తైత్తిరీయోపనిషద్భాష్యమ్
వనమాలావ్యాఖ్యా
 
విజ్ఞానాదేవాప్నోతి స్వారాజ్యమిత్యుక్తత్వాత్ శ్రౌతస్మార్తానాం కర్మణామానర్థక్యం ప్రాప్తమిత్యేతన్మా ప్రాపదితి కర్మణాం పురుషార్థం ప్రతి సాధనత్వప్రదర్శనార్థ ఇహోపన్యాసః -
విజ్ఞానాదేవాప్నోతి స్వారాజ్యమిత్యుక్తత్వాత్ శ్రౌతస్మార్తానాం కర్మణామానర్థక్యం ప్రాప్తమిత్యేతన్మా ప్రాపదితి కర్మణాం పురుషార్థం ప్రతి సాధనత్వప్రదర్శనార్థ ఇహోపన్యాసః -

ఉత్తరానువాకస్య వ్యవహితానువాకేన సమ్బన్ధమాహ —

విజ్ఞానాదేవేత్యాదినా ।

కర్మణాం స్వారాజ్యప్రాప్తావనుపయోగః ప్రాప్త ఇతి శఙ్కార్థః । ఉపాసనసహకారితయా తత్ఫలేన స్వారాజ్యేన కర్మణాం ఫలవత్త్వసిద్ధ్యర్థమస్మిన్ననువాకే తేషాముపన్యాస ఇతి పరిహారార్థః । పురుషార్థపదం స్వారాజ్యపరమ్ , కర్మణాముపాసనసహకారితయా తత్ఫలం ప్రత్యుపయోగప్రకారశ్చేత్థమ్ - ఉపాసకేన స్వకర్మాననుష్ఠానే తదకరణసూచితేన ప్రత్యవాయేన ప్రతిబద్ధముపాసనం ఫలపర్యవసాయి న భవేత్ ; అతః ప్రతిబన్ధాపనయద్వారా కర్మణాం తత్రోపయోగ ఇతి । తథా చ శ్రుతిః - ‘అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే’ ఇతి । అవిద్యయా కర్మణా ప్రతిబన్ధకపాపలక్షణం మృత్యుం నాశయిత్వా విద్యయా ఉపాసనలక్షణయా స్వారాజ్యలక్షణమమృతమశ్నుత ఇతి హి తదర్థః ।