వ్యాఖ్యాతమితి ।
శాస్త్రాన్నిశ్చితావస్థం దర్శాదికర్మజాతమృతశబ్దవాచ్యమితి ఋతం వదిష్యామీత్యత్ర వ్యాఖ్యాతమిత్యర్థః ।
ఉపాసకస్యాధ్యాపనే ప్రవృత్తావుపాసనానుష్ఠానాసమ్భవాదధ్యాపనస్య కామ్యత్వేన తదకరణే ప్రత్యవాయాభావాచ్చ ప్రవచనమధ్యాపనమితి వ్యాఖ్యానమయుక్తమిత్యస్వరసాదాహ —
బ్రహ్మయజ్ఞో వేతి ।
యథావ్యాఖ్యాతార్థం వేతి ।
శాస్త్రాత్కర్తవ్యతయా బుద్ధౌ వినిశ్చితమేవ కర్మ వాక్కాయాభ్యాం సమ్పాద్యమానం సత్ సత్యశబ్దవాచ్యమితి సత్యం వదిష్యామీత్యత్ర వ్యాఖ్యాతార్థకం వాత్ర సత్యపదమిత్యర్థః ।
కృచ్ఛ్రాదీతి ।
ఆదిపదం చాన్ద్రాయణాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ । న చాశనపరిత్యాగప్రధానే కృచ్ఛ్రాదౌ ప్రవృత్తస్య కథం స్వారాజ్యఫలకోపాసనానుష్ఠానం సమ్భవతీతి వాచ్యమ్ ; శక్తస్య తదుభయానుష్ఠానసమ్భవాత్ , అశక్తస్య తు ధనినో ధనదానరూపం సర్వసాధారణ్యేన మితాశనాదిరూపం వా తపో భవిష్యతి । తథా చ శ్రుతిః - ‘ఎతత్ఖలు వావ తప ఇత్యాహుర్యః స్వం దదాతి’ ఇతి । ‘హితమితమేధ్యాశనం తపః’ ఇతి యోగశాస్త్రే మితాశనాదితపసోఽప్యుక్తత్వాత్ । వివాహాదౌ బన్ధ్వాద్యుపచారో లౌకికః సంవ్యవహారః ।
ప్రజాశ్చోత్పాద్యా ఇతి ।
ప్రజోత్పత్త్యర్థాః పుత్రకామేష్ట్యాదయః కర్తవ్యా ఇత్యర్థః ।
నివేశయితవ్య ఇతి ।
నివేశో వివాహః ।
పునః పునః స్వాధ్యాయగ్రహణస్య తాత్పర్యమాహ —
సర్వైరిత్యాదినా ।
యత్నతోఽనుష్ఠేయే ఇత్యత్ర హేతుమాహ —
స్వాధ్యాయాధీనాం హీతి ।
అధ్యయనాధీనమిత్యర్థః అధ్యయనస్యార్థజ్ఞానపర్యన్తత్వం పూర్వతన్త్రప్రసిద్ధమితి ద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
అర్థజ్ఞానాయత్తం చేతి ।
ప్రణాడ్యా కర్మకాణ్డార్థజ్ఞానాయత్తం పరం శ్రేయః, సాక్షాదేవ జ్ఞానకాణ్డార్థజ్ఞానాయత్తం పరం శ్రేయ ఇతి విభాగసూచనార్థశ్చకారః ।
అత ఇతి ।
స్వాధ్యాయస్యార్థజ్ఞానద్వారా పరమశ్రేయఃసాధనత్వాత్ప్రవచనస్యావిస్మరణాదిసాధనత్వాచ్చేత్యర్థః ।
సత్యమేవేతి ।
అనుష్ఠేయానాం మధ్యే సత్యమేవ ప్రశస్తం కర్మేతి రాథీతరస్య మతమితి భావః । తథా చ వచనమ్ - ‘అశ్వమేధసహస్రం చ సత్యం చ తులయా ధృతమ్ । అశ్వమేధసహస్రాత్తు సత్యమేవ విశిష్యతే’ ఇతి । అత్ర ద్వితీయనామశబ్దః ప్రసిద్ధిద్యోతకః ।
తప ఎవేతి ।
కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణాదిమితాశనధనదానరూపం తప ఎవ ప్రశస్తం కర్మేతి పౌరుశిష్టేర్మతమ్ । తస్య ప్రాశస్త్యం చోత్తమలోకప్రాప్తిసాధనత్వాత్ । తథా చ శ్రుతిః - ‘తపసర్షయః సువరన్వవిన్దన్’ ఇతి ।
మౌద్గల్యాభిమతే స్వాధ్యయప్రవచనయోరుత్తమకర్మత్వే హేతుమాహ శ్రుతిః —
తద్ధి తప ఇతి ।
హి-శబ్దార్థకథనమ్ —
యస్మాదితి ।
తత్ర స్వాధ్యాయశబ్దితస్యాధ్యయనస్య నియమోపేతత్వాత్తపఃశబ్దవాచ్యత్వమ్ । తదుక్తమ్ - ‘నియమేషు తపఃశబ్దః’ ఇతి । ప్రవచనశబ్దితస్య చ బ్రహ్మయజ్ఞస్య తపస్త్వమ్ ‘తపో హి స్వాధ్యాయః’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధమితి మత్వా తపస్త్వం తయోరుత్తమకర్మత్వే హేతుతయోక్తమిత్యనుసన్ధేయమ్ ।
ఉక్తానామపీతి ।
‘సత్యం చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ తపశ్చ స్వాధ్యాయవచనే చ’ ఇత్యత్రోక్తానామపీత్యర్థః ।
ఆదరార్థమితి ।
ఆదరసూచనద్వారా మతభేదేనోత్తమకర్మత్వఖ్యాపనార్థమిత్యర్థః ॥