నన్వహం వృక్షస్యేత్యాదిమన్త్రపాఠః కిమర్థ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
స్వాధ్యాయార్థ ఇతి ।
జపార్థమ్ ఇత్యర్థః ।
నను తజ్జపస్య క్వోపయోగః ? తత్రాహ —
స్వాధ్యాయశ్చేతి ।
ప్రకరణాదితి హేతుం వివృణోతి —
విద్యార్థం హీతి ।
ప్రకరణస్య సంహితోపనిషద్గతమన్త్రబ్రాహ్మణజాతస్య విద్యాప్రయోజనకత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మవిద్యాసంనిధౌ పాఠాదితి భావః । అహం వృక్షస్యేత్యాదిమన్త్రామ్నాయస్య కర్మశేషత్వశఙ్కాం నిరాకరోతి —
న చేతి ।
తదవగమకశ్రుతిలిఙ్గాదేరదర్శనాదితి భావః ।
స్వాధ్యాయో విద్యోత్పత్తయే భవతీత్యుక్తమ్ ; తత్ర వివక్షితం ద్వారం సమర్పయతి —
స్వాధ్యాయేన చేతి ।
జపాదిరూపస్య ధర్మస్య పాపక్షయరూపశుద్ధిద్వారా విద్యోత్పత్తిహేతుత్వమ్ ‘తపసా కల్మషం హన్తి’ ఇత్యాదిశాస్త్రసిద్ధమితి విశేషసూచనార్థశ్చకారః ।
అహమితి ।
సాక్షాత్కృతబ్రహ్మతత్త్వస్త్రిశఙ్కునామా ఋషిః అహంశబ్దార్థః ।
ఉచ్ఛేద్యాత్మకస్యేతి ।
ఉచ్ఛేద్యస్వభావస్యేత్యర్థః ।
సంసారవృక్షస్యేతి ।
విద్యాప్రతిపాదకే మన్త్రే ప్రసిద్ధవృక్షగ్రహణాయోగాత్సంసార ఎవోచ్ఛేద్యస్వభావత్వసామ్యాద్వృక్షశబ్దేన గృహ్యత ఇతి భావః ।
జగదాత్మకస్య సంసారవృక్షస్య ప్రేరయితా పరమేశ్వర ఎవ, న బ్రహ్మవిదితి, తత్రాహ —
అన్తర్యామ్యాత్మనేతి ।
బ్రహ్మవిదః సర్వాత్మకత్వాదితి భావః ।
కీర్త్తిరితి ।
మేరోః శృఙ్గమివ మమ బ్రహ్మవిదః కీర్త్తిః ప్రసిద్ధిః స్వర్గలోకవ్యాపినీత్యర్థః ।
ఉపరిభాగవాచినోర్ధ్వశబ్దేన సంసారమణ్డలాదుపరి వర్తమానం జగత్కారణత్వోపలక్షితం బ్రహ్మ లక్ష్యత ఇత్యాశయేనాహ —
ఉర్ధ్వం కారణమితి ।
వస్తుతః సంసారాస్పృష్టమితి యావత్ ।
అత ఎవాహ —
పవిత్రమితి ।
నన్వేవంభూతమపి బ్రహ్మ సర్వప్రాణిసాధారణమేవ, వస్తుత ఎకాత్మకత్వాత్సర్వప్రాణినామితి, తత్రాహ —
జ్ఞానప్రకాశ్యమితి ।
అన్యేషాం జ్ఞానాభావాదితి భావః । బ్రహ్మేత్యనన్తరం స్వరూపభూతమితి శేషః ।
అన్నమితి ।
కర్మఫలరూపం వస్వాదిదేవభోగ్యమమృతమన్నమ్ ; తద్వత్త్వమాదిత్యస్య మధువిద్యాయాం ప్రసిద్ధమితి బోధ్యమ్ । యథా సవితరి శ్రుతిస్మృతిశతేభ్యో విశుద్ధమమృతమాత్మతత్త్వం ప్రసిద్ధమ్ , ఎవం మయ్యపి పురుషే శ్రుతిస్మృతిశతేభ్య ఎవ విశుద్ధమాత్మతత్త్వం ప్రసిద్ధమస్తి । ఇత్థముభయత్ర ప్రసిద్ధమాత్మతత్త్వం స్వమృతశబ్దితమస్మీత్యర్థః । తథా చ శ్రుతయః - ‘స యశ్చాయం పురుషే, యశ్చాసావాదిత్యే, స ఎకః’ ఇత్యాద్యాః, స్మృతయశ్చ - ‘ఆదిత్యే శుద్ధమమృతమాత్మతత్త్వం యథా స్థితమ్ । విద్యాధికారిణి తథా పురుషేఽపి తదస్తి భోః’ ఇత్యాద్యా ద్రష్టవ్యాః ।
ధనమితి ।
లౌకికస్య రత్నాదికం ధనమ్ ; బ్రహ్మవిదస్తు నిరతిశయానన్దమాత్మతత్త్వమేవ ధనమ్ , తచ్చ స్వప్రకాశత్వాద్దీప్తిమదిత్యర్థః ।
సాకాఙ్క్షత్వాదాహ —
అస్మీత్యనువర్తత ఇతి ।
ద్రవిణం సవర్చసమిత్యస్యార్థాన్తరమాహ —
బ్రహ్మజ్ఞానం వేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానం వా ద్రవిణమితి సమ్బన్ధః ।
బ్రహ్మజ్ఞానస్య సవర్చసత్వే హేతుమాహ —
అమృతత్వేతి ।
అమృతత్వం బ్రహ్మ, తదావరణనివర్తనద్వారా తత్ప్రకాశకత్వాత్ ; బ్రహ్మణి ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ ఇతి వ్యవహార్యతాపాదకత్వాదిత్యర్థః ।
మోక్షేతి ।
ప్రకృతాభిప్రాయం మోక్షగ్రహణమ్ । పురుషార్థహేతుత్వసామ్యాద్ద్రవిణశబ్దో బ్రహ్మజ్ఞానే ప్రయుక్త ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మస్వరూపవ్యఞ్జకం ముక్తిసాధనభూతం బ్రహ్మజ్ఞానం చేత్సవర్చసం ద్రవిణమ్ , తర్హి తదస్మీతి పూర్వవదన్వయో న ఘటతే ; తత్రాహ —
అస్మిన్పక్ష ఇతి ।
శోభనేతి ।
శోభనా బ్రహ్మజ్ఞానోపయోగినీ మేధా గ్రన్థతదర్థధారణసామర్థ్యలక్షణా యస్య సోఽహం సుమేధా ఇత్యర్థః ।
సార్వజ్ఞ్యేతి ।
సార్వజ్ఞ్యలక్షణా వా మేధా యస్య సోఽహమిత్యర్థః ।
విదుషః సర్వజ్ఞత్వలక్షణమేధావత్త్వం సాధయతి —
సంసారేతి ।
సంసారో జగత్ । జగజ్జన్మాదిహేతుత్వం చ బ్రహ్మభూతస్య విదుషో వాజసనేయకే శ్రూయతే - ‘అస్మాద్ధ్యేవాత్మనో యద్యత్కామయతే తత్తత్సృజతే’ ఇతి । అస్మాదిత్యస్య సాక్షాత్కృతాదిత్యర్థః । ఛాన్దోగ్యేఽపి శ్రూయతే - ‘ఎవం విజానత ఆత్మనః ప్రాణాః’ ఇత్యాదినా । తథా విదుషః సర్వజ్ఞత్వమపి ప్రశ్నోపనిషది శ్రూయతే - ‘స సర్వజ్ఞః సర్వమేవావివేశ’ ఇతి ।
అత ఎవేతి ।
జగద్ధేతుత్వాదేవేత్యర్థః । జగత్కారణస్య బ్రహ్మచైతన్యస్య నిత్యత్వాత్తద్రూపస్య విదుషో నాస్తి మరణమిత్యర్థః ।
అవ్యయ ఇతి ।
అవయవాపచయో వ్యయః, తద్రహిత ఇత్యర్థః ।
అక్షతో వేతి ।
శస్త్రాదికృతక్షతరహిత ఇత్యర్థః । నిరవయవత్వాదితి భావః ।
అమృతేన వేతి ।
స్వరూపానన్దానుభవేన సదా వ్యాప్త ఇతి యావత్ ।
ఇతీత్యాదీతి ।
ఇతి త్రిశఙ్కోర్వేదానువచనమితి వాక్యం బ్రాహ్మణమిత్యర్థః ।
కృతకృత్యతేతి ।
యథా వామదేవస్య కృతకృత్యతాఖ్యాపనార్థమ్ ‘అహం మనురభవమ్’ ఇత్యాదివచనమ్ , తథా త్రిశఙ్కోరపి వేదానువచనం తత్ఖ్యాపనార్థమ్ ; తత్ఖ్యాపనం చ ముముక్షూణాం కృతకృత్యతాసమ్పాదకే బ్రహ్మవిచారే ప్రవృత్త్యర్థమితి బోధ్యమ్ ।
పూర్వమ్ ‘అహం వృక్షస్య’ ఇతి మన్త్రస్య విద్యాప్రయోజనకప్రకరణమధ్యపఠితత్వాద్విద్యాశేషత్వముక్తమ్ । ఇదానీం లిఙ్గాదపి తస్య తచ్ఛేషత్వం వక్తుం శక్యత ఇత్యాశయేన వివక్షితం మన్త్రార్థం కథయతి —
త్రిశఙ్కునేతి ।
ఆర్షేణేతి ।
తపఃప్రభావజనితేనేత్యర్థః ।
మన్త్రస్య విద్యాప్రకాశకత్వే ఫలితమాహ —
అస్య చేతి ।
విద్యాప్రకాశనసామర్థ్యరూపాల్లిఙ్గాచ్చేతి చకారార్థః ।
పూర్వానువాకే కర్మాణ్యుపన్యస్యానన్తరమేవ ఋషేరాత్మవిషయదర్శనోపన్యాసే శ్రుతేః కోఽభిప్రాయ ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
ఋతం చేత్యాదినా ।
అనన్తరం చేతి ।
చకారోఽవధారణార్థః ।
సకామస్య పితృలోకప్రాప్తిరేవ ‘కర్మణా పితృలోకః’ ఇతి శ్రుతేః, నాత్మదర్శనమిత్యాశయేనాహ —
నిష్కామస్యేతి ।
సాంసారికఫలేషు నిఃస్పృహస్యాపి విద్యామకామయమానస్య న విద్యోత్పత్తిః, కిం తు ప్రత్యవాయనివృత్తిమాత్రమిత్యాశయేనాహ —
బ్రహ్మ వివిదిషోరితి ।
ఆర్షాణీతి ।
నిత్యనైమిత్తికకర్మస్వపి ‘తపసా కల్మషం హన్తి’ ఇత్యాదౌ తపస్త్వప్రసిద్ధేస్తజ్జన్యానామపి దర్శనానామార్షత్వముక్తమితి మన్తవ్యమ్ ॥