తైత్తిరీయోపనిషద్భాష్యమ్
ఎకాదశోఽనువాకః
పూర్వపృష్ఠమ్      ఉత్తరపృష్ఠమ్
వనమాలావ్యాఖ్యా
 
యే తత్ర బ్రాహ్మణాః సంమర్శినః । యుక్తా ఆయుక్తాః । అలూక్షా ధర్మకామాః స్యుః । యథా తే తత్ర వర్తేరన్ । తథా తత్ర వర్తేథాః । అథాభ్యాఖ్యాతేషు । యే తత్ర బ్రాహ్మణాః సంమర్శినః । యుక్తా ఆయుక్తాః । అలూక్షా ధర్మకామాః స్యుః । యథా తే తేషు వర్తేరన్ । తథా తేషు వర్తేథాః । ఎష ఆదేశః । ఎష ఉపదేశః । ఎషా వేదోపనిషత్ । ఎతదనుశాసనమ్ । ఎవముపాసితవ్యమ్ । ఎవము చైతదుపాస్యమ్ ॥ ౪ ॥
విద్యాకర్మణీ మోక్షప్రతిబన్ధహేతునివర్తకే ఇతి చేత్ , న ; కర్మణః ఫలాన్తరదర్శనాత్ । ఉత్పత్తివికారసంస్కారాప్తయో హి ఫలం కర్మణో దృశ్యన్తే । ఉత్పత్త్యాదిఫలవిపరీతశ్చ మోక్షః । గతిశ్రుతేరాప్య ఇతి చేత్ - ‘సూర్యద్వారేణ’ ‘తయోర్ధ్వమాయన్’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౬) ఇత్యేవమాదిగతిశ్రుతిభ్యః ప్రాప్యో మోక్ష ఇతి చేత్ , న ; సర్వగతత్వాత్ గన్తృభ్యశ్చానన్యత్వాత్ । ఆకాశాదికారణత్వాత్సర్వగతం బ్రహ్మ, బ్రహ్మావ్యతిరిక్తాశ్చ సర్వే విజ్ఞానాత్మానః ; అతో నాప్యో మోక్షః । గన్తురన్యద్విభిన్నదేశం చ భవతి గన్తవ్యమ్ । న హి, యేనైవావ్యతిరిక్తం యత్ , తత్తేనైవ గమ్యతే । తదనన్యత్వసిద్ధిశ్చ ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిస్మృతిశతేభ్యః । గత్యైశ్వర్యాదిశ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ - అథాపి స్యాత్ యద్యప్రాప్యో మోక్షః, తదా గతిశ్రుతీనామ్ ‘స ఎకధా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ‘స యది పితృలోకకామః భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ‘స్త్రీభిర్వా యానైర్వా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతీనాం చ కోపః స్యాత్ ఇతి చేత్ , న ; కార్యబ్రహ్మవిషయత్వాత్తాసామ్ । కార్యే హి బ్రహ్మణి స్త్ర్యాదయః స్యుః, న కారణే ; ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪)(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । విరోధాచ్చ విద్యాకర్మణోః సముచ్చయానుపపత్తిః । ప్రలీనకర్త్రాదికారకవిశేషతత్త్వవిషయా హి విద్యా తద్విపరీతకారకసాధ్యేన కర్మణా విరుధ్యతే । న హ్యేకం వస్తు పరమార్థతః కర్త్రాదివిశేషవత్ తచ్ఛూన్యం చేతి ఉభయథా ద్రష్టుం శక్యతే । అవశ్యం హ్యన్తరన్మిథ్యా స్యాత్ । అన్యతరస్య చ మిథ్యాత్వప్రసఙ్గే యుక్తం యత్స్వాభావికాజ్ఞానవిషయస్య ద్వైతస్య మిథ్యాత్వమ్ ; ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦)(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ‘అథ యత్రాన్యత్పశ్యతి తదల్పమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఉదరమన్తరం కురుతే’ ‘అథ తస్య భయం భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిశతేభ్యః । సత్యత్వం చ ఎకత్వస్య ‘ఎకధైవానుద్రష్టవ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౦) ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । న చ సమ్ప్రదానాదికారకభేదాదర్శనే కర్మోపపద్యతే । అన్యత్వదర్శనాపవాదాశ్చ విద్యావిషయే సహస్రశః శ్రూయన్తే । అతో విరోధో విద్యాకర్మణోః । అతశ్చ సముచ్చయానుపపత్తిః ॥
యే తత్ర బ్రాహ్మణాః సంమర్శినః । యుక్తా ఆయుక్తాః । అలూక్షా ధర్మకామాః స్యుః । యథా తే తత్ర వర్తేరన్ । తథా తత్ర వర్తేథాః । అథాభ్యాఖ్యాతేషు । యే తత్ర బ్రాహ్మణాః సంమర్శినః । యుక్తా ఆయుక్తాః । అలూక్షా ధర్మకామాః స్యుః । యథా తే తేషు వర్తేరన్ । తథా తేషు వర్తేథాః । ఎష ఆదేశః । ఎష ఉపదేశః । ఎషా వేదోపనిషత్ । ఎతదనుశాసనమ్ । ఎవముపాసితవ్యమ్ । ఎవము చైతదుపాస్యమ్ ॥ ౪ ॥
విద్యాకర్మణీ మోక్షప్రతిబన్ధహేతునివర్తకే ఇతి చేత్ , న ; కర్మణః ఫలాన్తరదర్శనాత్ । ఉత్పత్తివికారసంస్కారాప్తయో హి ఫలం కర్మణో దృశ్యన్తే । ఉత్పత్త్యాదిఫలవిపరీతశ్చ మోక్షః । గతిశ్రుతేరాప్య ఇతి చేత్ - ‘సూర్యద్వారేణ’ ‘తయోర్ధ్వమాయన్’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౬) ఇత్యేవమాదిగతిశ్రుతిభ్యః ప్రాప్యో మోక్ష ఇతి చేత్ , న ; సర్వగతత్వాత్ గన్తృభ్యశ్చానన్యత్వాత్ । ఆకాశాదికారణత్వాత్సర్వగతం బ్రహ్మ, బ్రహ్మావ్యతిరిక్తాశ్చ సర్వే విజ్ఞానాత్మానః ; అతో నాప్యో మోక్షః । గన్తురన్యద్విభిన్నదేశం చ భవతి గన్తవ్యమ్ । న హి, యేనైవావ్యతిరిక్తం యత్ , తత్తేనైవ గమ్యతే । తదనన్యత్వసిద్ధిశ్చ ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిస్మృతిశతేభ్యః । గత్యైశ్వర్యాదిశ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ - అథాపి స్యాత్ యద్యప్రాప్యో మోక్షః, తదా గతిశ్రుతీనామ్ ‘స ఎకధా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ‘స యది పితృలోకకామః భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ‘స్త్రీభిర్వా యానైర్వా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతీనాం చ కోపః స్యాత్ ఇతి చేత్ , న ; కార్యబ్రహ్మవిషయత్వాత్తాసామ్ । కార్యే హి బ్రహ్మణి స్త్ర్యాదయః స్యుః, న కారణే ; ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪)(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । విరోధాచ్చ విద్యాకర్మణోః సముచ్చయానుపపత్తిః । ప్రలీనకర్త్రాదికారకవిశేషతత్త్వవిషయా హి విద్యా తద్విపరీతకారకసాధ్యేన కర్మణా విరుధ్యతే । న హ్యేకం వస్తు పరమార్థతః కర్త్రాదివిశేషవత్ తచ్ఛూన్యం చేతి ఉభయథా ద్రష్టుం శక్యతే । అవశ్యం హ్యన్తరన్మిథ్యా స్యాత్ । అన్యతరస్య చ మిథ్యాత్వప్రసఙ్గే యుక్తం యత్స్వాభావికాజ్ఞానవిషయస్య ద్వైతస్య మిథ్యాత్వమ్ ; ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦)(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ‘అథ యత్రాన్యత్పశ్యతి తదల్పమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఉదరమన్తరం కురుతే’ ‘అథ తస్య భయం భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిశతేభ్యః । సత్యత్వం చ ఎకత్వస్య ‘ఎకధైవానుద్రష్టవ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౦) ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । న చ సమ్ప్రదానాదికారకభేదాదర్శనే కర్మోపపద్యతే । అన్యత్వదర్శనాపవాదాశ్చ విద్యావిషయే సహస్రశః శ్రూయన్తే । అతో విరోధో విద్యాకర్మణోః । అతశ్చ సముచ్చయానుపపత్తిః ॥

ప్రతీచో బ్రహ్మత్వరూపమోక్షస్య నిత్యత్వేన సముచ్చయాజన్యత్వేఽపి తదావారకావిద్యానివృత్తిహేతుత్వమేవ సముచ్చయస్యాస్త్వితి శఙ్కతే —

విద్యాకర్మణీ ఇతి ।

ఆవరణరూపప్రతిబన్ధహేతోరవిద్యాయా నివృత్తౌ విద్యామాత్రస్యైవాపేక్షితత్వేన కర్మణోఽనపేక్షితత్వాన్న సముచ్చయాధీనా ముక్తిరితి మత్వాహ —

నేతి ।

కర్మణామవిద్యానివృత్త్యపేక్షయా ఫలాన్తరస్యైవ లోకే ప్రసిద్ధత్వాచ్చ న ప్రతిబన్ధహేతునివృత్తౌ కర్మాపేక్షేత్యాహ —

కర్మణ ఇతి ।

తదేవ వివృణోతి —

ఉత్పత్తీతి ।

ఉత్పత్తిః పురోడాశాదేః, సంస్కారో వ్రీహ్యాదేః, వికారః సోమస్యాభిషవలక్షణః, ఆప్తిః పయసః, ఇత్యేవం కర్మణః ఫలం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।

నను యద్యవిద్యానివృత్తౌ న కర్మాపేక్షా, కర్మఫలం చోత్పత్త్యాదికమేవ, తర్హి బ్రహ్మస్వరూపమోక్షస్యైవోత్పత్త్యాద్యన్యతమత్వమస్తు ; నేత్యాహ —

ఉత్పత్త్యాదిఫలవిపరీతశ్చేతి ।

బ్రహ్మస్వరూపస్య తు మోక్షస్యానాదిత్వాదనాధేయాతిశయత్వాదవికార్యత్వాన్నిత్యాప్తత్వాచ్చ కర్మఫలవైపరీత్యమ్ ; ఎతేషాం హేతూనాం శ్రుతిసిద్ధత్వాచ్చ నాసిద్ధిశఙ్కా కార్యేతి భావః ।

ప్రత్యగాత్మతయా నిత్యప్రాప్తస్యాపి బ్రహ్మణో గతిశ్రుతిమవలమ్బ్య ప్రాప్యత్వమాశఙ్కతే —

గతీతి ।

శఙ్కాం వివృణ్వన్గతిశ్రుతీరుదాహరతి —

సూర్యేతి ।

విరజా నిష్కల్మషా బ్రహ్మవిద ఇత్యర్థః ।

తయేతి ।

సుషుమ్నాఖ్యయా నాడ్యేత్యర్థః ।

ఆదిపదాత్ ‘తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్తి’ ఇత్యాదిశ్రుతయో గృహ్యన్తే । గతిశ్రుతీనామన్యవిషయత్వమభిప్రేత్య పరబ్రహ్మణో గతిప్రాప్యత్వం నిరాకరోతి —

న సర్వగతత్వాదితి ।

లోకే గన్తుః సకాశాదన్యస్య పరిచ్ఛిన్నస్య చ ప్రాప్యతా ప్రసిద్ధా ; బ్రహ్మణస్తు తదుభయాభావాన్న ప్రాప్యతేత్యర్థః ।

సర్వగతత్వం సాధయతి —

ఆకాశాదీతి ।

బ్రహ్మణో గన్తృభిర్జీవైరభిన్నత్వం వివృణోతి —

బ్రహ్మావ్యతిరిక్తాశ్చేతి ।

చకారోఽవధారణే ।

తేనేతి ।

సర్వగతత్వాదినేత్యర్థః ।

నను యది సర్వగతం గన్తురనన్యచ్చ న ప్రాప్యమ్ , తర్హి కీదృశం గన్తవ్యమ్ ? అత ఆహ —

గన్తురితి ।

అనన్యస్య గన్తవ్యత్వాభావమనుభవేన సాధయతి —

న హి యేనైవేతి ।

గన్తృభిరనన్యత్వం సాధయతి —

తదనన్యత్వప్రసిద్ధిశ్చేతి ।

తస్య బ్రహ్మణో గన్తృభిరనన్యత్వం చ శ్రుత్యాదిభ్యః సిధ్యతీత్యర్థః । బ్రహ్మణ ఎవ జీవభావేన ప్రవేశశ్రవణాత్క్షేత్రజ్ఞస్య జీవస్య బ్రహ్మత్వశ్రవణాచ్చేత్యర్థః ।

‘అహం బ్రహ్మ’ ఇత్యాదిశ్రుతయః ‘ఆత్మనో బ్రహ్మణో భేదమసన్తం కః కరిష్యతి’ ఇత్యాదిస్మృతయశ్చ ఆదిపదగ్రాహ్యా వివక్షితాః । గతిశ్రుతీనాం గతిం పృచ్ఛతి —

గత్యైశ్వర్యాదీతి ।

యథా బ్రహ్మవిదో గతిః శ్రూయతే తథా తస్యైశ్వర్యమపి శ్రూయతే, బ్రహ్మణో నిత్యప్రాప్తత్వాద్యథా తస్య ప్రప్యతా న సమ్భవతి తథా పరబ్రహ్మవిదో ముక్తస్య నిరుపాధికత్వాదైశ్వర్యమపి న సమ్భవతి ; తతశ్చ తుల్యన్యాయత్వాదైశ్వర్యశ్రుతీనామపి గతిప్రశ్న ఇతి మన్తవ్యమ్ ।

ప్రశ్నం ప్రపఞ్చయతి —

అథాపి స్యాదితి ।

గతిశ్రుతయః పూర్వముదాహృతా ఇత్యాశయేనైశ్వర్యశ్రుతీరుదాహరతి —

స ఎకధేత్యాదినా ।

‘స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి’ ఇత్యాదిశ్రుతిర్ముక్తస్యానేకశరీరయోగం దర్శయతి ; ‘స యది పితృలోకకామో భవతి’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్తు ముక్తస్య సఙ్కల్పమాత్రసముత్థాన్పిత్రాదిభోగాన్దర్శయతి ; తథా ‘స్త్రీభిర్వా’ ఇత్యాదిశ్రుతిరపి తస్యైశ్వర్యమావేదయతీత్యర్థః ।

‘కార్యం బాదరిః’ ఇత్యధికరణన్యాయేన తాసాం శ్రుతీనాం గతిమాహ —

న కార్యేతి ।

నను సగుణబ్రహ్మోపాసకస్య సత్యలోకస్థకార్యబ్రహ్మప్రాప్తివిషయాస్తాః శ్రుతయో న నిర్గుణబ్రహ్మవిదః పరబ్రహ్మప్రాప్తివిషయా ఇత్యత్ర కిం వినిగమకమిత్యాశఙ్క్యాహ —

కార్యే హీతి ।

కార్యే హిరణ్యగర్భాఖ్యే బ్రహ్మణి ప్రాప్తే సతి తల్లోకే స్త్ర్యాదయో విషయాః సన్తి, న కారణత్వోపలక్షితే నిర్గుణవిద్యాప్రాప్యే విశుద్ధే బ్రహ్మణి విషయాః సన్తి, విద్యయా అవిద్యాతత్కార్యజాతస్య సర్వస్య నివృత్తత్వాత్ నిర్గుణముక్తస్య నిరుపాధికత్వేన భోక్తృత్వాయోగాచ్చేత్యర్థః । కార్యబ్రహ్మలోకే స్త్ర్యాదివిషయాః సన్తీత్యత్ర ‘స యది స్త్రీలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య స్త్రియః సముత్తిష్ఠన్తి’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।

పరమముక్తౌ భోగాభావే మానమాహ —

ఎకమేవేత్యాదినా ।

సజాతీయవిజాతీయస్వగతభేదరహితం బ్రహ్మేత్యర్థః ।

యత్రేతి ।

అన్యోఽన్యత్పశ్యతీత్యేవమాత్మకం ప్రసిద్ధం ద్వైతం యత్ర వస్తుతో నాస్తి స భూమేత్యర్థః ।

తత్కేనేతి ।

తత్తదా విదేహకైవల్యసమయే కేన కరణేన కం విషయం పశ్యేదిత్యర్థః । ఎతేన నిర్గుణవిద్యాప్రకరణగతానామ్ ‘స ఎకధా భవతి’ ‘స్త్రీభిర్వా యానైర్వా’ ఇత్యాద్యైశ్వర్యశ్రుతీనాం సగుణముక్తవిషయత్వకల్పనమయుక్తమితి శఙ్కాపి నిరస్తా, పరమముక్తౌ భోగాసమ్భవస్య ‘తత్కేన కమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధత్వాత్ , ‘మాత్రాసంసర్గస్త్వస్య భవతి’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా ముక్తస్య సర్వోపాధ్యభావప్రతిపాదనేన విషయభోగాసమ్భవాచ్చ । తథా చైశ్వర్యశ్రుతీనాం ప్రకరణే నివేశాసమ్భవాత్కార్యబ్రహ్మప్రాప్తానామైశ్వర్యసమ్భవాచ్చ సామర్థ్యానుసారేణ ప్రకరణముల్లఙ్ఘ్య సగుణవిద్యాశేషత్వకల్పనద్వారా సగుణముక్తవిషయత్వకల్పనం యుక్తమేవేతి ।

ఎవమవిద్యానివృత్తౌ కర్మణామనుపయోగాద్బ్రహ్మభావలక్షణమోక్షస్య కర్మసాధ్యత్వాభావాచ్చ ముక్తౌ విద్యైవ హేతుర్న విద్యాకర్మణోః సముచ్చయ ఇతి ప్రతిపాదితమ్ । ఇదానీం సముచ్చయాసమ్భవే హేత్వన్తరమాహ —

విరోధాచ్చేతి ।

విరోధమేవ ప్రపఞ్చయతి —

ప్రవిలీనేతి ।

కర్త్రాదికారకలక్షణా విశేషాః ప్రవిలీనా యస్మిన్బ్రహ్మణి తత్తథా, నిర్విశేషమితి యావత్ । తాదృశబ్రహ్మవిషయా విద్యా యథోక్తబ్రహ్మవిపరీతేన కర్త్రాదికారకజాతేన సాధ్యం యత్కర్మ తేన విరుధ్యతే । హి ప్రసిద్ధమేతదిత్యర్థః ।

నను బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వే సిద్ధే సద్విషయవిద్యయా కర్త్రాదిద్వైతబాధావశ్యమ్భావాత్కర్మానుష్ఠానం న సమ్భవతీతి విద్యాకర్మణోర్విరోధః స్యాత్ , న తు తత్సిద్ధమిత్యాశఙ్క్య తస్య నిర్విశేషత్వం సాధయతి —

న హ్యేకమిత్యాదినా ।

బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వశ్రుత్యనురోధేన కర్త్రాదిసకలద్వైతాస్పదత్వం ప్రతీయతే ‘నేతి నేతి’ ఇత్యాదినిషేధశ్రుతిభిస్తస్య సర్వవిశేషశూన్యత్వం చ ప్రతీయతే ; న చైకం వస్తు పరమార్థత ఉభయవత్తయా ప్రమాణతో నిశ్చేతుం శక్యత ఇత్యర్థః । తత్ర విరోధాదితి యుక్తిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।

తతః కిమ్ ? తత్రాహ —

అవశ్యం హీతి ।

లోకే పురోవర్తిని ప్రతీతయోః రజతత్వశుక్తిత్వయోర్విరుద్ధయోరన్యతరస్య మిథ్యాత్వదర్శనాదితి హి-శబ్దార్థః ।

నన్వన్యతరస్య మిథ్యాత్వావశ్యమ్భావేఽపి బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వమేవ మిథ్యాస్తు ; తత్రాహ —

అన్యతరస్య చేతి ।

స్వాభావికమనాది యదజ్ఞానం తద్విషయస్య తద్విషయబ్రహ్మకార్యస్య ద్వైతస్య స్వకారణాజ్ఞానసహితస్య యన్మిథ్యాత్వం తద్యుక్తమిత్యర్థః ।

ద్వైతస్య మిథ్యాత్వే మానమాహ —

యత్ర హీత్యాదినా ।

యత్రావిద్యాకాలే ద్వైతశబ్దితం జగల్లబ్ధాత్మకం భవతి, తదా ఇతర ఇతరం పశ్యతీతి శ్రుత్యర్థః । శ్రుతావివకారో మిథ్యాత్వవాచీ, న సాదృశ్యవాచీ, ఉపమేయానుపలమ్భాదితి భావః । య ఇహ బ్రహ్మణి నానాభూతం వస్తుతః కల్పితం జగత్పరమార్థం పశ్యతి, స మృత్యోర్మరణాన్మృత్యుం మరణమేవ ప్రాప్నోతీతి ద్వైతసత్యత్వదర్శినోఽనర్థపరమ్పరాప్రాప్త్యభిధానాదపి తస్య మిథ్యాత్వమేవ యుక్తమిత్యర్థః । అథ భూమలక్షణోక్త్యనన్తరం తద్విపరీతస్యాల్పస్య లక్షణముచ్యతే భూమలక్షణదార్ఢ్యాయ — యత్ర జగతి అన్యదన్యః పశ్యతి తదల్పమ్ ; అతో యత్ర దర్శనాదిద్వైతాభావస్తస్య భూమరూపతా యుక్తేత్యర్థః ; ద్వైతస్యాల్పత్వాత్స్వప్నద్వైతవన్మిథ్యాత్వమితి భావః । యః పరమేశ్వరమన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి చిన్తయతి స న పరమాత్మనస్తత్త్వం వేదేతి శ్రుత్యా జీవస్య పరమాత్మాభేదవిరోధిసంసారలక్షణద్వైతస్య మిథ్యాత్వమవగమ్యత ఇతి భావః । యస్తు స్వస్యేశ్వరాదల్పమపి భేదం పశ్యతి, తస్య తదానీమేవ భయం భవతీతి శ్రుత్యా జీవేశ్వరభేదోపలక్షితస్య జగతో మిథ్యాత్వం భాతీతి భావః । ‘సర్వం తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనః సర్వం వేద’ ఇత్యాదిశ్రుతిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।

ఎకత్వశబ్దితస్య నిర్విశేషబ్రహ్మణః సత్యత్వం చ యుక్తమిత్యత్ర హేతుత్వేన శ్రుతీరూదాహరతి —

ఎకధైవేతి ।

ఎకరూపేణైవ బ్రహ్మ ఆచార్యోపదేశమను సాక్షాత్కర్తవ్యమిత్యర్థః । అత్రైకరూపత్వం నిర్విశేషచైతన్యరూపత్వమ్ , ‘ప్రజ్ఞానఘన ఎవ’ ఇతి వాక్యశేషదర్శనాదితి భావః । ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ఇతి సామానాధికరణ్యం బ్రహ్మవ్యతిరేకేణ సర్వం వస్తుతో నాస్తి ; తతశ్చ బ్రహ్మ నిర్విశేషమిత్యేతదభిప్రాయకమ్ ; ఎతదభిప్రాయకత్వం చాస్య సామానాధికరణ్యస్య భాష్యకారైర్ద్యుభ్వాద్యావికరణే ప్రపఞ్చితమ్ ; నేహ విస్తరభయాత్తల్లిఖ్యతే । సర్వమిత్యాదీత్యాదిపదేన ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ‘తత్సత్యమిత్యాచక్షతే’ ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ ఇత్యాదిశ్రుతయో గృహ్యన్తే ।

ననూక్తరీత్యా సర్వస్య దృశ్యజాతస్య చిదేకరసే బ్రహ్మణ్యధ్యస్తతయా సర్వాధిష్ఠానభూతబ్రహ్మతత్త్వవిద్యయా సర్వస్య ద్వైతస్య బాధితత్వాద్వస్తుతో జగద్భేదాదర్శనేఽపి విదుషః కర్మానుష్ఠానం కుతో న సమ్భవతి, యతో విద్యాకర్మణోర్విరోధో భవేదిత్యాశఙ్క్యాహ —

న చేతి ।

సమ్ప్రదానం కర్మణ్యుద్దేశ్యా దేవతా । కర్తృకరణాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ । స్వప్నవజ్జగతి మాయామాత్రత్వనిశ్చయే సతి న ప్రవృత్తిరుపపద్యత ఇతి భావః ।

రజ్జుతత్త్వసాక్షాత్కారేణ రజ్జావధ్యస్తసర్పస్యేవ బ్రహ్మతత్త్వసాక్షాత్కారేణ బ్రహ్మణ్యధ్యస్తద్వైతస్యోపమర్దే యుక్తిసిద్ధే శ్రుతయోఽపి సన్తీత్యాహ —

అన్యత్వదర్శనాపవాదశ్చేతి ।

అధిష్ఠానయాథాత్మ్యజ్ఞానస్యాధ్యాసనివర్తకత్వనియమదర్శనరూపయుక్తిసముచ్చయార్థశ్చకారః । విద్యావిషయే బ్రహ్మణి విద్యాసామర్థ్యాద్ద్వైతదర్శనబాధః ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ ఇత్యాదిశ్రుతిషూపలభ్యత ఇత్యర్థః । తదుక్తం సూత్రకారేణ ‘ఉపమర్దం చ’ ఇతి । విద్యయా కర్మసాధనకారకజాతస్యోపమర్దం వాజసనేయిన ఆమనన్తీతి సూత్రార్థః ।

అత ఇతి ।

కర్మసాధనానాం విద్యయోపమర్దితత్వాదిత్యర్థః ।

అతశ్చేతి ।

విరోధాచ్చేత్యర్థః ।