ ಶ್ರೂಯತೇ - ‘ಆದಿತ್ಯೇನ ವಾವ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾ ಮಹೀಯಂತೇ, ಚಂದ್ರಮಸಾ ವಾವ ಸರ್ವಾಣಿ ಜ್ಯೋತೀಷಿ ಮಹೀಯಂತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಾವ ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಮಹೀಯಂತೇ, ಅನ್ನೇನ ವಾವ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಮಹೀಯಂತೇ’ ಇತಿ । ಅಯಮರ್ಥಃ ಲೋಕಾಸ್ತಾವದಾದಿತ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶಿತಾಃ ಸಂತಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾಂ ವೃದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ; ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯದೇವತಾರೂಪಾಣಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಚಂದ್ರಮಸಾ ವರ್ಧಂತ ಇತ್ಯೇತತ್ ‘ಪ್ರಥಮಾಂ ಪಿಬತೇ ವಹ್ನಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಚಂದ್ರಕಲಾಪಾನೇನ ತೇಷಾಂ ವೃದ್ಧೇರಾವಶ್ಯಿಕತ್ವಾತ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪ್ರಣವೇನ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ವರ್ಧಂತೇ ವೇದವೃದ್ಧೇಃ ಪ್ರಣವಪೂರ್ವಕಾಧ್ಯಯನಾಧೀನತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಓಮಿತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯನ್ನಾಹ’ ಇತಿ ; ಅನ್ನೇನ ಪ್ರಾಣಾ ವರ್ಧಂತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಶ್ರುತಿಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತಿ ‘ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣ ಋತೇಽನ್ನಾತ್’ ಇತಿ ।
ಭೂರಿತಿ ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತ್ಯಾದಾವೈಕೈಕಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಶ್ಚತುಷ್ಪ್ರಕಾರಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂರಿತೀತಿ ।
ಚತುರ್ಧಾ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಮುತ್ತರಾ ಇತಿ ।
ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ವಾಯುಃ ಸಾಮಾನ್ಯಪಾನ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾ ವ್ಯಾಹೃತಿರ್ಭುವ ಇತಿ, ಸುವರ್ಲೋಕ ಆದಿತ್ಯೋ ಯಜೂಂಷಿ ವ್ಯಾನ ಇತಿ ತೃತೀಯಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಸುವರಿತಿ, ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಓಂಕಾರೋಽನ್ನಮಿತಿ ಚತುರ್ಥೀಂ ವ್ಯಾಹೃತಿರ್ಮಹ ಇತಿ ; ಏವಮೇತಾ ಉತ್ತರಾ ವ್ಯಾಹೃತಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚತುರ್ಧಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಹ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರತ್ವಂ ವಾರಯತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೋಂಕಾರ ಇತಿ ।
ಭೂರಿತಿ ವಾ ಋಚ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವೇದಾವಯವಭೂತಶಬ್ದಸಂನಿಧಾನೇ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ , ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತೌ ಪೂರ್ವಮೇವ ಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟೇರುಕ್ತತ್ವೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಧಾ-ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರವಚನತ್ವೇ ಸತಿ ಚತಸ್ರಶ್ಚತುರ್ಧೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಫಲಿತಮರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯಾಧ್ಯಾಹಾರಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಚತಸ್ರಶ್ಚತಸ್ರಃ ಸತ್ಯ ಇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚತಸ್ರೋ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಲೋಕಾದಿಭೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚತಸ್ರಃ ಸತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವ್ಯಾಹೃತಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪದಾರ್ಥಚತುಷ್ಟಯದೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ ಏವ ತಾಸಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚತುರ್ಧಾತ್ವಕ್ಲೃಪ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ ಚತಸ್ರಶ್ಚತುರ್ಧೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪುನರುಕ್ತಮಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ತಾಸಾಂ ಯಥಾಕ್ಲೃಪ್ತಾನಾಮಿತಿ ।
ಭೂರಿತಿ ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾನಾಂ ವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ತುತಿಪರತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸೇನ ತಥೈವೋಪಾಸನಕರ್ತವ್ಯತಾವಶ್ಯಿಕತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚತಸ್ರಶ್ಚತಸ್ರೋ ವ್ಯಾಹೃತಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತು ನಿರೂಪಿತಾನಾಂ ತಾಸಾಮುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುನರ್ಜ್ಞಾನೋಪದೇಶೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಮವಗತಂ ನ ತು ತದ್ಗುಣಜಾತಮ್ , ‘ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾತತ್ವಾನ್ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನೇತಿ ।
ನ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾನಾಮಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುವಾಕೇನೈವಾವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿದಂ ವಚನಂ ವ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏತದನುವಾಕಾವಗತೇ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣವತ್ತ್ವಾವಗಮಸ್ಯೈತದ್ವಚನಾಧೀನತ್ವೇನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ತು ತದ್ವಿಶೇಷೋ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಹೃದಯಾಂತರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೋಽಯಮುತ್ತರಾನುವಾಕೋಪಕ್ರಮೇ ದರ್ಶಿತೋ ಹೃದಯಾಂತರುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಮನೋಮಯತ್ವಾದಿರ್ಹಿರಣ್ಮಯತ್ವಾಂತೋ ಗುಣಪೂಗಃ ಯಶ್ಚ ತದುಪಸಂಹಾರೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತ ಆಕಾಶಶರೀರತ್ವಾದಿಶಾಂತಿಸಮೃದ್ಧಮಿತ್ಯೇವಮಂತೋ ಧರ್ಮಪೂಗಃ, ಸ ನ ಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯರೂಪ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷ್ಯಪದಮವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಮ್ ; ಅತ ಏವ ಧರ್ಮಪೂಗಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವಮಾತ್ರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ಧರ್ಮಪೂಗೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಯದ್ವಾ ಅತ್ರ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಚಿಂತನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ; ತಚ್ಚ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತತ್ವರೂಪಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನಯೋಗ್ಯ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಇತಿ-ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕಾರವಾಚಿನಾ ಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟತಯೈವ ಗುಣಾನಾಮುಪಾಸನಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ನನು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯತ್ರಾಸ್ತು ತದ್ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಮ್ ; ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ತದ್ವಿವಕ್ಷ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯದೋಷಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ನನು ಲೋಕಾದಿದೃಷ್ಟಿಪರಿಗೃಹೀತವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನವಿಧಾಯಕಸ್ಯಾಸ್ಯಾನುವಾಕಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾನುವಾಕೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ವಿನಾ ಕಥಂ ತತ್ರತ್ಯಗುಣಾನಾಮತ್ರಾನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾಕರ್ಷಕಾತ್ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಾದೇವಾನಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಅತೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇತಿ ।
ನನ್ವನುವಾಕದ್ವಯೇ ಉಪಾಸನೈಕ್ಯಂ ವಿನಾ ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ , ಅರ್ಥೈಕ್ಯನಿಬಂಧನತ್ವಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾಯಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತದಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾಕರ್ಷಕವಾಕ್ಯಬಲಾದೇವ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಉಭಯೋರಿತಿ ।
ಲಿಂಗಾಚ್ಚೋಪಾಸನಮೇಕಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಭೂರಿತ್ಯಗ್ನಾವಿತಿ ।
ವ್ಯಾಹೃತ್ಯನುವಾಕೋಕ್ತಾನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟೀನಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುವಾಕೇ ಫಲಕಥನಲಿಂಗಾದ್ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಭಯತ್ರೈಕಮಿತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಾಯಕಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಭೇದಕವಿಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
ನನು ವ್ಯಾಹೃತ್ಯನುವಾಕಸ್ಥಃ ‘ತಾ ಯೋ ವೇದ’ ಇತಿ ವಿಧಿರೇವ ತದ್ಭೇದಕೋಽಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ತಾ ಯೋ ವೇದೇತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ವೇದೇತಿ ವಿಧಿಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ; ತಥಾ ಚ ‘ತಾ ಯೋ ವೇದ’ ಇತ್ಯಯಂ ವಿಧಿರ್ನೋಪಾಸನಭೇದಕ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅಯಂ ಭಾವಃ - ‘ತಾ ಯೋ ವೇದ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾವಿಧಿರುತ್ತರಾನುವಾಕೇ ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಪಾಸನೈಕ್ಯೇಽಪಿ ‘ತಾ ಯೋ ವೇದ’ ಇತಿ ವಿಧಿಸಂಭವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಭೇದಕತ್ವಮಿತಿ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ‘ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಿಧಿರ್ಭೇದಕೋಽಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನೋಪಾಸನಭೇದಕ ಇತಿ ।
‘ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯನುವಾಕಸ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾಕರ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯವಿರೋಧಿ, ಕಿಂ ತು ತದನುಕೂಲಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ —
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ವಿದುಷೇ ದೇವಾಃ ಕದಾ ಬಲಿಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವ ರಾಜಾ ಸ್ವರಾಟ್ , ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮ್ , ಅಂಗದೇವತಾಧಿಪತಿತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮೇವಾಂಗದೇವತಾಭಿರ್ಬಲ್ಯುಪಹಾರಣಮುಚಿತಮ್ ; ಅತ ಏವಾರ್ಥಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ‘ಸರ್ವೇಽಸ್ಮೈ ದೇವಾಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ ‘ಆಪ್ನೋತಿ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾನಂತರಂ ಪಠನೀಯಮ್ । ಏತಚ್ಚಾಗ್ರೇ ಸ್ಫುಟಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - ಸ್ವಯಮೇವ ರಾಜಾಧಿಪತಿರ್ಭವತ್ಯಂಗಭೂತಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇಽಸ್ಮೈ ಬಲಿಮಾವಹಂತೀತಿ । ಏತೇನಾನುವಾಕಯೋಃ ಪೃಥಕ್ಫಲಶ್ರವಣಾದುಪಾಸನಭೇದ ಇತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ ಭವತಿ ಫಲಭದೇಶ್ರವಣಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ॥