సముచ్చయానుపపత్తౌ ఫలితమాహ —
అత్ర యదుక్తమితి ।
మోక్ష ఇత్యనుపపన్నమిత్యనన్తరం తదయుక్తమిత్యపి క్వచిత్పాఠో దృశ్యతే । తదానీమిత్థం యోజనా — సంహతాభ్యాం విద్యాకర్మభ్యాం మోక్ష ఇతి కృత్వా కేవలవిద్యాయా మోక్షహేతుత్వమనుపపన్నమితి యదుక్తం తదయుక్తమితి ॥
ద్వైతస్య మిథ్యాత్వే కర్మశ్రుతీనామప్రామాణ్యం స్యాదితి శఙ్కతే —
విహితత్వాదితి ।
శఙ్కాం వివృణోతి —
యద్యుపమృద్యేత్యాదినా ।
ఉపమర్ధో మిథ్యాత్వబోధనమ్ । విధీయతే ఉపదిశ్యతే ।
సర్పాదీతి ।
రజ్జౌ సర్పోఽయమితి భ్రాన్తం ప్రతి మిథ్యైవ సర్పో న వస్తుతః సర్పోఽస్తి రజ్జురేవైషేత్యాప్తేన యథా రజ్జుతత్త్వవిషయకం విజ్ఞానముపదిశ్యతే తథేత్యర్థః । శుక్త్యాదిసఙ్గ్రహార్థం ద్వితీయమాదిపదమ్ । ప్రథమం తు రజతాదిసఙ్గ్రహార్థమితి విభాగః ।
నిర్విషయత్వాదితి ।
సత్యవిషయరహితత్వాదిత్యర్థః । కల్పితద్వైతస్య రజ్జుసర్పాదేరివ కార్యాక్షమత్వాదితి భావః ।
విహితత్వాదితి హేతురపి ప్రతిపన్న ఇత్యాహ —
విహితాని చేతి ।
కర్మశ్రుతివిరోధాపాదనే ఇష్టాపత్తిం వారయతి —
స చేతి ।
తథా చ ద్వైతసాపేక్షకర్మశ్రుతీనామద్వైతబ్రహ్మబోధకవిద్యాశ్రుతీనాం చ పరస్పరవిరోధాదప్రామాణ్యప్రసఙ్గ ఇతి భావః ।
విద్యాకర్మశ్రుతీనాం పరస్పరమవిరోధేన పురుషార్థోపదేశమాత్రే ప్రవృత్తత్వాన్నాప్రామాణ్యప్రసఙ్గ ఇతి సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
తత్ర ప్రథమం విద్యాశ్రుతీనాం కర్మశ్రుత్యవిరుద్ధపురుషార్థోపదేశే ప్రవృత్తిం దర్శయతి —
విద్యోపదేశేతి ।
విద్యోపదేశపరా తావచ్ఛ్రుతిర్విద్యాప్రకాశకత్వేన ప్రవృత్తేతి సమ్బన్ధః ।
శ్రుతౌ విద్యానిరూపణస్య ప్రయోజనమాహ —
సంసారహేతోరితి ।
కర్తవ్యేతీతి ।
అత్రేతిపదానన్తరం కృత్వేతి శేషః । సంసారహేత్వవిద్యానివర్తికాం విద్యాం ప్రకాశయన్త్యాః శ్రుతేరాశయం దర్శయతి —
సంసారాదితి ।
తథా చ ముముక్షోర్మోక్షసాధనవిద్యాలక్షణపురుషార్థోపదేశాయ ప్రవృత్తా విద్యాశ్రుతిః, అతో న విద్యాశ్రుతేః కర్మశ్రుత్యా విరోధ ఇత్యర్థః ।
ఇదానీం విద్యాశ్రుత్యవిరుద్ధపురుషార్థోపదేశపరత్వం కర్మశ్రుతీనామాశఙ్కాపూర్వకం దర్శయతి —
ఎవమపీత్యాదినా ।
ఎవమపీత్యస్య విద్యాశ్రుతేః కర్మశ్రుత్యా విరోధాభావేఽపీత్యర్థః ।
విరుధ్యత ఎవేతి ।
ద్వైతసత్యత్వాపహారిణ్యా విద్యాశ్రుత్యా తత్సత్యత్వపరా కర్మశ్రుతిర్విరుధ్యత ఎవేతి శఙ్కార్థః ।
శ్రేయఃసాధనరూపపురుషార్థోపదేశపరాయాః కర్మశ్రుతేః కారకాదిద్వైతాస్తిత్వేఽపి తాత్పర్యాభావాన్న విరోధ ఇతి పరిహరతి —
న యథాప్రాప్తమేవేతి ।
భ్రాన్తిప్రాప్తమేవేత్యర్థః ।
ఫలేతి ।
స్వర్గపశ్వాదిఫలార్థినాం ఫలసాధనం చ విదధచ్ఛాస్త్రమిత్యర్థః ।
వ్యాప్రియత ఇతి ।
గౌరవాదితి భావః । న చ ద్వైతస్య మిథ్యాత్వే శుక్తిరూప్యాదివదర్థక్రియాసామర్థ్యాభావాత్కారకాదేః ఫలసాధనతాదికం న స్యాదితి వాచ్యమ్ ; వియదాదిప్రపఞ్చస్య మిథ్యాత్వేఽపి శుక్తిరజతాదివైలక్షణ్యేన యావత్తత్త్వజ్ఞానమర్థక్రియాసామర్థ్యాఙ్గీకారాత్ । ఇదం చారమ్భణాధికరణాదౌ ప్రపఞ్చితం తత్రైవానుసన్ధేయమితి భావః ।
నను ముముక్షూణాం మోక్షసాధనీభూతా విద్యా శాస్త్రేణ విధాతవ్యా న తు దురితక్షయార్థం కర్మాణి, విద్యాయాం మోక్షే వా ఉపాత్తదురితక్షయస్యానుపయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఉపచితేతి ।
ప్రతిబన్ధస్య హీతి ।
ప్రతిబన్ధవతః పుంసః ఇత్యర్థః । ‘జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణః’ ఇత్యాదిశాస్త్రప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
తతశ్చేతి ।
విద్యోదయాదిత్యర్థః । చ-శబ్దో విద్యాయాః కర్మాసముచ్చితత్వరూపకైవల్యార్థః ।
తత ఆత్యన్తిక ఇతి ।
తథా చ కర్మకాణ్డస్య నిఃశ్రేయసపర్యవసాయినో దురితక్షయస్య స్వర్గాదిఫలస్య చ సాధనత్వేన కర్మణాముపదేశే తాత్పర్యమితి కర్మశ్రుతీనాం పురుషార్థోపదేశపరత్వం ప్రదర్శితమితి బోధ్యమ్ ।
ఎవం ద్వైతమిథ్యాత్వసాధనప్రసఙ్గప్రాప్తం విద్యాకర్మశ్రుతీనాం పరస్పవిరోధం పరిహృత్య ప్రకృతాయాం విద్యాకర్మణోః సముచ్చయానుపపత్తౌ ప్రకారాన్తరేణ విరోధం హేతుమాహ —
అపి చేతి ।
విద్యావతః కర్మాసమ్భవం వక్తుం కర్మణః కామమూలత్వమాహ —
అనాత్మదర్శినో హీతి ।
అనాత్మని దేహాదావాత్మత్వదర్శినః స్వవ్యతిరిక్తాన్కామయితవ్యపదార్థాన్పశ్యతస్తద్విషయః కామో భవతి । హి ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ —
కామయమానశ్చ కరోతీతి ।
తదుక్తం భగవతా వ్యాసేన - ‘యద్యద్ధి కురుతే జన్తుస్తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్’ ఇతి ।
కర్మణాం సంసారఫలకత్వాచ్చ విదుషః కర్మానుష్ఠానం న సమ్భవతీత్యాశయేన కర్మఫలం దర్శయతి —
తత్ఫలేతి ।
సంసార ఇతి ।
కామిన ఇతి శేషః ।
విద్యావతస్తు కామాభావాన్న కర్మానుష్ఠానమిత్యాహ —
తద్వ్యతిరేకేణేత్యాదినా ।
ఆత్మైకత్వదర్శినస్తద్వ్యతిరేకేణ ఆత్మైకత్వవ్యతిరేకేణ కామయితవ్యవిషయాభావాదనాత్మగోచరకామానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
నను తర్హ్యాత్మన్యేవ కామోఽస్త్వానన్దరూపత్వాదాత్మనః, తథా చ తత్కామనయా విదుషోఽపి కర్మానుష్ఠానం స్యాదితి ; నేత్యాహ —
ఆత్మని చేతి ।
కామస్యాత్మాన్యవిషయత్వాదాత్మానన్దే చ విదుషోఽన్యత్వభ్రాన్తేర్నివృత్తత్వాదాత్మని కామానుపపత్తిః, తదనుపపత్తౌ చ విదుషో ముక్తిరేవ పర్యవస్యతి ; తథా చ ముక్తస్య న కర్మానుష్ఠానప్రత్యాశేతి భావః ।
ఫలితమాహ —
అతోఽపీతి ।
విదుషః కామాభావేన కర్మానుష్ఠానాసమ్భవాదపీత్యర్థః ।
విరోధ ఇతి ।
ఎకదైకత్ర పురుషే సహానవస్థానలక్షణ ఇత్యర్థః । తథా చ సముచ్చయవాదిమతే కర్మవిద్యాశ్రుతీనామప్యేకదైకపురుషవిషయత్వాసమ్భవలక్షణవిరోధోఽపి తదనిష్టః ప్రాప్నోతీతి భావః ।
విద్యా ప్రధానం కర్మ చోపసర్జనమితి పక్షోఽపి సమప్రాధాన్యపక్షవదత ఎవ నిరస్త ఇత్యాహ —
విరోధాదేవ చేతి ।
స్వమతే కర్మవిద్యాశ్రుతీనాం క్రమసముచ్చయపరత్వేనావిరోధం వక్తుం పూర్వోక్తమర్థం స్మారయతి —
స్వాత్మలాభే త్వితి ।
స్వాత్మలాభే తు స్వోత్పత్తౌ తు విద్యా కర్మాణ్యపేక్షత ఇతి యోజనా ।
ఎతదేవ వివృణోతి —
పూర్వోపచితేతి ।
కర్మణాం విద్యాహేతుత్వే మానమాహ —
అత ఎవేతి ।
విద్యోదయహేతుత్వాదేవేత్యర్థః ।
కర్మణాం శుద్ధిద్వారా విద్యాహేతుత్వే ఫలితమాహ —
ఎవం చేతి ।
ఎతేన ‘విద్యాం చావిద్యాం చ’ ఇతి వచనం క్రమసముచ్చయాభిప్రాయమ్ , ఉపాసనకర్మణోర్యౌగపద్యేన సముచ్చయాభిప్రాయం వా భవిష్యతి ; ‘కర్మణైవ హి’ ఇతి వచనమపి కర్మణైవ చిత్తశుద్ధ్యాదిక్రమేణ ముక్తిం ప్రాప్తా ఇత్యభిప్రాయకం భవిష్యతి ; ‘తత్ప్రాప్తిహేతుర్విజ్ఞానమ్’ ఇతి వచనమపి క్రమసముచ్చయాభిప్రాయమేవేతి సూచితమితి ధ్యేయమ్ ।
పరమప్రకృతముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
మోక్షే కేవలకర్మసాధ్యత్వస్య సముచ్చయసాధ్యత్వస్య చ నిరస్తత్వాదిత్యర్థః ॥