ఉత్తరానువాకే కర్మణాం కర్తవ్యతా కిమర్థముపదిశ్యత ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
వేదమనూచ్యేత్యాదినా ।
జ్ఞానాత్పూర్వం కర్మణాం జ్ఞానార్థినావశ్యం కర్తవ్యత్వే హేతుమాహ —
పురుషేతి ।
సంస్కారస్వరూపం కథయన్సంస్కారద్వారా తేషాం బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వమాహ —
సంస్కృతస్య హీతి ।
సత్త్వస్యాన్తఃకరణస్య విశిష్టా యా శుద్ధిః సైవ సంస్కార ఇతి భావః ।
అఞ్జసైవేతి ।
అప్రతిబన్ధేనైవేత్యర్థః ।
పాపరూపస్య చిత్తమాలిన్యస్య జ్ఞానోత్పత్తిప్రతిబన్ధకత్వాత్ , శుద్ధిద్వారా కర్మణాం విద్యోదయహేతుత్వే హి-శబ్దసూచితం మానమాహ —
తపసేతి ।
తపసా కర్మణా కల్మషనివృత్తౌ విద్యా భవతి, తయా విద్యయా అమృతమశ్నుత ఇతి స్మృత్యర్థః ।
ఇతి హి స్మృతిరితి ।
ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః ।
నను కర్మభిర్విశుద్ధసత్త్వస్యాపి తత్త్వచిన్తాం వినా కథమాత్మవిజ్ఞానమఞ్జసైవోత్పద్యేత ? తత్రాహ —
వక్ష్యతి చేతి ।
తత్త్వచిన్తామపి విద్యాసాధనత్వేన శ్రుతిర్వక్ష్యతీత్యర్థః ।
శ్రుతౌ తపఃశబ్దస్తత్త్వవిచారపర ఇత్యేతదగ్రే స్ఫుటీకరిష్యతే । ఉపసంహరతి —
అత ఇతి ।
పురుషసంస్కాద్వారా కర్మణాం విద్యాసాధనత్వాదిత్యర్థః ।
నను ఉపదిశతీత్యనుక్త్వా రాజేవానుశాస్తీతి కిమర్థం వదతి శ్రుతిరిత్యాఙ్క్య గురూపదేశాతిక్రమే మహాననర్థో భవేదితి సూచనార్థమిత్యాహ —
అనుశాసనశబ్దాదితి ।
తదతిక్రమే దోషో భవతీతి గమ్యత ఇతి శేషః ।
తత్రోపపత్తిమాహ —
అనుశాసనేతి ।
లోకే రాజానుశాసనాతిక్రమే దోషోత్పత్తిప్రసిద్ధేరితి హి-శబ్దార్థః ।
నను యథా జ్ఞానాత్పూర్వం కర్మాణి జ్ఞానార్థం కర్తవ్యాని తథా జ్ఞానోదయానన్తరమపి ముక్త్యర్థం తాని కర్తవ్యాని, జ్ఞానకర్మసముచ్చయస్యైవ ముక్తిసాధనత్వాత్ ; తథా చ స్మృతిః - ‘తత్ప్రాప్తిహేతుర్విజ్ఞానం కర్మ చోక్తం మహామునే’ ఇతి ; నేత్యాహ —
ప్రాగుపన్యాసాచ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । కర్మణాం విద్యారమ్భాత్ప్రాగుపన్యాసాద్ధేతోర్విద్యోదయానన్తరం న తాన్యనుష్ఠేయానీత్యర్థః ।
కేవలేతి ।
బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమిత్యత్ర పరప్రాప్తిసాధనత్వేన విద్యామాత్రారమ్భాచ్చ హేతోర్న విద్యోదయానన్తరం తాన్యనుష్ఠేయానీత్యర్థః ।
ప్రాగుపన్యాసం వివృణోతి —
పూర్వమితి ।
బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమితి విద్యారమ్భాత్పూర్వం సంహితోపనిషద్యేవ ఋతం చేత్యాదావుపన్యస్తానీత్యర్థః ।
విద్యోదయానన్తరమేవ ముక్తిలాభశ్రవణాత్తదనన్తరం కర్మణాం నైష్ఫల్యశ్రవణాచ్చ న ముక్తిసాధనత్వం కర్మణామిత్యాశయేనాహ —
ఉదితాయాం చేతి ।
యదా బ్రహ్మణ్యభయం యథా భవతి తథా ప్రతిష్ఠామాత్మభావం విద్యయా విన్దతే తదైవాభయం గతో భవతి । బ్రహ్మణః స్వరూపభూతమానన్దం విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన, భయహేత్వవిద్యాయా విద్యోదయకాల ఎవ నివృత్తత్వాదిత్యర్థః ।
కిమహమితి ।
విదుషః సాధుకర్మాకరణప్రయుక్తసన్తాపాభావోక్త్యా తం ప్రతి కర్మణామాకిఞ్చన్యం ఫలాభావః ప్రతీయత ఇత్యర్థః ।
సముచ్చయస్య శ్రుతిబాహ్యత్వముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
ప్రాగుత్పన్యాసాదిహేతోరిత్యర్థః ।
విద్యేతి ।
విద్యోత్పత్త్యర్థాన్యేవ న ముక్త్యర్థానీతి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ దురితక్షయద్వారా విద్యోత్పత్త్యర్థాన్యేవేత్యాహ —
మన్త్రేతి ।
అవిద్యయా కర్మణా మృత్యుం పాప్మానం తీర్త్వేతి కర్మణాం దురితక్షయఫలకత్వప్రతిపాదనపూర్వకం విద్యామాత్రస్య ముక్తిహేతుత్వప్రతిపాదకమన్త్రవర్ణాచ్చేత్యర్థః ।
ఎవం చ సతి తత్ప్రాప్తిహేతురితి స్మృతివచనం క్రమసముచ్చయపరమ్ , న యౌగపద్యేన విద్యాకర్మణోః సముచ్చయపరమితి మన్తవ్యమ్ । పౌనరుక్త్యం పరిహరతి —
ఋతాదీనామితి ।
కర్మణాం విద్యాఫలే స్వారాజ్యేఽనుపయోగమాశఙ్క్య తత్రోపయోగకథనాభిప్రాయేణ పూర్వత్రోపదేశ ఇత్యర్థః ।
అనుశబ్దార్థమాహ —
గ్రన్థేతి ।
వేదమధ్యాప్యానన్తరమేవ తదర్థమప్యుపదిశతీతి వదన్త్యాః శ్రుతేస్తాత్పర్యమహా —
అత ఇతి ।
ధర్మజిజ్ఞాసా కర్మవిచారః ।
ఇతశ్చ ధర్మజిజ్ఞాసాం కృత్వైవ గురుకులాన్నివర్తితవ్యమిత్యాహ —
బుద్ధ్వేతి ।
న చ వేదాధ్యయనానన్తరమాచార్యేణానుజ్ఞాతో దారానాహృత్య మీమాంసయా కర్మావబోధం సమ్పాదయతు, తదా తత్సమ్పాదనేఽపి న ‘బుద్ధ్వా - ’ ఇతిస్మృతివిరోధ ఇతి వాచ్యమ్ , దారసఙ్గ్రహానన్తరం నిత్యనైమిత్తికానుష్ఠానావశ్యమ్భావేన పునస్తస్య గురుకులవాసాసమ్భవాత్ ; అతః ప్రాగేవ కర్మావబోధః సమ్పాదనీయ ఇతి భావః ।
యథాప్రమాణావగతమపి పరస్యాహితం న వాచ్యమిత్యాహ —
వక్తవ్యం చేతి ।
వచనార్హమిత్యర్థః । తదాహ భగవాన్ - ‘అనుద్వేగకరం వాక్యం సత్యం ప్రియహితం చ యత్’ ఇతి ।
సామాన్యవచనమితి ।
అనుష్ఠేయసామాన్యవాచకమపి ధర్మపదం సత్యాదిరూపధర్మవిశేషనిర్దేశసంనిధానాత్తదతిరిక్తానుష్ఠేయపరమిత్యర్థః ।
స్వాధ్యాయాదధ్యయనాదితి ।
అధ్యయనేన గృహీతస్య స్వాధ్యాయస్య ప్రమాదో విస్మరణమ్ , తన్మాకుర్విత్యర్థః ; ‘బ్రహ్మోజ్ఝే మే కిల్బిషమ్’ ఇతి మన్త్రవర్ణేన ‘బ్రహ్మహత్యాసమం జ్ఞేయమధీతస్య వినాశనమ్’ ఇతి స్మరణేన చ వేదవిస్మరణే ప్రత్యవాయావగమాత్ ।
మే మమ కిల్బిషం బ్రహ్మోజ్ఝే వేదవిస్మరణవతి పురుషే గచ్ఛత్వితి మన్త్రార్థః । నను న కర్తవ్యేతి కథమ్ , సన్తతిప్రాప్తేర్దైవాధీనత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అనుత్పద్యమానేఽపీతి ।
ఇతశ్చైవమేవ శ్రుతేరభిప్రాయ ఇత్యాహ —
ప్రజేతి ।
ఋతం చేత్యనువాకే ‘ప్రజా చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ, ప్రజనశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ, ప్రజాతిశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ’ ఇతి సన్తతివిషయ ఎవ ప్రజాదిత్రయనిర్దేశబలాచ్చేత్యర్థః ।
అన్యథేతి ।
శ్రుతేః సన్తత్యర్థయత్నే తాత్పర్యాభావ ఇత్యర్థః ।
ఋతుకాలగమనాభావే ప్రత్యవాయస్మరణాత్తావన్మాత్రమేవ శ్రుతిరవక్ష్యదిత్యర్థః । న చ శ్రుత్యా తాత్పర్యేణ సన్తతిః సమ్పాదనీయేతి కిమర్థముచ్యత ఇతి వాచ్యమ్ , పితృఋణస్య పరలోకప్రాప్తిప్రతిబన్ధకత్వేన తదపాకరణద్వారా పరలోకప్రాప్తిసాధనత్వాత్ ; తథా చ శ్రుతిః — ‘నాపుత్రస్య లోకోఽస్తి’ ఇతి । న కేవలం పితృఋణం పరలోకప్రతిబన్ధకమ్ , కిం తు మోక్షస్యాపి ; తథా చ మనుః — ‘ఋణాని త్రీణ్యపాకృత్య మనో మోక్షే నివేశయేత్ । అనపాకృత్య చైతాని మోక్షమిచ్ఛన్వ్రజత్యధః’ ఇతి । తథా చ ముముక్షుణాపి సన్తతియత్నః కర్తవ్య ఇతి । నను సత్యాత్ప్రమాదనిషేధవచనస్య యది సత్యమేవ వక్తవ్యమిత్యర్థో వివక్షితః, తదా ‘సత్యం వద’ ఇత్యనేన పౌనరుక్త్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
సత్యాచ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః ।
నను యద్యత్రానృతవదననిషేధో వివక్షితః తర్హ్యనృతం న వక్తవ్యమిత్యనుక్త్వా ప్రమాదశబ్దప్రయోగే కోఽభిప్రాయః శ్రుతేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రమాదశబ్దసామర్థ్యాదితి ।
అనృతవదనవిషయే విస్మృత్యానృతవదనేఽపి దోషాధిక్యమేవ, ‘సమూలో వా ఎష పరిశుష్యతి యోఽనృతమభివదతి’ ఇతి శ్రుతేః ‘నానృతాత్పాతకం కిఞ్చిత్’ ఇతి స్మృతేశ్చ । తస్మాదనృతవర్జనే సదా జాగరూకేణైవ భవితవ్యమితి భావః ।
అన్యథేతి ।
విస్మృత్యానృతవదనేఽపి దోషాతిశయాభావే సతీత్యర్థః । అసత్యేతి చ్ఛేదః ।
అననుష్ఠానమితి ।
అనుష్ఠేయస్వరూపస్య ధర్మస్యాలస్యాదికృతమననుష్ఠానం ప్రమాద ఇత్యర్థః ।
అనుష్ఠాతవ్య ఎవేతి ।
ధర్మ ఇతి శేషః ।
ఆత్మరక్షణార్థాదితి ।
శరీరరక్షణార్థాచ్చికిత్సాదిరూపాదిత్యర్థః ।
మఙ్గలార్థాదితి ।
‘వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత’ ఇత్యాదౌ విహితాద్వైదికాత్ లౌకికాత్ప్రతిగ్రహాదేశ్చేత్యర్థః ।
దేవేతి ।
దేవకార్యం యాగాది, పితృకార్యం శ్రాద్ధాదీతి విభాగః ।
మాత్రాదీనాం వస్తుతో దేవత్వాభావాదాహ —
దేవతావదితి ।
శ్రౌతస్మార్తకర్మజాతముపదిశ్యాచారప్రమాణకాని కర్మాణి విశేషోక్తిపూర్వకముపదిశతి —
యాన్యపి చేతి ।
అపి చ యానీతి యోజనా ।
ఆచార్యకృతానాం కర్మణాం సాకల్యేనోపాదేయత్వమితి విశేషమాశఙ్క్యాహ —
యాన్యస్మాకమితి ।
విపరీతానీతి ।
శాపప్రదానాదీనీత్యర్థః ।
ఆచార్యత్వాదీతి ।
ఆదిపదం మాతృత్వపితృత్వాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ , । ఆచార్యాదిభిన్నా ఇత్యర్థః ।
ప్రశస్యతరా ఇతి ।
సగుణనిర్గుణబ్రహ్మనిష్ఠాదియుక్తా ఇత్యర్థః ।
శ్రుతస్య బ్రాహ్మణ్యస్యావివక్షాయాం కారణాభావం మత్వాహ —
న క్షత్త్రియేతి ।
ఆసనాదినేతి ।
శుశ్రూషాన్నపానాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
గోష్ఠీతి ।
శాస్త్రార్థనిర్ణయాయ క్రియమాణో వ్యవహారోఽత్ర గోష్ఠీ, సా నిమిత్తముద్దేశ్యతయా కారణం యస్య సముదితస్య సముదాయస్య తస్మిన్నిత్యర్థః ।
ప్రశ్వాసోఽపి న కర్తవ్య ఇతి ।
కిము వక్తవ్యం పణ్డితంమన్యతయా విస్రమ్భేణ వార్త్తాదికం న కార్యమితీతి భావః ।
తర్హి తేషాం సముదితే గత్వా కిం కర్తవ్యం మయేత్యాశఙ్క్యాహ —
కేవలమితి ।
శ్రద్ధయైవేతి ।
అవర్జనీయతయా ప్రాప్తేష్వపాత్రేష్వపీత్యర్థః । తదుక్తం వార్త్తికే ‘శ్రద్ధయైవ చ దాతవ్యమశ్రద్ధాభాజనేష్వపి’ ఇతి ।‘అశ్రద్ధయా హుతం దత్తం తపస్తప్తం కృతం చ యత్ । అసదిత్యుచ్యతే పార్థ న చ తత్ప్రేత్య నో ఈహ’ ఇతి భగవతోక్తత్వాదితి భావః ।
న దాతవ్యమితి ।
‘అశ్రద్ధయా హుతం దత్తం తపస్తప్తం కృతం చ యత్ । అసదిత్యుచ్యతే పార్థ న చ తత్ప్రేత్య నో ఈహ’ ఇతి భగవతోక్తత్వాదితి భావః ।
స్వవిభూత్యనుసారేణ దేయమిత్యాహ —
శ్రియేతి ।
బహు దదతాపి మయా కియద్దీయత ఇతి లజ్జావతా దాతవవ్యమిత్యాహ —
లజ్జయేతి ।
పరలోకభయేన దేయమిత్యాహ —
భియేతి ।
మిత్రేతి ।
మిత్రసుహృదాదేర్యత్కార్యం తేనాపి నిమిత్తేన దేయమిత్యర్థః ।
తత్ర కర్మాదావితి ।
దేశాద్యర్థకస్య తత్రశబ్దస్య యుక్తా ఇత్యనేనాన్వయ ఉక్తః ; కస్మిన్విషయే యుక్తా ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం కర్మాదావిత్యుక్తమితి వివేచనీయమ్ ।
అభియుక్తా ఇతి ।
కర్మాదావభియోగో విధివత్తదనుష్ఠానమ్ , అనుష్ఠేయార్థనిర్ణయస్య సంమర్శిన ఇత్యనేన లబ్ధత్వాదితి మన్తవ్యమ్ ।
అపరప్రయుక్తా ఇతి ।
స్వతన్త్రా ఇత్యర్థః ।
అకామహతా ఇతి ।
లాభపూజాదికామోపహతా న భవన్తీత్యర్థః ।
తథా త్వమపీతి ।
ఉదితహోమాదివిషయే సన్దేహే సతి స్వస్వవంశస్థితానామేతాదృశానామాచారాద్వ్యవస్థాం నిశ్చిత్య తథా వర్తేథా ఇత్యర్థః ।
కేనచిదితి ।
స్వర్ణస్తేయాదిరూపేణేత్యర్థః । సన్దిహ్యమానేనేతి విశేషణాత్పాతకిత్వేన నిశ్చితానామభ్యాఖ్యాతపదేన గ్రహణం నాస్తీతి గమ్యతే తేషామసంవ్యవహార్యత్వనిశ్చయేన తద్విషయే విచారాప్రసక్తేరితి మత్వా తద్వ్యావృత్తిః కృతేతి మన్తవ్యమ్ ।
తేష్వితి ।
పాతకిత్వసంశయాస్పదేషు పురుషేషు యథోక్తం తస్మిన్దేశే కాలే వేత్యాదికం సర్వముపనయేద్యోజయేదిత్యర్థః ।
ఎవం యే తత్రేత్యాదివాక్యజాతస్య తాత్పర్యముక్త్వా అక్షరార్థకథనప్రసక్తావాహ —
యే తత్రేత్యాదిసమానమితి ।
యే తత్రేత్యాదివాక్యజాతం పూర్వేణ యే తత్రేత్యాదివాక్యజాతేన సమానార్థమ్ , అతో న పృథగ్వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః ।
ఉక్తమనుశాసనముపసంహరతి —
ఎష ఇత్యాదినా ।
సత్యం వదేత్యాదిగ్రన్థసన్దర్భ ఎతచ్ఛబ్దార్థః ।
పుత్రేతి ।
పుత్రాదిభ్యః శుకాదిభ్యః పిత్రాదీనాం వ్యాసాదీనాం య ఉపదేశ ఇతిహాసాదౌ ప్రసిద్ధః సోఽప్యేష ఎవేత్యర్థః । అయమేవార్థ ఇతిహాసాదావుక్త ఇతి భావః ।
కర్మకాణ్డస్య కృత్స్నస్యాప్యత్రైవ తాత్పర్యమితి వక్తుమేషా వేదోపనిషదితి వాక్యమ్ ; తద్వ్యాచష్టే —
వేదరహస్యమితి ।
ఎషా వేదోపనిషదిత్యత్రైతచ్ఛబ్దః ప్రకృతకర్మసంహతిపరః ।
ఈశ్వరవచనమితి ।
‘శ్రుతిస్మృతీ మమైవాజ్ఞే’ ఇతి స్మరణాదితి భావః ।
నన్వనుశాసనం విధిరితి కుతో నోచ్యతే ? తత్రాహ —
ఆదేశవాచ్యస్యేతి ।
ఆదేశపదేన విధేరుక్తతయా పౌనరుక్త్యాపత్తేరితి భావః ।
అనుశాసనపదస్యార్థాన్తరమాహ —
సర్వేషాం వేతి ।
ఆదరార్థమితి ।
యథోక్తకర్మానుష్ఠానే యత్నాధిక్యసిద్ధ్యర్థమిత్యర్థః ॥