నను శబ్దమాత్రరూపస్యోఙ్కారస్యాచేతనతయా ఫలదాతృత్వాసమ్భవాత్ కథముపాస్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
పరాపరేతి ।
ప్రతిమాద్యర్చన ఇవ బ్రహ్మైవ ఫలదాత్రితి భావః ।
బ్రహ్మణ ఎవ సర్వత్ర ఫలదాతృత్వమ్ ‘ఫలమత ఉపపత్తేః’ ఇత్యధికరణే ప్రసిద్ధమితి ద్యోతనార్థో దృష్ట్యా హీత్యత్ర హి-శబ్దః । ప్రణవస్య పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యాలమ్బనత్వం ప్రసిద్ధమితి సదృష్టాన్తమాహ —
స హీతి ।
ప్రణవస్య పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యాలమ్బనత్వే తద్దృష్ట్యోపాసితస్య తస్య పరాపరప్రాప్తిసాధనత్వే చ శ్రుతిమాహ —
ఎతేనైవేతి ।
ఓఙ్కారేణైవాయతనేన ప్రాప్తిసాధనేన పరమపరం వా ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
ఎవం తాత్పర్యముక్త్వా అక్షరాణి వ్యాచష్టే —
ఇతీత్యాదినా ।
పరిచ్ఛేదార్థ ఇతి ।
సఙ్గ్రహార్థ ఇత్యర్థః ।
ఓఙ్కారస్య పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యాలమ్బనత్వేన శ్రుతిషు ప్రసిద్ధత్వేఽపి ప్రకృతే ముఖ్యత్వాత్పరబ్రహ్మదృష్టిరేవోఙ్కారే వివక్షితేతి మత్వా తత్ర బ్రహ్మదృష్ట్యధ్యాసే కిం సాదృశ్యమిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
యత ఓమితీదం సర్వమితి ।
యత ఓఙ్కారః సర్వాత్మకః తతః సర్వాత్మకత్వసాదృశ్యాదోఙ్కారే సర్వాత్మకబ్రహ్మదృష్టిర్యుక్తేతి భావః ।
నను బ్రహ్మణః సర్వాత్మకత్వమ్ ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధమ్ ; ఓఙ్కారస్య తు కథం సార్వాత్మ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వం హీతి ।
నన్వోఙ్కారస్య సర్వశబ్దాత్మకత్వేఽపి కథమర్థప్రపఞ్చాత్మకత్వమిత్యాశఙ్క్య శబ్దద్వారేత్యాహ —
అభిధానతన్త్రం హీతి ।
అభిధేయజాతస్యాభిధానాధీనసిద్ధికత్వాద్వాచ్యవాచకయోస్తాదాత్మ్యస్వీకారాచ్చాభిధేయజాతస్యాభిధానేఽన్తర్భావః సమ్భవతీత్యర్థః ।
అత ఇదమితి ।
ప్రణవసార్వాత్మ్యస్యాపి శ్రుత్యాదిసిద్ధత్వాదిదం సర్వమోఙ్కార ఇతి ప్రసిద్ధవదుపదిశ్యతే ఓమితీదం సర్వమితి వచసేత్యర్థః ।
నను ప్రథమవాక్యేన ప్రణవే బ్రహ్మదృష్టిర్విహితా, తత్ర తద్దృష్టికరణే నియామకం ద్వితీయవాక్యేన దర్శితమ్ , అతో వివక్షితార్థస్య సిద్ధత్వాత్కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఓఙ్కారస్తుత్యర్థ ఇతి ।
అనుకరణమితి ।
అనుజ్ఞానరూపమితి యావత్ । కేనచిత్కరోమీత్యుక్త్వా కృతం కర్మాన్య ఓమిత్యనుకరోతి అనుజానాతి, తథా యాస్యామి విష్ణ్వాలయమిత్యుక్తమన్య ఓమిత్యనుకరోతీతి యోజనా ।
ప్రసిద్ధం హీతి ।
ప్రసిద్ధిశ్చ కరోమీత్యాదినా పూర్వం ప్రదర్శితైవ ।
అప్యో శ్రావయేత్యత్ర అపి-శబ్దో వక్ష్యమాణోదాహరణసముచ్చయార్థ ఇతి మత్వాహ —
అపి చేతి ।
ప్రైషపూర్వకమితి । ‘ఓ శ్రావయ’ ఇతి మన్త్రగతేనోఙ్కారేణాగ్నీధ్రసమ్బోధనపూర్వకమిత్యర్థః । తదుక్తం వేదభాష్యే - ‘మన్త్రగతఓఙ్కార ఆగ్నీధ్రసమ్బోధనార్థః । హే ఆగ్నీధ్ర దేవాన్ప్రతి హవిఃప్రదానావసరం శ్రావయేతి మన్త్రార్థః’ ఇతి ।
ఆశ్రావయన్తీత్యస్యార్థమాహ —
ప్రతిశ్రావయన్తీతి ।
ప్రతిశ్రవం కారయన్తి, ప్రత్యాశ్రవణం కారయన్తీతిత యావత్ । శస్త్రశంసితారో హోతారః, తేఽపి ’శోం సావోమ్’ ఇత్యుపక్రమ్య శస్త్రాణి శంసన్తి, తాన్యోమితి సమాపయతన్తి చేత్యర్థః ।
ప్రతిగరమితి ।
’ఓఽథామోద ఇవ’ ఇతి మన్త్రమిత్యర్థః । ఓకారేణ హోతా సమ్బోధ్యతే ; హే హోతః అథ అర్ధర్చశంసనానన్తరమస్మాకమామోద ఇవ హర్ష ఎవ సమ్పన్న ఇతి తదర్థః ।
బ్రహ్మేతి ।
ఋత్విగ్విశేషో బ్రహ్మా యదా అన్యేషామృత్విజామనుజ్ఞాం ప్రయచ్ఛతి తదా ఓం ప్రోక్షేత్యాదిరూపేణ ప్రణవపురఃసరమేవ ప్రసౌతి ।
తస్యార్థమాహ —
అనుజానాతీతి ।
జుహోమీత్యుక్తవన్తం ప్రత్యన్య ఓమిత్యేవానుజ్ఞాం ప్రయచ్ఛతీత్యర్థః ।
ప్రవచనం కరిష్యన్నితి ।
ప్రవక్ష్యన్నితి ‘వచ పరిభాషణే’ ఇత్యస్య రూపమస్మిన్వ్యాఖ్యానే ; ద్వితీయవ్యాఖ్యానే తు ‘వహ ప్రాపణే’ ఇత్యస్యాన్తర్భావితణ్యర్థస్య రూపమితి భేదః ।
వేదమితి ।
వేదం గ్రహీష్యామీత్యభిసన్ధిమానాదావోమిత్యేవాధ్యేతుం బ్రాహ్మణ ఉపక్రమత ఇత్యర్థః ।
అధ్యయనఫలభూతాం వేదావాప్తిం కథయతి బ్రహ్మైవోపాప్నోతీతి ; తద్యోజయతి —
ఉపాప్నోత్యేవేతి ।
ప్రాపయిష్యన్నితి । పరమాత్మానముపాప్నవాని ప్రత్యక్త్వేన ప్రాప్నుయామిత్యభిసన్ధిమాన్బ్రాహ్మణ ఆత్మానం బ్రహ్మ ప్రాపయిష్యన్నాత్మనో బ్రహ్మభావప్రాప్త్యుపాయమన్విష్యన్నోమిత్యాహేత్యర్థః ।
స చేతి ।
స చ బ్రాహ్మణస్తేనోఙ్కారేణ ఆత్మజ్ఞానలక్షణముపాయం లబ్ధ్వా బ్రహ్మ ప్రాప్నోత్యేవేత్యర్థః ।
వివక్షితమనువాకార్థం సఙ్క్షిప్య దర్శయతి —
ఓఙ్కారపూర్వేతి ।
అత్ర యద్యపి ‘ఓ శ్రావయ’ ఇతి మన్త్రే ‘ఓఽథామోద ఇవ’ ఇతి ప్రతిగరనామకమన్త్రే చ ఓకార ఎవ శ్రూయతే న త్వోఙ్కారః, తథాప్యోకారస్యోఙ్కారైకదేశత్వాత్తత్పూర్వ - ప్రవృత్తానామప్యోఙ్కారపూర్వకత్వముపచారాదుక్తమితి మన్తవ్యమ్ ॥