ఆద్యవాదే కేవలాయా విద్యాయా ముక్తిసాధనత్వం సాధితమపి విశిష్య సముచ్చయనిరాకరణేన పునః సాధయితుం చిన్తాముపక్రమతే —
అత్రైతదితి ।
విద్యాకర్మణోః ఫలభేదజ్ఞానార్థమేతద్వక్ష్యమాణం వస్తు చిన్త్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవకారస్య వ్యాఖ్యానమ్ —
కేవలేభ్య ఇతి ।
ఉత విద్యేతి ।
విద్యా పరబ్రహ్మవిద్యా, ఉపసర్జనతయా తత్సాపేక్షేభ్య ఇత్యర్థః ।
విద్యాకర్మణోః సమప్రాధాన్యపక్షమాహ —
ఆహోస్విదితి ।
విద్యాప్రాధాన్యకోటిమాహ —
విద్యయా వేతి ।
సిద్ధాన్తకోటిమాహ —
ఉత కేవలయైవేతి ।
పూర్వపక్షమాహ —
తత్రేత్యాదినా ।
‘వేదమనూచ్య’ ఇత్యాదౌ శ్రుతేః కర్మస్వత్యన్తాదరదర్శనాత్ ‘కర్మణైవ హి సంసిద్ధిమాస్థితా జనకాదయః’ ఇతి భగవద్వచనదర్శనాచ్చ కర్మభ్య ఎవ పరం శ్రేయః ; నచ విద్యావైయర్థ్యం శఙ్కనీయమ్ , తస్యాః కర్మశేషత్వాభ్యుపగమాత్ , తత్ఫలవచనస్యాత ఎవార్థవాదత్వాన్న తద్విరోధోఽపీతి భావః ।
ఉపనిషజ్జన్యాయా విద్యాయాః కర్మశేషత్వే హేతుమాహ —
సమస్తేతి ।
సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారే మానమాహ —
వేద ఇతి ।
రహస్యాన్యుపనిషదః ।
సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారేఽప్యుపనిషదర్థజ్ఞానస్య కర్మాఙ్గత్వే కిమాయాతమ్ ? తత్రాహ —
అధిగమశ్చేతి ।
సరహస్య ఇతి విశేషణాదుపనిషత్ప్రయోజనభూతేనాత్మవిజ్ఞానేన సహైవ వేదార్థావగమో గురుకులే సమ్పాదనీయ ఇతి స్మృత్యర్థోఽవగమ్యతే ; తథా చ కర్మకాణ్డార్థజ్ఞానవద్వేదాన్తార్థజ్ఞానస్యాపి కర్మాఙ్గత్వమాయాతీతి భావః ।
ఆత్మవిద్యాయాః కర్మాఙ్గత్వే హేత్వన్తరమాహ —
విద్వానితి ।
సర్వత్ర వేదే విద్వాన్యజతే విద్వాన్యాజయతి ఇతి సమస్తవేదార్థజ్ఞానరూపవిద్యావత ఎవ యతోఽధికారః ప్రదర్శ్యతే, తతోఽప్యాత్మజ్ఞానస్య కర్మశేషత్వమిత్యర్థః ।
సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారే స్మృత్యన్తరమాహ —
జ్ఞాత్వేతి ।
‘జ్ఞాత్వానుష్ఠానమ్’ ఇతి స్మృత్యా చ విదుష ఎవ కర్మణ్యధికారః ప్రదర్శ్యత ఇతి యోజనా ।
ఎవమౌపనిషదాత్మజ్ఞానస్య తత్ఫలవచనస్య చ కర్మశేషత్వప్రదర్శనేన కృత్స్నస్య వేదస్య కర్మపరత్వముక్తమ్ । తత్ర జైమినిశబరస్వామిసంమతిమాహ —
కృత్స్నశ్చేతి ।
తదుక్తం జైమినినా - ‘ఆమ్నాస్యస్య క్రియార్థత్వాత్ - ’ ఇతి ; శబరస్వామినా చోక్తమ్ - ‘దృష్టో హి తస్యార్థః కర్మావబోధనమ్’ ఇతి । తస్య వేదస్యార్థః ప్రయోజనమ్ ।
ఎవం కర్మణామేవ ముక్తిహేతుత్వం ప్రసాధ్య విపక్షే దణ్డమాహ —
కర్మభ్యశ్చేదితి ।
అనర్థకః స్యాదితి ।
పరమపురుషార్థపర్యవసాయీ న స్యాత్ । న చేష్టాపత్తిః, అధ్యయనవిధివిరోధప్రసఙ్గాత్ । అధ్యయనవిధినా హి సమస్తస్య వేదస్యాభ్యుదయనిఃశ్రేయసఫలవదర్థావబోధపరత్వమాపాదితమ్ । తస్మాత్కర్మమాత్రసాధ్యో మోక్ష ఇతి స్వీకర్తవ్యమితి స్థితమ్ । విద్యాయా ముక్తిహేతుత్వేఽపి న కేవలాయాస్తస్యాస్తద్ధేతుత్వమ్ , ‘విద్యాం చావిద్యాం చ’ ఇతి శ్రుత్యా విద్యాకర్మసముచ్చయస్య ముక్తిహేతుత్వావగమాత్ ।
సముచ్చయేఽపి ‘కర్మణైవ హి సంసిద్ధిమ్—’ ఇత్యాదివచనానురోధేన కర్మప్రాధాన్యపక్షః, ‘తత్ప్రాప్తిహేతుర్విజ్ఞానం కర్మ చోక్తం మహామునే’ ఇత్యాదివచనానురోధేన సమప్రాధాన్యపక్షః, ’బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇత్యాదివచనానురోధేన విద్యాప్రాధాన్యపక్ష ఇతి విభాగః । ఇదం చ సముచ్చయపక్షోపపాదనం స్పష్టత్వాదుపేక్షితం భాష్యకారేణేతి మన్తవ్యమ్ । తత్ర కేవలకర్మజన్యో మోక్ష ఇతి పక్షం నిరాకరోతి —
నేత్యాదినా ।
నిత్యో హీతి ।
మోక్షస్య నిత్యత్వే ‘న స పునరావర్తతే’ ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
కర్మకార్యస్యాపి తస్య నిత్యత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
కర్మకార్యస్య చేతి ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ —
కర్మభ్యశ్చేదితి ।
అనిత్యమితి చ్ఛేదః ।
అనిత్యత్వే ఇష్టాపత్తిం వారయతి —
తచ్చేతి ।
ముక్తస్యాపి పునః సంసారప్రసఙ్గాదితి భావః ।
పూర్వవాదీ ప్రకారాన్తరేణ మోక్షస్య విద్యానైరపేక్ష్యం శఙ్కతే —
కామ్యేతి ।
ముముక్షుణా జన్మప్రాయణయోరన్తరాలే సర్వాత్మనా కామ్యనిషిద్ధయోరనారమ్భాన్న తస్య తన్నిమిత్తా భావిజన్మప్రాప్తిః ; పూర్వజన్మసు సఞ్చితస్య కర్మాశయస్య సర్వస్యైవ వర్తమానదేహారమ్భకత్వాభ్యుపగమేనారబ్ధఫలస్య తస్య కర్మణ ఉపభోగేన క్షయాత్ న తన్నిమిత్తా చ భావిజన్మప్రాప్తిః ; నిత్యనైమిత్తికానాం సాకల్యేనానుష్ఠానాత్ప్రత్యవాయానుత్పత్తౌ ప్రత్యవాయనిమిత్తా చ న జన్మప్రాప్తిః ; న చాన్యజ్జన్మనిమిత్తమస్తి ; తస్మాద్విద్యానపేక్షో మోక్ష ఇత్యర్థః ।
నిరాకరోతి —
తచ్చ నేతి ।
ముముక్షోర్వర్తమానదేహారమ్భసమయే కానిచిదేవ కర్మాణి వర్తమానదేహమారభన్తే న సర్వాణి, స్వర్గనరకమనుష్యాదివిరుద్ధఫలానాం కర్మణామేకదేహారమ్భకత్వాసమ్భవాత్ ; అతః శేషకర్మసమ్భవాత్తదపి మతం న సమ్భవతీత్యర్థః ।
నను శేషకర్మసమ్భవేఽపి యథావర్ణితచరితస్య ముముక్షోర్జ్ఞాననిరపేక్ష ఎవ జన్మాభావలక్షణో మోక్షః సిధ్యతీతి మతం కుతో న సమ్భవతి ? తత్రాహ —
తన్నిమిత్తేతి ।
శేషకర్మనిమిత్తేత్యర్థః ।
ప్రత్యుక్తమితి ।
ఆద్యవాద ఇతి శేషః ।
నన్వస్తు శేషకర్మసమ్భవః, తథాపి తస్య నిత్యానుష్ఠానేన నాశసమ్భవాన్న తన్నిమిత్తా శరీరోత్పత్తిరితి, తన్న ; నిత్యానుష్ఠానేన దురితస్య క్షయసమ్భవేఽపి న సుకృతస్య తేన క్షయః సమ్భవతి, నిత్యానుష్ఠానసఞ్చితసుకృతయోరుభయోరపి శుద్ధిరూపత్వేన విరోధాభావాత్ ; అతః సఞ్చితసుకృతనిమిత్తా శరీరోత్పత్తిరపరిహార్యేతి మత్వాహ —
కర్మశేషస్య చేతి ।
ఇతి చేతి ।
ఇతి చాద్యవాదే నిత్యానుష్ఠానస్య సుకృతక్షయహేతుత్వం ప్రత్యుక్తమిత్యర్థః । అతో జ్ఞానం వినా సఞ్చితకర్మక్షయాసమ్భవాజ్జ్ఞానాపేక్ష ఎవ మోక్షో న తన్నిరపేక్ష ఇతి భావః ।
ఉపనిషదర్థజ్ఞానస్యాపి కర్మశేషత్వాత్కర్మసాధ్య ఎవ మోక్ష ఇత్యుక్తమనూద్య నిరాకరోతి —
యచ్చోక్తమిత్యాదినా ।
శ్రుతజ్ఞానేన ।
గురుకులే వేదాన్తజనితం జ్ఞానం శ్రుతజ్ఞానమ్ , తస్య కర్మశేషత్వేఽపి తదతిరిక్తోపాసనస్య మోక్షసాధనస్య సత్త్వాన్న కర్మసాధ్యో మోక్ష ఇత్యర్థః ।
నను ‘వేదః కృత్స్నోఽధిగన్తవ్యః’ ఇతి వచనాద్యథా శ్రుతజ్ఞానం కర్మాధికారివిశేషణతయా కర్మశేషస్తథా మననాద్యాత్మకముపాసనమపి తచ్ఛేషోఽస్త్వితి శఙ్కాం వారయతి —
శ్రుతజ్ఞానమాత్రేణ హీతి ।
మాత్రపదవ్యవచ్ఛేద్యమాహ —
నోపాసనమపేక్షత ఇతి ।
మానాభావాదితి శేషః ।
నను శ్రుతజ్ఞానాదర్థాన్తరభూతముపాసనం వేదాన్తేషు మోక్షఫలకత్వేన న క్వాపి విధీయతే, అతో నోపాసనసాధ్యో మోక్ష ఇతి వదన్తం ప్రత్యాహ —
ఉపాసనం చేతి ।
‘మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ ఇత్యుపాసనవిధానానన్తరముపసంహారే ‘ఎతావదరే ఖల్వమృతత్వమ్’ ఇతి శ్రవణాదమృతత్వసాధనతయా తత్రోపాసనవిధిః ప్రతీయత ఇతి భావః ।
నను మననాదిరూపముపాసనమపి శ్రుతజ్ఞానాన్నాతిరిచ్యతే బ్రహ్మప్రత్యయత్వావిశేషాదితి ; నేత్యాహ —
అర్థాన్తరప్రసిద్ధిశ్చ స్యాదితి ।
మనననిదిధ్యాసనయోర్బ్రహ్మప్రత్యయత్వేఽపి శ్రుతజ్ఞానాదర్థాన్తరత్వం ప్రసిద్ధమేవ భవతి, తయోర్విజాతీయత్వాత్పృథగ్విధానాచ్చేత్యర్థః ।
ఎతదేవ వివృణోతి —
శ్రోతవ్య ఇత్యుక్త్వేతి ।
మనననిదిధ్యాసనయోశ్చేతి ।
చకారోఽవధారణార్థః సన్ప్రసిద్ధపదేన సమ్బధ్యతే । వస్తుతస్తు శ్రుతజ్ఞానస్యాపి నాస్తి కర్మశేషత్వే మానమ్ । న చాధ్యయనవిధిబలాద్గురుకులే సమ్పాదితసమస్తవేదార్థజ్ఞానమధ్యపాతినస్తస్యాపి కర్మజ్ఞానవత్కర్మాఙ్గత్వం ప్రతీయత ఇత్యుక్తమితి వాచ్యమ్ ; అధ్యయనవిధేరక్షరావాప్తిమాత్రఫలకత్వేనార్థావబోధపర్యన్తత్వాసిద్ధేః । న చ తథా సతి విచారవిధ్యభావాత్పూర్వోత్తరమీమాంసయోరప్రవృత్తిప్రసఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ ; అర్థజ్ఞానం వినానుష్ఠానాసమ్భవేన తత్తత్క్రతువిధిభిరేవ పూర్వమీమాంసాప్రవృత్త్యుపపత్తేః, ఉత్తరమీమాంసాప్రవృత్తేః శ్రోతవ్యవిధిప్రయుక్తత్వస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసాసూత్రే స్ఫుటత్వాత్ , ‘విద్వాన్యజతే’ ఇతి వచనస్య కర్మకాణ్డగతస్య ప్రకృతతత్తత్కర్మవిద్వత్తామాత్రపరత్వేనాత్మవిద్వత్తాపరత్వాభవాత్ , ఆత్మజ్ఞానస్య కర్మానుష్ఠానప్రతికూలతాయా వక్ష్యమాణత్వేన తచ్ఛేషత్వానుపపత్తేశ్చ, ‘ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాత్—’ ఇత్యాదివృద్ధవచనజాతస్య కర్మవిచారప్రకరణగతత్వేన కర్మకాణ్డమాత్రవిషయతాయాః సమన్వయసూత్రే స్పష్టత్వాచ్చ । తస్మాచ్ఛ్రుతజ్ఞానమపి న కర్మశేషః । అత ఎవాత్మజ్ఞానఫలశ్రవణమర్థవాద ఇతి శఙ్కాపి నిరాలమ్బనేతి బోధ్యమ్ ।
ఇత్థం కేవలకర్మభ్యః పరం శ్రేయ ఇతి పక్షం నిరస్య కర్మ ప్రధానం విద్యా చోపసర్జనమితి సముచ్చయపక్షముత్థాపయతి —
ఎవం తర్హీతి ।
నను నిత్యస్య మోక్షస్య కర్మారభ్యత్వం న సమ్భవతి, కార్యస్యానిత్యత్వనియమాదిత్యుక్తే కథం తస్య విద్యాసహితకర్మకార్యత్వశఙ్కా ? తత్రాహ —
విద్యాసహితానాం చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । విద్యాలక్షణసహకారిమహిమ్నా నిత్యస్యాప్యారమ్భః సమ్భవతీతి భావః ।
కార్యాన్తరేతి ।
నిత్యకార్యేత్యర్థః ।
సహకారిసామర్థ్యాత్కార్యవైచిత్ర్యమాత్రే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
యథా స్వతో మరణరూపకార్యారమ్భసామర్థ్యవతోఽపి విషస్య మన్త్రసంయుక్తస్య పుష్టిరూపకార్యాన్తరారమ్భసామర్థ్యమ్ , యథా వా దధ్నః సమయవిశేషే జ్వరరూపకార్యారమ్భసామర్థ్యవతోఽపి తదా గుడశర్కరాదిసంయుక్తస్య తస్య తృప్తిమాత్రారమ్భసామర్థ్యమ్ , యథా వా వేత్రబీజస్య దావదగ్ధస్య కదల్యారమ్భసామర్థ్యమ్ , ఎవం ప్రకృతేఽపీత్యర్థః ।
అస్తు సహకారివైచిత్ర్యాత్కార్యవైచిత్ర్యమ్ , తావతా ఆరభ్యస్యాపి మోక్షస్యానిత్యత్వప్రసఙ్గదోషే కిమాగతమితి దూషయతి —
నారభ్యస్యేతి ।
‘యత్కృతకం తదనిత్యమ్’ ఇతి న్యాయవిరోధాన్నిత్యస్యారమ్భో న సమ్భవతీత్యర్థః ।
‘న స పునరావర్తతే’ ఇతి వచనాదారభ్యస్యాపి మోక్షస్య నిత్యత్వమవిరుద్ధమితి శఙ్కతే —
వచనాదితి ।
వచనస్యానధిగతయోగ్యార్థజ్ఞాపకత్వేన పదార్థయోగ్యతానాధాయకత్వాన్న వచనబలాదారభ్యస్య నిత్యత్వం సిధ్యతీతి దూషయతి —
నేతి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి —
వచనం నామేత్యాదినా ।
నను వచనమేవారభ్యస్య మోక్షస్య నిత్యత్వం ప్రతి యోగ్యతామవిద్యమానామప్యాధాయ పశ్చాన్నిత్యత్వం తస్య జ్ఞాపయతీతి ; నేత్యాహ —
నావిద్యమానస్య కర్త్రితి ।
కుత ఇత్యత ఆహ —
న హీతి ।
నిత్యమితి ।
ఆత్మస్వరూపమితి శేషః ।
ఆరబ్ధం వేతి ।
ఘటాదీతి శేషః । హి యస్మాద్వచనశతేనాపి నిత్యస్యారమ్భో లోకే న దృశ్యతే తస్మాన్నావిద్యమానస్య కర్త్రితి యోజనా । అన్యథా ‘అన్ధో మణిమవిన్దత్’ ఇత్యాదావపి వచనబలాదేవ యోగ్యతాప్రసఙ్గ ఇతి భావః ।
సమసముచ్చయపక్షమప్యతిదేశేన నిరాకరోతి —
ఎతేనేతి ।
అనిత్యత్వప్రసఙ్గేనేత్యర్థః ॥