ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾನ್ನಿಶ್ಚಿತಾವಸ್ಥಂ ದರ್ಶಾದಿಕರ್ಮಜಾತಮೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಋತಂ ವದಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಪನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವಾದಧ್ಯಾಪನಸ್ಯ ಕಾಮ್ಯತ್ವೇನ ತದಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ಪ್ರವಚನಮಧ್ಯಾಪನಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಸ್ವರಸಾದಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞೋ ವೇತಿ ।
ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಂ ವೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಬುದ್ಧೌ ವಿನಿಶ್ಚಿತಮೇವ ಕರ್ಮ ವಾಕ್ಕಾಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಪಾದ್ಯಮಾನಂ ಸತ್ ಸತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಯಂ ವದಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಕಂ ವಾತ್ರ ಸತ್ಯಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃಚ್ಛ್ರಾದೀತಿ ।
ಆದಿಪದಂ ಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ನ ಚಾಶನಪರಿತ್ಯಾಗಪ್ರಧಾನೇ ಕೃಚ್ಛ್ರಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಫಲಕೋಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶಕ್ತಸ್ಯ ತದುಭಯಾನುಷ್ಠಾನಸಂಭವಾತ್ , ಅಶಕ್ತಸ್ಯ ತು ಧನಿನೋ ಧನದಾನರೂಪಂ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಮಿತಾಶನಾದಿರೂಪಂ ವಾ ತಪೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ಏತತ್ಖಲು ವಾವ ತಪ ಇತ್ಯಾಹುರ್ಯಃ ಸ್ವಂ ದದಾತಿ’ ಇತಿ । ‘ಹಿತಮಿತಮೇಧ್ಯಾಶನಂ ತಪಃ’ ಇತಿ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ ಮಿತಾಶನಾದಿತಪಸೋಽಪ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವಿವಾಹಾದೌ ಬಂಧ್ವಾದ್ಯುಪಚಾರೋ ಲೌಕಿಕಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ ।
ಪ್ರಜಾಶ್ಚೋತ್ಪಾದ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಜೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾಃ ಪುತ್ರಕಾಮೇಷ್ಟ್ಯಾದಯಃ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿವೇಶಯಿತವ್ಯ ಇತಿ ।
ನಿವೇಶೋ ವಿವಾಹಃ ।
ಪುನಃ ಪುನಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಸರ್ವೈರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ನತೋಽನುಷ್ಠೇಯೇ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧೀನಾಂ ಹೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಾಧೀನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತತ್ವಂ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾಯತ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಯತ್ತಂ ಪರಂ ಶ್ರೇಯಃ, ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಯತ್ತಂ ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ವಿಭಾಗಸೂಚನಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಪರಮಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವಾತ್ಪ್ರವಚನಸ್ಯಾವಿಸ್ಮರಣಾದಿಸಾಧನತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸತ್ಯಮೇವ ಪ್ರಶಸ್ತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ರಾಥೀತರಸ್ಯ ಮತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ತಥಾ ಚ ವಚನಮ್ - ‘ಅಶ್ವಮೇಧಸಹಸ್ರಂ ಚ ಸತ್ಯಂ ಚ ತುಲಯಾ ಧೃತಮ್ । ಅಶ್ವಮೇಧಸಹಸ್ರಾತ್ತು ಸತ್ಯಮೇವ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ದ್ವಿತೀಯನಾಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕಃ ।
ತಪ ಏವೇತಿ ।
ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿಮಿತಾಶನಧನದಾನರೂಪಂ ತಪ ಏವ ಪ್ರಶಸ್ತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಪೌರುಶಿಷ್ಟೇರ್ಮತಮ್ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಂ ಚೋತ್ತಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ತಪಸರ್ಷಯಃ ಸುವರನ್ವವಿಂದನ್’ ಇತಿ ।
ಮೌದ್ಗಲ್ಯಾಭಿಮತೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಯಪ್ರವಚನಯೋರುತ್ತಮಕರ್ಮತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ ಶ್ರುತಿಃ —
ತದ್ಧಿ ತಪ ಇತಿ ।
ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಕಥನಮ್ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದಿತಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ನಿಯಮೋಪೇತತ್ವಾತ್ತಪಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್ - ‘ನಿಯಮೇಷು ತಪಃಶಬ್ದಃ’ ಇತಿ । ಪ್ರವಚನಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞಸ್ಯ ತಪಸ್ತ್ವಮ್ ‘ತಪೋ ಹಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ತಪಸ್ತ್ವಂ ತಯೋರುತ್ತಮಕರ್ಮತ್ವೇ ಹೇತುತಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯನುಸಂಧೇಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಾನಾಮಪೀತಿ ।
‘ಸತ್ಯಂ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನೇ ಚ ತಪಶ್ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಚನೇ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಾನಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದರಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಆದರಸೂಚನದ್ವಾರಾ ಮತಭೇದೇನೋತ್ತಮಕರ್ಮತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥