కర్మణాం విద్యాసాధనత్వనిరూపణముపశ్రుత్య లబ్ధావకాశ ఆశ్రమాన్తరాణ్యాక్షిపతి —
ఎవం తర్హీతి ।
యది కర్మాణి విద్యోత్పత్తౌ నిమిత్తాని, తర్హ్యాశ్రమాన్తరాణాం నైష్ఠికవానప్రస్థపారివ్రాజ్యలక్షణానామనుపపత్తిరననుష్ఠేయతా స్యాదిత్యర్థః ।
విద్యోత్పత్తేః కర్మనిమిత్తకత్వేఽపి కథమాశ్రమాన్తరానుపపత్తిః ? అత ఆహ —
గార్హస్థ్యే చేతి ।
గార్హస్థ్య ఎవాగ్నిహోత్రాదీని కర్మాణి విహితాని నాశ్రమాన్తరేషు, అతో గార్హస్థ్యమేకమేవానుష్ఠేయమిత్యర్థః ।
గార్హస్థ్యస్యైవానుష్ఠేయత్వే హేత్వన్తరమాహ —
అతశ్చేతి ।
అత ఎవానుకూలతరా భవన్తీతి యోజనా । ఆశ్రమాన్తరాణామనుష్ఠానపక్షే సర్వేషామధికారిణాం యావజ్జీవం కర్మానుష్ఠానాలాభాద్యావజ్జీవాదిశ్రుతయో నానుకూలతరాః స్యురిత్యర్థః । ఆశ్రమాన్తరానుష్ఠానపక్షేఽపి యావజ్జీవాదిశ్రుతయోఽనుకూలా భవన్త్యేవ, కర్మణాం విద్యాహేతుత్వేఽపి విద్యామకామయమానైర్గృహస్థైః ప్రత్యవాయపరిహారార్థం యావజ్జీవం కర్మణామనుష్ఠానాత్ , ఇదానీం తు విద్యాకామైరపి విద్యోత్పత్తయే యావజ్జీవం గార్హస్థ్య ఎవ స్థిత్వా కర్మాణ్యనుష్ఠేయానీతి విశేషలాభాదనుకూలతరాః స్యురిత్యుక్తమితి మన్తవ్యమ్ । ఆదిపదేన ‘వీరహా వా ఎష దేవానాం యోఽగ్నిముద్వాసయతే’ ఇత్యాద్యా ఆశ్రమాన్తరనిషేధశ్రుతయో గృహ్యన్తే ।
అత్ర కిమాశ్రమాన్తరాణామవిహితత్వాదననుష్ఠేయత్వమ్ , కిం వా తేషాం ప్రతిషేధాత్ , అథ వా తేషు విద్యాహేతుకర్మాభావాత్ ? నాద్యః శ్రుతిస్మృత్యోరాశ్రమాన్తరాణాం విధిదర్శనాత్ । న ద్వితీయః, నిషేధశ్రుతేర్యావజ్జీవాదిశ్రుతేశ్చావిరక్తవిషయతయా సఙ్కోచోపపత్తేః, అన్యథా సాంసారికఫలాద్విరక్తస్య ‘యదహరేవ విరజేత్’ ఇత్యాదిసంన్యాసవిధివిరోధప్రసఙ్గాత్ । న తృతీయ ఇత్యాహ —
న కర్మానేకత్వాదితి ।
విద్యాహేతుభూతానాం కర్మణాం నానావిధత్వాదాశ్రమాన్తరేష్వపి సన్త్యేవ విద్యాసాధనాని కర్మాణి, అతో నాశ్రమాన్తరానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
నను యాని గార్హస్థ్యే విహితాని తాన్యేవ కర్మాణి, నాశ్రమాన్తరేషు విహితాని బ్రహ్మచర్యాదీనీత్యాశఙ్క్యాహ —
న హీతి ।
న హ్యగ్నిహోత్రాదీన్యేవ కర్మాణి, కిం తు బ్రహ్మచర్యాదీన్యపి కర్మాణి భవన్త్యేవ అనుష్ఠేయత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
తాన్యేవాశ్రమాన్తరేషు శ్రుత్యాదిసిద్ధాని కర్మాణి ప్రపఞ్చయన్విద్యోత్పత్తిం ప్రతి తేషాం గార్హస్థ్యే విహితకర్మభ్యః సకాశాదతిశయం దర్శయతి —
బ్రహ్మచర్యం తప ఇత్యాదినా ।
అసఙ్కీర్ణానీతి ।
హింసానృతవచనాదిదోషైరసఙ్కీర్ణానీత్యర్థః ।
ఆశ్రమాన్తరస్థానాం చిత్తైకాగ్ర్యతత్త్వవిచారాదికర్మణాం విద్యాసాధనత్వే మానమాహ —
వక్ష్యతి చేతి ।
‘సత్యేన లభ్యస్తపసా హ్యేష ఆత్మా సమ్యగ్జ్ఞానేన బ్రహ్మచర్యేణ నిత్యమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిసఙ్గ్రహార్థశ్చకారః ।
ఇతశ్చ కర్మణాం విద్యాసాధనత్వేఽపి న గార్హస్థ్యమావశ్యికమ్ , అతో నైకాశ్రమ్యనిర్బన్ధ ఇత్యాశయేనాహ —
జన్మాన్తరేతి ।
కేషాఞ్చిజ్జన్మాన్తరకృతకర్మభ్య ఎవ దారసఙ్గ్రహాత్ప్రాగపి విద్యోదయసమ్భవాత్తేషాం గార్హస్థ్యప్రాప్తిరనర్థికా ।
ననూత్పన్నవిద్యానామపి గార్హస్థ్యప్రాప్తిరస్తు ; నేత్యాహ —
కర్మార్థత్వాచ్చేతి ।
‘జాయా మే స్యాదథ ప్రజాయేయాథ విత్తం మే స్యాదథ కర్మ కుర్వీయ’ ఇత్యాదిశ్రుతిపర్యాలోచనయా గార్హస్థ్యప్రాప్తేః కర్మానుష్ఠానార్థత్వస్యైవావగమాత్కర్మఫలభూతాయాం విద్యాయాం సిద్ధాయాం తత్ప్రాప్తిరనర్థికైవేత్యర్థః ।
కర్మసాధ్యాయాం చేతి ।
కర్మభిః సాధనీయాయామిత్యర్థః । చకారో విదుషః కర్మాసమ్భవసూచనార్థః ।
సర్వేషాం గార్హస్థ్యనిర్బన్ధాభావే హేత్వన్తరమాహ —
లోకార్థత్వాచ్చేతి ।
నను పుత్రకర్మాపరవిద్యానాం గార్హస్థ్యే సమ్పాదనీయానాం లోకత్రయార్థత్వేఽపి జన్మాన్తరకృతకర్మభిరుత్పన్నవిద్యేన పుంసా గార్హస్థ్యం ప్రాప్తవ్యమేవ, తస్యాపి లోకార్థత్వాదితి ; నేత్యాహ —
పుత్రాదీతి ।
‘అయం లోకః పుత్రేణైవ జయ్యః కర్మణా పితృలోకో విద్యయాదేవలోకః’ ఇతి శ్రుత్యా పృథివీలోకాదీనాం పుత్రాదిసాధ్యత్వమవగమ్యతే । ఎతేభ్యశ్చ పుత్రాదిసాధ్యేభ్యో లోకేభ్యో వ్యావృత్తకామత్వాన్న తస్యాత్మదర్శినః కర్మానుష్ఠానోపయోగిని గార్హస్థ్యే ప్రవృత్తిరుపపద్యతే । నిత్యసిద్ధ ఆత్మైవ లోకనం లోక ఇతి వ్యుత్పత్త్యా లోకః లోకనం చైతన్యమ్ । ఇదం చ నిత్యసిద్ధాత్మలోకదర్శిత్వం వ్యావృత్తకామత్వే హేతుతయోపాత్తమ్ । తదుక్తం భగవతా — ‘రసోఽప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే’ ఇతి । రసో రాగః ।
ఎవం బ్రహ్మచర్యాశ్రమ ఎవోత్పన్నవిద్యానాం న గార్హస్థ్యమపేక్షితమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం గృహస్థస్య సతో విద్యోదయేఽపి గార్హస్థ్యపరిత్యాగ ఎవ న్యాయ్య ఇత్యాహ —
ప్రతిపన్నేతి ।
విద్యాయాః పరిపాకః ప్రతిబన్ధరాహిత్యమ్ ; అప్రతిబన్ధాత్మవిద్యాబలేన కర్మఫలేభ్యో నితరాం విరక్తస్యేత్యర్థః ।
నివృత్తిరేవేతి ।
విధినా కర్మపరిత్యాగరూపసంన్యాస ఎవ స్యాదిత్యర్థః । అరే మైత్రేయి, అస్మాత్ప్రత్యక్షాత్స్థానాద్గార్హస్థ్యాత్ ప్రవ్రజిష్యన్నేవాస్మి త్యక్త్వేదం గార్హస్థ్యం పారివ్రాజ్యం కరిష్యన్నస్మీతి ప్రతిజ్ఞాపూర్వకం యజ్ఞవల్క్యః ప్రవవ్రాజేతి విదుషో యాజ్ఞవల్క్యస్య పారివ్రాజ్యే ప్రవృత్తిదర్శనాల్లిఙ్గాదిత్యర్థః । ఎవమాదీత్యాదిపదేన ‘ఆత్మానం విదిత్వా బ్రాహ్మణాః పుత్రైషణాయాశ్చ విత్తైషణాయాశ్చ లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి’ ఇత్యాదీని శ్రుతిలిఙ్గాని గృహ్యన్తే । న కర్మానేకత్వాదిత్యాదినా కర్మణాం విద్యాసాధనత్వేఽపి యథా విద్యాకామేన గార్హస్థ్యమనుష్ఠాతుం శక్యతే తథైవాశ్రమాన్తరాణ్యపి యథారుచ్యనుష్ఠాతుం శక్యన్తే, తేష్వపి విద్యాసాధనకర్మణాం సత్త్వాత్ । తథా చ వచనమ్ ‘తస్యాశ్రమవికల్పమేకే సమామనన్తి’ ఇతి । అత్ర చ వచనే తచ్ఛబ్దో బ్రహ్మచారిపరః । అనన్తరం చ జన్మాన్తరకృతేత్యాదినా విదుషః పారివ్రాజ్యమేవేత్యుక్తమ్ ।
ఇత్థం గార్హస్థ్యస్యానావశ్యికత్వాదాశ్రమాణాం వైకల్పికమనుష్ఠానముక్తమాక్షిపతి —
కర్మ ప్రతీతి ।
శ్రుతేరగ్నిహోత్రాదికర్మసు తాత్పర్యాతిశయవత్త్వాదగ్నిహోత్రాదిధర్మయుక్తం గార్హస్థ్యం ప్రబలమ్ , అతోఽతుల్యత్వాద్గార్హస్థ్యానధికృతవిషయమాశ్రమాన్తరవిధానమిత్యర్థః ।
ఆక్షేపం వివృణోతి —
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
అధికో యత్నః తాత్పర్యాతిశయః । ‘ఎష ఆదేశః’ ఇత్యాదివచనపర్యాలోచనయా శ్రుతేర్యత్నాధిక్యావగమాదితి భావః ।
గార్హస్థ్యస్య ప్రాబల్యే హేత్వన్తరమాహ —
మహాంశ్చేతి ।
ఇతశ్చ తస్య ప్రాబల్యమిత్యాహ —
తపోబ్రహ్మచర్యాదీనాం చేతి ।
యాని చాశ్రమాన్తరస్థాని కర్మాణి తాన్యపి యథాసమ్భవం గృహస్థానాం సన్త్యేవ, పరం త్వగ్నిహోత్రాదీన్యధికాని ; తథా చ గార్హస్థ్యస్య ధర్మబాహుల్యాత్ప్రాబల్యమిత్యర్థః ।
ఇతరాశ్రమకర్మణామాయాసాధిక్యాభావే హేతుమాహ —
అనన్యేతి ।
ఋత్విగ్విత్తాదిసాధనాపేక్షత్వాభావాదిత్యర్థః ।
తస్యేతి ।
గృహస్థస్యేత్యర్థః ।
యత్నాధిక్యాయాసబాహుల్యధర్మబాహుల్యానామన్యథాసిద్ధత్వాద్గార్హస్థ్యప్రాబల్యప్రయోజకత్వమసిద్ధమితి మన్వానః కర్మఫలభూతాయాం విద్యాయాం విరక్తౌ వా లబ్ధాయాం పునః కర్మానుష్ఠానైకప్రయోజనే గార్హస్థ్యే ప్రవృత్తిర్విఫలేతి పరిహరతి —
న జన్మాన్తరకృతానుగ్రహాదితి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి —
యదుక్తమిత్యాదినా ।
బ్రహ్మచర్యాదిలక్షణం చేతి ।
ఆశ్రమాన్తరస్థమితి శేషః ।
జన్మాన్తరకృతశుభాశుభకర్మణామస్మిఞ్జన్మని స్వఫలోత్పాదకత్వే లిఙ్గమాహ —
యేనేతి ।
కర్మసు ప్రవృత్తౌ హేతుం సూచయతి —
అవిరక్తా ఇతి ।
అత ఎవాహ —
విద్యావిద్వేషిణ ఇతి ।
విద్యాయాః సాంసారికభోగవిరోధిత్వాత్తత్ర రాగిణాం వైముఖ్యం యుక్తమ్ । ఇదం చ వైముఖ్యమశుభకర్మఫలమనర్థపరమ్పరావహత్వాత్ । యేన జన్మనైవ వైరాగ్యాదికం కేషాఞ్చిద్దృశ్యతే తేన జన్మాన్తరకృతమప్యనుగ్రాహకం భవతి ; యతో జన్మాన్తరకృతమప్యనుగ్రాహకం భవతి, తస్మాజ్జన్మాన్తరకృతకర్మజనితసంస్కారేభ్యో విరక్తానాముత్పన్నవిద్యానామనుత్పన్నవిద్యానాం చ పారివ్రాజ్యప్రాప్తిరేవేష్యతే న గార్హస్థ్యప్రాప్తిః, కర్మప్రయోజనస్య సిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
ఇదానీం యత్నాధిక్యాదేరన్యథాసిద్ధిమాహ —
కర్మఫలబాహుల్యాచ్చేతి ।
యద్వా జన్మాన్తరకృతానుగ్రహాదిత్యనేన జన్మాన్తరకృతానామప్యగ్నిహోత్రాదీనాం యతో విద్యాం ప్రత్యనుగ్రాహకత్వమతోఽగ్నిహోత్రాదికర్మసు శ్రుతేర్యత్నాధిక్యాదికముపపద్యత ఇతి యత్నాధిక్యాదేరన్యథాసిద్ధావేకో హేతురుక్తః ।
హేత్వన్తరమాహ —
కర్మఫలబాహుల్యాచ్చేతి ।
కామబాహుల్యాదిత్యుక్తమనుభవేన సాధయతి —
ఆశిషామితి ।
అభ్యుదయఫలానామసఙ్ఖ్యేయత్వాదేవ తత్సాధనకర్మానుష్ఠానోపయోగిని గృహాశ్రమే కర్మబాహుల్యం కర్మణామాయాసబాహుల్యం చేతి భావః ।
అగ్నిహోత్రాదీనాం విద్యాం ప్రత్యుపాయత్వాచ్చ తత్ర యత్నాధిక్యాదికమిత్యన్యథాసిద్ధౌ హేత్వన్తరమాహ —
ఉపాయత్వాచ్చేతి ।
ఉపేయం ఫలమ్ । తథా చ గార్హస్థ్యప్రాబల్యే మానాభావాదాశ్రమాన్తరస్థకర్మణాం విద్యాం ప్రతి సాధకతమత్వేనాశ్రమాన్తరాణామేవ ప్రాబల్యసమ్భవాచ్చ విరక్తానాం కర్మానుష్ఠానసామర్థ్యే సత్యపి పారివ్రాజ్యమేవ యుక్తమితి భావః ।
పూర్వం స్వాత్మలాభే త్విత్యాదావగ్నిహోత్రాదికర్మణాం ప్రతిబన్ధకదురితక్షయద్వారా విద్యాహేతుత్వముక్తమ్ ; తదుపశ్రుత్య శఙ్కతే —
కర్మనిమిత్తత్వాదితి ।
కిం తద్యత్నాన్తరమిత్యాకాఙ్క్షాయాం సఙ్గ్రహం వివృణోతి —
కర్మభ్య ఎవేతి ।
శ్రవణాదివైయర్థ్యం పరిహరతి —
న, నియమాభావాదితి ।
ఈశ్వరప్రసాదపదేన తద్ధేతుభూతోపనిషచ్ఛ్రవణాదియత్నో లక్ష్యతే, ఈశ్వరప్రసాదస్యాననుష్ఠేయత్వాచ్ఛ్రవణాదియత్నస్య ప్రకృతత్వాచ్చ । తథా చ లోకే కర్మకృతాత్ప్రతిబన్ధక్షయాదేవ విద్యా జాయతే న తు శ్రవణాద్యనుష్ఠానాదితి నియమో నాస్తి, నాస్మాభిస్తథాభ్యుపగమ్యతే చేత్యర్థః ।
కుత ఇత్యత ఆహ —
అహింసేతి ।
సంన్యాసాశ్రమకర్మణామహింసాదీనామపి విద్యాం ప్రత్యన్తరఙ్గసాధనత్వేన తైర్వినా కర్మభిః క్షీణపాపస్యాపి విద్యోదయాసమ్భవాదిత్యర్థః ।
అహింసాద్యపేక్షయాపి శ్రవణాదౌ విశేషమభిప్రేత్యాహ —
సాక్షాదేవేతి ।
ప్రమాణాద్యసమ్భావనాదిలక్షణదృష్టప్రతిబన్ధనిరాసేన విద్యాసాధనత్వాచ్ఛ్రవణాదేరావశ్యకతేత్యర్థః ।
ఉపసంహరతి —
అతః సిద్ధానీతి ।
విహితత్వావిశేషాదియుక్తేరిత్యతఃశబ్దార్థః ।
విద్యాయామితి ।
విద్యాసాధనకర్మసు సర్వేషామాశ్రమిణామధికారః సిద్ధ ఇత్యర్థః ।
సముచ్చయనిరాకరణఫలముపసంహృతమపి పునరుపసంహరతి చిన్తాసమాప్తిద్యోతనార్థమ్ —
పరం శ్రేయ ఇతి ।
విద్యాయా ఇతి పఞ్చమీ ॥