తాత్పర్యముక్త్వాక్షరవ్యాఖ్యానాయ ప్రతీకమాదత్తే —
భూర్భువః సువరితి ।
ఇతీత్యుక్తేతి ।
భూర్భువఃసువరితి వాక్యేనోక్తానాం వ్యాహృతీనాం పాఠక్రమలబ్ధక్రమానువాదార్థః శ్రుతావితిశబ్ద ఇత్యర్థః ।
ప్రదర్శితానామితి ।
ప్రదర్శితక్రమోపేతానాం వ్యాహృతీనాం స్వరూపానువాదార్థ ఎతాస్తిస్రో వ్యాహృతయ ఇతి శబ్ద ఇత్యర్థః ।
నను క్రమతః స్వరూపతశ్చ తాః కిమర్థం పరామృశ్యన్తే ? తత్రాహ —
పరామృష్టా ఇతి ।
స్మృతిం వివృణోతి —
తిస్ర ఎతా ఇతి ।
స్మర్యన్తే తావదితి ।
తావచ్ఛబ్దః ప్రాథమ్యార్థః । కర్మకాణ్డే కర్మాఙ్గత్వేన ప్రసిద్ధవ్యాహృతయః ఇహ ప్రథమం స్మర్యన్తే వై-శబ్దేన తాసు క్రమేణోపాసనవిధానార్థమిత్యర్థః । సోమపానార్థం మహాంశ్చమసో యస్య స మహాచమస ఇతి వేదభాష్యకారాః ।
అపత్యమితి ।
గోత్రాపత్యమిత్యర్థః । తథా చ వార్త్తికే దర్శితమ్ - ‘మహాచమసగోత్రత్వాద్గోత్రార్థస్తద్ధితో భవేత్’ ఇతి ।
ప్రవేదయత ఇతి లటో భూతార్థపరత్వేన వ్యాఖ్యానే హేతుమహా —
ఉ హ స్మ ఇత్యేతేషామితి ।
ఋషేశ్చతుర్థవ్యాహృతివిషయకం వేదనం యోగప్రభావజనితం ప్రత్యక్షమేవేతి మత్వాహ —
దదర్శేత్యర్థః ఇతి ।
ఆర్షేతి ।
ఋషిసమ్బన్ధ్యనుస్మరణమార్షమ్ , తస్యానుస్మరణస్య కర్తవ్యతాద్యోతనార్థమిత్యర్థః ।
నను తస్యోపాసనాఙ్గత్వే సతి కర్తవ్యతా సిధ్యతి, తదేవ కుత ఇతి ; తత్రాహ —
ఋష్యనుస్మరణమపీతి ।
ఇహోపదేశాదితి ।
ఉపాసనప్రకరణే ఋషేః సఙ్కీర్తనాదిత్యర్థః । ఉత్తరత్రోపదేక్ష్యమాణాయా గతేరపి చిన్తనముపాసనాఙ్గత్వేన కర్తవ్యమిహోపదేశావిశేషాదిత్యపేరర్థః ।
తద్బ్రహ్మేతి ।
తచ్చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపం బ్రహ్మేతి చిన్తయేదిత్యర్థః ।
ఇతరవ్యాహృతిత్యాగేన చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపే బ్రహ్మదృష్టివిధానే నియామకమాహ —
మహద్ధి కిల బ్రహ్మ మహతీ చ వ్యాహృతిరితి ।
మహత్త్వం వ్యాపకత్వమ్ , తచ్చ బ్రహ్మణః శ్రుతిషు ప్రసిద్ధమితి ద్యోతనార్థౌ హి కిలేతి నిపాతౌ । చతుర్థవ్యాహృతేరితరవ్యాహృత్యపేక్షయా వ్యాపకత్వం వక్ష్యతి । తథా చ వ్యాపకత్వసామ్యేన చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపే బ్రహ్మదృష్టివిధిరితి భావః ।
చతుర్థవ్యాహృతేర్వ్యాపకత్వం నిరూపయితుం పృచ్ఛతి —
కిం పునస్తదితి ।
మహ ఇతి వ్యాహృతిస్వరూపం బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ , తద్వ్యాహృతిస్వరూపం పునరపి కిం కీదృశమిత్యక్షరార్థః । అత్రోత్తరం స ఆత్మేతి శ్రుతిః । విధేయాపేక్షయా పుంలిఙ్గనిర్దేశః, స చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపమాత్మా ఇతరవ్యాహృత్యపేక్షయా వ్యాపకమిత్యర్థః ।
నను చేతనే రూఢస్యాత్మశబ్దస్య కథం వ్యాపకత్వమర్థః ? యోగేనేత్యాహ —
ఆప్నోతేరితి ।
వ్యాప్తిః కర్మ క్రియా అర్థో యస్య ; తతశ్చ వ్యాప్తివాచకాదాప్నోతేః సకాశాన్నిష్పన్నోఽయమాత్మశబ్దో వ్యాపకత్వబోధక ఇత్యర్థః ।
మహ ఇతి వ్యాహృతేరాత్మశ్రుత్యుక్తమితరవ్యాహృత్యపేక్షయా వ్యాపకత్వముపపాదయతి —
ఇతరాశ్చేత్యాదినా యతోఽత ఇత్యన్తేన ।
చ-శబ్దోఽవధారణే ।
నన్వితరవ్యాహృతయో మహ ఇత్యనేన వ్యాప్యన్త ఇత్యయుక్తమ్ , ఇతరవ్యాహృతేషు మహ ఇత్యస్యాక్షరానువృత్తేరదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆదిత్యచన్ద్రబ్రహ్మాన్నభూతేనేతి ।
మహ ఇతి వ్యాహృత్యాత్మన ఆదిత్యాదిభూతత్వమిత్థం శ్రూయతే - ’మహ ఇత్యాదిత్యః, మహ ఇతి చన్ద్రమాః మహ ఇతి బ్రహ్మ, మహ ఇత్యన్నమ్’ ఇతి । మహ ఇతి బ్రహ్మేత్యత్ర బ్రహ్మోఙ్కార ఇతి వక్ష్యతి । నన్వాదిత్యాదీనాం లోకాదిష్వేవ వ్యాప్తిః, న వ్యాహృతిషు, అనుపలమ్భాత్ ; తతశ్చ కథమాదిత్యచన్ద్రబ్రహ్మాన్నభూతేన మహ ఇత్యనేన ఇతరా వ్యాహృతయో వ్యాప్యన్త ఇత్యాశఙ్క్య తాసామాదిత్యాదివ్యాప్యతాసిద్ధ్యర్థం లోకాద్యాత్మకతామాహ – లోకాదేవావేదాః ప్రాణాశ్చేతి । ఇతరవ్యాహృతయో లకదేవవేదప్రాణాత్మికా ఇత్యక్షరార్థః । తాసామిత్థం లోకాద్యాత్మకత్వం శ్రూయతే - ‘భూరితి వా అయం లోకః, భువ ఇత్యన్తరిక్షమ్ , సువరిత్యసౌ లోకః ; భూరితి వా అగ్నిః, భువ ఇతి వాయుః, సువరిత్యాదిత్యః ; భూరితి వా ఋచః, భువ ఇతి సామాని, సువరితి యజూషి ; భూరితి వై ప్రాణః, భువ ఇత్యపానః, సువరితి వ్యానః’ ఇతి । అత్ర పృథివ్యన్తరిక్షద్యులోకానామాదిత్యవ్యాప్యతా ప్రసిద్ధా, అగ్నివాయ్వాదిత్యదేవతానాం చన్ద్రవ్యాప్యతా ప్రసిద్ధైవ, చన్ద్రసూర్యయోః స్వదీప్త్యా సర్వలోకవ్యాపకత్వాత్ ; వాగాత్మకానాం వేదానామోఙ్కారవ్యాప్యతా ‘తద్యథా శఙ్కునా’ ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధా, ప్రాణానామన్నరసద్వారాన్నవ్యాప్యతా ప్రసిద్ధా ; తథా చ లోకదేవవేదప్రాణాత్మికా ఇతరవ్యాహృతయో యత ఆదిత్యచన్ద్రబ్రహ్మాన్నభూతేన మహ ఇత్యనేన వ్యాహృత్యాత్మనా వ్యాప్యన్తే, అతో మహ ఇతి వ్యాహృతేరితరాపేక్షయా వ్యాపకత్వమిత్యర్థః ।
ఇత్థం స ఆత్మేతి వాక్యం వ్యాఖ్యాయ అనన్తరవాక్యమాదత్తే —
అఙ్గానీతి ।
నన్వన్యా వ్యాహృతయో యథా దేవతారూపత్వేన శ్రుతాస్తథా లోకాదిరూపత్వేనాపి శ్రుతాః ; తతశ్చ కథమగ్న్యాదిదేవతారూపాణామేవ తాసామఙ్గత్వవచనమ్ ? తత్రాహ —
దేవతాగ్రహణమితి ।
దేవతాపదమజహల్లక్షణయా లోకాదీనామపి జ్ఞాపనార్థమ్ ; అతో నోక్తదోష ఇత్యర్థః ।
లోకాద్యుపలక్షణే కృతే సతి ఫలితమ్ ‘అఙ్గాన్యన్యా దేవతాః’ ఇతి వాక్యార్థం దర్శయతి —
మహ ఇత్యేతస్యేత్యాదినా ఇతీత్యన్తేన ।
అత్రేతిశబ్దోఽత ఇత్యర్థే, యత ఇత్యుపక్రమాత్ ; తథా చ యత ఆదిత్యాదిభిర్లోకాదయో మహీయన్తే అతః సర్వే దేవా లోకాదయశ్చ మహ ఇత్యేతస్య వ్యాహృత్యాత్మనోఽవయవభూతా ఇతి యోజనా ।
అత్ర దృష్టాన్తమాహ —
ఆత్మనా హీతి ।
ప్రసిద్ధశరీరస్య మధ్యభాగోఽత్రాత్మశబ్దార్థః । తేన హస్తపాదాద్యఙ్గాని మహీయన్తే । శరీరమధ్యభాగగతాన్నాదినా అఙ్గానాం వృద్ధిః ప్రసిద్ధేతి హి-శబ్దార్థః । అయం భావః - యథా దేవదత్తస్య మధ్యమభాగం ప్రతి పాదాదీన్యఙ్గాని మధ్యమభాగాధీనవృద్ధిభాక్త్వాత్ , మధ్యమభాగశ్చాఙ్గీ తద్వృద్ధిహేతుత్వాత్ , తథా లోకాద్యాత్మికా ఇతరవ్యాహృతయః పాదాదిరూపాఙ్గాణి, ఆదిత్యాద్యాత్మకం చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపమఙ్గీతి కల్ప్యతే ; మహ ఇత్యస్యాదిత్యాద్యాత్మనేతరవృద్ధిహేతుత్వేన వృద్ధిహేతుత్వసామ్యాత్ , ఇతరవ్యాహృతీనాం చ లోకాద్యాత్మనా తదధీనవృద్ధిభాక్త్వేన ప్రసిద్ధాఙ్గవద్వృద్ధిభాక్త్వసామ్యాత్ ; తత్రాపి ప్రథమా వ్యాహృతిః పాదౌ, ద్వితీయా బాహూ, తృతీయా శిర ఇతి విభాగః ; తథా చ వ్యాహృతిచతుష్టయం మిలిత్వా శరీరం సమ్పద్యతే ; తస్మిన్వ్యాహృతిమయే శరీరే యదఙ్గిత్వేన కల్పితం చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపం తత్ర తద్బ్రహ్మేతి వాక్యేన బ్రహ్మదృష్టిర్విహితా ; తథా చ వక్ష్యతి - మహ ఇత్యఙ్గిని బ్రహ్మణీతి । ఆదిత్యాదీనాం చ లోకాదివృద్ధిహేతుత్వమిత్థం శ్రూయతే - ‘ఆదిత్యేన వావ సర్వే లోకా మహీయన్తే, చన్ద్రమసా వావ సర్వాణి జ్యోతీషి మహీయన్తే, బ్రహ్మణా వావ సర్వే వేదా మహీయన్తే, అన్నేన వావ సర్వే ప్రాణా మహీయన్తే’ ఇతి । అయమర్థః లోకాస్తావదాదిత్యేన ప్రకాశితాః సన్తః ప్రాణినాం వ్యవహార్యత్వలక్షణాం వృద్ధిం ప్రాప్నువన్తి ; అగ్నివాయ్వాదిత్యదేవతారూపాణి జ్యోతీంషి చన్ద్రమసా వర్ధన్త ఇత్యేతత్ ‘ప్రథమాం పిబతే వహ్నిః’ ఇత్యాదిశాస్త్రసిద్ధమ్ , చన్ద్రకలాపానేన తేషాం వృద్ధేరావశ్యికత్వాత్ ; బ్రహ్మణా ప్రణవేన సర్వే దేవా వర్ధన్తే వేదవృద్ధేః ప్రణవపూర్వకాధ్యయనాధీనత్వాత్ , తథా చ వక్ష్యతి ‘ఓమితి బ్రాహ్మణః ప్రవక్ష్యన్నాహ’ ఇతి ; అన్నేన ప్రాణా వర్ధన్త ఇత్యేతత్ప్రసిద్ధమ్ , శ్రుతిశ్చాత్ర భవతి ‘శుష్యతి వై ప్రాణ ఋతేఽన్నాత్’ ఇతి ।
భూరితి వా అయం లోక ఇత్యాదావైకైకా వ్యాహృతిశ్చతుష్ప్రకారా జ్ఞాతవ్యేతి తాత్పర్యమాహ —
అయం లోక ఇత్యాదినా ।
భూరితీతి ।
చతుర్ధా భవతీతి శేషః ।
ఎవముత్తరా ఇతి ।
అన్తరిక్షం వాయుః సామాన్యపాన ఇతి ద్వితీయా వ్యాహృతిర్భువ ఇతి, సువర్లోక ఆదిత్యో యజూంషి వ్యాన ఇతి తృతీయా వ్యాహృతిః సువరితి, ఆదిత్యశ్చన్ద్రమా ఓఙ్కారోఽన్నమితి చతుర్థీం వ్యాహృతిర్మహ ఇతి ; ఎవమేతా ఉత్తరా వ్యాహృతయః ప్రత్యేకం చతుర్ధా భవన్తీత్యర్థః ।
మహ ఇతి బ్రహ్మేత్యత్ర బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యార్థపరత్వం వారయతి —
బ్రహ్మేత్యోఙ్కార ఇతి ।
భూరితి వా ఋచ ఇత్యాదినా వేదావయవభూతశబ్దసంనిధానే ముఖ్యార్థగ్రహణాయోగాత్ , చతుర్థవ్యాహృతౌ పూర్వమేవ ముఖ్యబ్రహ్మదృష్టేరుక్తత్వేన పౌనరుక్త్యప్రసఙ్గాచ్చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ధా-శబ్దస్య ప్రకారవచనత్వే సతి చతస్రశ్చతుర్ధేతి వాక్యస్య ఫలితమర్థం క్రియాధ్యాహారపూర్వకం దర్శయతి —
చతస్రశ్చతస్రః సత్య ఇతి ।
స్వరూపేణ చతస్రో వ్యాహృతయో ద్రష్టవ్యలోకాదిభేదేన ప్రత్యేకం చతస్రః సత్య ఇత్యర్థః ।
నను వ్యాహృతిషు ప్రత్యేకం పదార్థచతుష్టయదృష్టివాక్యేభ్య ఎవ తాసాం ప్రత్యేకం చతుర్ధాత్వక్లృప్తిసిద్ధేః చతస్రశ్చతుర్ధేతి వాక్యం పునరుక్తమితి ; నేత్యాహ —
తాసాం యథాక్లృప్తానామితి ।
భూరితి వా అయం లోక ఇత్యాదివచనానాం వ్యాహృతిస్తుతిపరత్వశఙ్కానిరాసేన తథైవోపాసనకర్తవ్యతావశ్యికత్వద్యోతనార్థం ఇత్యర్థః । చతస్రశ్చతస్రో వ్యాహృతయ ఇతి వాక్యం తు నిరూపితానాం తాసాముపసంహారార్థమితి భావః ।
జ్ఞాతస్య బ్రహ్మణః పునర్జ్ఞానోపదేశే పౌనరుక్త్యం స్యాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తద్బ్రహ్మేతి వాక్యే బ్రహ్మమాత్రమవగతం న తు తద్గుణజాతమ్ , ‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యేతు వక్ష్యమాణగుణవిశిష్టత్వేన జ్ఞాతవ్యత్వముపదిశ్యతే ।
తథా చ వక్ష్యమాణగుణవిశిష్టత్వేన పూర్వమజ్ఞాతత్వాన్న పౌనరుక్త్యమితి పరిహరతి —
నేతి ।
న చ వక్ష్యమాణగుణానామపి వక్ష్యమాణానువాకేనైవావగన్తుం శక్యత్వాదిదం వచనం వ్యర్థమేవ స్యాదితి వాచ్యమ్ ; ఎతదనువాకావగతే చతుర్థవ్యాహృత్యాత్మకే బ్రహ్మణి వక్ష్యమాణగుణవత్త్వావగమస్యైతద్వచనాధీనత్వేన వైయర్థ్యాప్రసక్తేరితి భావః ।
సఙ్గ్రహం వివృణోతి —
సత్యమిత్యాదినా ।
న తు తద్విశేషో విజ్ఞాయత ఇతి సమ్బన్ధః ।
తస్య బ్రహ్మణో విశేషమేవ వివృణోతి —
హృదయాన్తరిత్యాదినా ।
యోఽయముత్తరానువాకోపక్రమే దర్శితో హృదయాన్తరుపలభ్యమానత్వమనోమయత్వాదిర్హిరణ్మయత్వాన్తో గుణపూగః యశ్చ తదుపసంహారే ప్రదర్శిత ఆకాశశరీరత్వాదిశాన్తిసమృద్ధమిత్యేవమన్తో ధర్మపూగః, స న జ్ఞాయత ఇత్యర్థః । విశేషణవిశేష్యరూప ఇత్యత్ర విశేష్యపదమవివక్షితార్థమ్ ; అత ఎవ ధర్మపూగస్య విశేషణత్వమాత్రమేవ వక్ష్యతి — ధర్మపూగేణ విశిష్టం బ్రహ్మేతి । యద్వా అత్ర విశేషణానాం పాఠక్రమానుసారేణ క్రమవిశిష్టతయా చిన్తనమభిప్రేత్య విశేషణవిశేష్యరూపత్వముక్తమ్ ; తచ్చ పూర్వాపరీభూతత్వరూపమ్ । అత ఎవ ‘ఇతి ప్రాచీనయోగ్య’ ఇత్యత్ర ఇతి-శబ్దేన ప్రకారవాచినా క్రమవిశిష్టతయైవ గుణానాముపాసనం ప్రతీయత ఇతి బోధ్యమ్ ।
నను తద్బ్రహ్మ స ఆత్మేత్యత్రాస్తు తద్విశేషాజ్ఞానమ్ ; తతః కిమ్ ? తత్రాహ —
తద్వివక్ష్వితి ।
ఎవం పౌనరుక్త్యదోషం పరిహృత్య స వేద బ్రహ్మేతి వాక్యస్యార్థం కథయతి —
యో హీతి ।
నను లోకాదిదృష్టిపరిగృహీతవ్యాహృతిశరీరబ్రహ్మోపాసనవిధాయకస్యాస్యానువాకస్య వక్ష్యమాణేనానువాకేనైకవాక్యతాం వినా కథం తత్రత్యగుణానామత్రాన్వయ ఇత్యాశఙ్క్య వక్ష్యమాణగుణాకర్షకాత్స వేద బ్రహ్మేతి వాక్యాదేవానయోరేకవాక్యత్వం కల్ప్యత ఇత్యాశయేనాహ —
అతో వక్ష్యమాణేతి ।
నన్వనువాకద్వయే ఉపాసనైక్యం వినా కథమేకవాక్యత్వమ్ , అర్థైక్యనిబన్ధనత్వాదేకవాక్యతాయా ఇత్యాశఙ్క్య, తదపి వక్ష్యమాణగుణాకర్షకవాక్యబలాదేవ కల్ప్యత ఇత్యాశయేనాహ —
ఉభయోరితి ।
లిఙ్గాచ్చోపాసనమేకమేవేత్యుక్తమేవ వివృణోతి —
భూరిత్యగ్నావితి ।
వ్యాహృత్యనువాకోక్తానామగ్న్యాదిదృష్టీనాం వక్ష్యమాణానువాకే ఫలకథనలిఙ్గాద్వ్యాహృతిశరీరబ్రహ్మోపాసనముభయత్రైకమితి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
విధాయకాభావాచ్చేతి ।
ఉపాసనభేదకవిధ్యభావాదిత్యర్థః ।
తమేవ వివృణోతి —
న హీతి ।
నను వ్యాహృత్యనువాకస్థః ‘తా యో వేద’ ఇతి విధిరేవ తద్భేదకోఽస్తు ; నేత్యాహ —
తా యో వేదేతి త్వితి ।
ఇతిశబ్దో వేదేతి విధిం పరామృశతి ; తథా చ ‘తా యో వేద’ ఇత్యయం విధిర్నోపాసనభేదక ఇతి యోజనా । అయం భావః - ‘తా యో వేద’ ఇత్యత్ర వ్యాహృతిశరీరస్య బ్రహ్మణః ప్రధానవిద్యావిధిరుత్తరానువాకే గుణవిధిరితి ప్రకారేణోపాసనైక్యేఽపి ‘తా యో వేద’ ఇతి విధిసమ్భవాన్న తస్య విద్యాభేదకత్వమితి ।
నను తర్హి ‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇతి విధిర్భేదకోఽస్తు ; నేత్యాహ —
వక్ష్యమాణార్థత్వాన్నోపాసనభేదక ఇతి ।
‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యం వ్యాహృత్యనువాకస్థే బ్రహ్మోపాసనే వక్ష్యమాణగుణాకర్షణార్థత్వాన్న విద్యైక్యవిరోధి, కిం తు తదనుకూలమేవేత్యర్థః ।
హేత్వసిద్ధిం పూర్వోక్తార్థస్మారణేన నిరాచష్టే —
వక్ష్యమాణార్థత్వం చేతి ।
విదుషే దేవాః కదా బలిం ప్రయచ్ఛన్తీత్యాకాఙ్క్షాయాం స్వారాజ్యప్రాప్త్యనన్తరమిత్యాశయేనాహ —
స్వారాజ్యేతి ।
స్వయమేవ రాజా స్వరాట్ , తస్య భావః స్వారాజ్యమ్ , అఙ్గదేవతాధిపతిత్వమితి యావత్ । తత్ప్రాప్త్యనన్తరమేవాఙ్గదేవతాభిర్బల్యుపహారణముచితమ్ ; అత ఎవార్థక్రమానుసారేణ ‘సర్వేఽస్మై దేవాః’ ఇతి వాక్యమ్ ‘ఆప్నోతి స్వారాజ్యమ్’ ఇతి వాక్యానన్తరం పఠనీయమ్ । ఎతచ్చాగ్రే స్ఫుటం వక్ష్యతి - స్వయమేవ రాజాధిపతిర్భవత్యఙ్గభూతానాం దేవతానాం యథా బ్రహ్మ దేవాశ్చ సర్వేఽస్మై బలిమావహన్తీతి । ఎతేనానువాకయోః పృథక్ఫలశ్రవణాదుపాసనభేద ఇతి శఙ్కాపి నిరస్తా భవతి ఫలభదేశ్రవణస్యైవాసిద్ధేరితి ॥