ಆದ್ಯವಾದೇ ಕೇವಲಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ಸಾಧಿತಮಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯನಿರಾಕರಣೇನ ಪುನಃ ಸಾಧಯಿತುಂ ಚಿಂತಾಮುಪಕ್ರಮತೇ —
ಅತ್ರೈತದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಫಲಭೇದಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮೇತದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವಸ್ತು ಚಿಂತ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಕಾರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ —
ಕೇವಲೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಉತ ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ, ಉಪಸರ್ಜನತಯಾ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷೇಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷಮಾಹ —
ಆಹೋಸ್ವಿದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಕೋಟಿಮಾಹ —
ವಿದ್ಯಯಾ ವೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಕೋಟಿಮಾಹ —
ಉತ ಕೇವಲಯೈವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ವೇದಮನೂಚ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಸ್ವತ್ಯಂತಾದರದರ್ಶನಾತ್ ‘ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ ಜನಕಾದಯಃ’ ಇತಿ ಭಗವದ್ವಚನದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಭ್ಯ ಏವ ಪರಂ ಶ್ರೇಯಃ ; ನಚ ವಿದ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ತತ್ಫಲವಚನಸ್ಯಾತ ಏವಾರ್ಥವಾದತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧೋಽಪೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪನಿಷಜ್ಜನ್ಯಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸಮಸ್ತೇತಿ ।
ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ಮಾನಮಾಹ —
ವೇದ ಇತಿ ।
ರಹಸ್ಯಾನ್ಯುಪನಿಷದಃ ।
ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೇಽಪ್ಯುಪನಿಷದರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಅಧಿಗಮಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರಹಸ್ಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದುಪನಿಷತ್ಪ್ರಯೋಜನಭೂತೇನಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸಹೈವ ವೇದಾರ್ಥಾವಗಮೋ ಗುರುಕುಲೇ ಸಂಪಾದನೀಯ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥಜ್ಞಾನವದ್ವೇದಾಂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮಾಯಾತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ವೇದೇ ವಿದ್ವಾನ್ಯಜತೇ ವಿದ್ವಾನ್ಯಾಜಯತಿ ಇತಿ ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನರೂಪವಿದ್ಯಾವತ ಏವ ಯತೋಽಧಿಕಾರಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ, ತತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
‘ಜ್ಞಾತ್ವಾನುಷ್ಠಾನಮ್’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ವಿದುಷ ಏವ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏವಮೌಪನಿಷದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ಫಲವಚನಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಕರ್ಮಪರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಜೈಮಿನಿಶಬರಸ್ವಾಮಿಸಂಮತಿಮಾಹ —
ಕೃತ್ಸ್ನಶ್ಚೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಂ ಜೈಮಿನಿನಾ - ‘ಆಮ್ನಾಸ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ - ’ ಇತಿ ; ಶಬರಸ್ವಾಮಿನಾ ಚೋಕ್ತಮ್ - ‘ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮ್’ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।
ಏವಂ ಕರ್ಮಣಾಮೇವ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ —
ಕರ್ಮಭ್ಯಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಅನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯೀ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಹಿ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯಾಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತ್ವಮಾಪಾದಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ವಿದ್ಯಾಯಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕೇವಲಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾಸ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಮ್ , ‘ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಾವಗಮಾತ್ ।
ಸಮುಚ್ಚಯೇಽಪಿ ‘ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮ್—’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾನುರೋಧೇನ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷಃ, ‘ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚೋಕ್ತಂ ಮಹಾಮುನೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾನುರೋಧೇನ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷಃ, ’ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾನುರೋಧೇನ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಇದಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷೋಪಪಾದನಂ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷಿತಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಕೇವಲಕರ್ಮಜನ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿತ್ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ‘ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಕರ್ಮಭ್ಯಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಮಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಂ ಶಂಕತೇ —
ಕಾಮ್ಯೇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಜನ್ಮಪ್ರಾಯಣಯೋರಂತರಾಲೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕಾಮ್ಯನಿಷಿದ್ಧಯೋರನಾರಂಭಾನ್ನ ತಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ; ಪೂರ್ವಜನ್ಮಸು ಸಂಚಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ವರ್ತಮಾನದೇಹಾರಂಭಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾರಬ್ಧಫಲಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಉಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾತ್ ನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಚ ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ; ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಾಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯವಾಯನಿಮಿತ್ತಾ ಚ ನ ಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ; ನ ಚಾನ್ಯಜ್ಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ ; ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾನಪೇಕ್ಷೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ —
ತಚ್ಚ ನೇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ವರ್ತಮಾನದೇಹಾರಂಭಸಮಯೇ ಕಾನಿಚಿದೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ ವರ್ತಮಾನದೇಹಮಾರಭಂತೇ ನ ಸರ್ವಾಣಿ, ಸ್ವರ್ಗನರಕಮನುಷ್ಯಾದಿವಿರುದ್ಧಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮೇಕದೇಹಾರಂಭಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ; ಅತಃ ಶೇಷಕರ್ಮಸಂಭವಾತ್ತದಪಿ ಮತಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶೇಷಕರ್ಮಸಂಭವೇಽಪಿ ಯಥಾವರ್ಣಿತಚರಿತಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಜ್ಞಾನನಿರಪೇಕ್ಷ ಏವ ಜನ್ಮಾಭಾವಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಮತಂ ಕುತೋ ನ ಸಂಭವತಿ ? ತತ್ರಾಹ —
ತನ್ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಶೇಷಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಆದ್ಯವಾದ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನ್ವಸ್ತು ಶೇಷಕರ್ಮಸಂಭವಃ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ನಾಶಸಂಭವಾನ್ನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ, ತನ್ನ ; ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ದುರಿತಸ್ಯ ಕ್ಷಯಸಂಭವೇಽಪಿ ನ ಸುಕೃತಸ್ಯ ತೇನ ಕ್ಷಯಃ ಸಂಭವತಿ, ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸಂಚಿತಸುಕೃತಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಶುದ್ಧಿರೂಪತ್ವೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ ; ಅತಃ ಸಂಚಿತಸುಕೃತನಿಮಿತ್ತಾ ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತಿರಪರಿಹಾರ್ಯೇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಕರ್ಮಶೇಷಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಇತಿ ಚಾದ್ಯವಾದೇ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸುಕೃತಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಸಂಚಿತಕರ್ಮಕ್ಷಯಾಸಂಭವಾಜ್ಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷ ಏವ ಮೋಕ್ಷೋ ನ ತನ್ನಿರಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪನಿಷದರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯ ಏವ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಜ್ಞಾನೇನ ।
ಗುರುಕುಲೇ ವೇದಾಂತಜನಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಮ್ , ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ತದತಿರಿಕ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ವೇದಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋಽಧಿಗಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ವಚನಾದ್ಯಥಾ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತಯಾ ಕರ್ಮಶೇಷಸ್ತಥಾ ಮನನಾದ್ಯಾತ್ಮಕಮುಪಾಸನಮಪಿ ತಚ್ಛೇಷೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ —
ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ಹೀತಿ ।
ಮಾತ್ರಪದವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮಾಹ —
ನೋಪಾಸನಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ।
ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಾದರ್ಥಾಂತರಭೂತಮುಪಾಸನಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಮೋಕ್ಷಫಲಕತ್ವೇನ ನ ಕ್ವಾಪಿ ವಿಧೀಯತೇ, ಅತೋ ನೋಪಾಸನಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಉಪಾಸನಂ ಚೇತಿ ।
‘ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯುಪಾಸನವಿಧಾನಾನಂತರಮುಪಸಂಹಾರೇ ‘ಏತಾವದರೇ ಖಲ್ವಮೃತತ್ವಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಮೃತತ್ವಸಾಧನತಯಾ ತತ್ರೋಪಾಸನವಿಧಿಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮನನಾದಿರೂಪಮುಪಾಸನಮಪಿ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಭವತಿ, ತಯೋರ್ವಿಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ಪೃಥಗ್ವಿಧಾನಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವೇತಿ ।
ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಸನ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವೇ ಮಾನಮ್ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಬಲಾದ್ಗುರುಕುಲೇ ಸಂಪಾದಿತಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಪಾತಿನಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನವತ್ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಮಾತ್ರಫಲಕತ್ವೇನಾರ್ಥಾವಬೋಧಪರ್ಯಂತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ತಥಾ ಸತಿ ವಿಚಾರವಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಯೋರಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವೇನ ತತ್ತತ್ಕ್ರತುವಿಧಿಭಿರೇವ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ಉತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಶ್ರೋತವ್ಯವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇ ಸ್ಫುಟತ್ವಾತ್ , ‘ವಿದ್ವಾನ್ಯಜತೇ’ ಇತಿ ವಚನಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾಂಡಗತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತತ್ತತ್ಕರ್ಮವಿದ್ವತ್ತಾಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನಾತ್ಮವಿದ್ವತ್ತಾಪರತ್ವಾಭವಾತ್ , ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರತಿಕೂಲತಾಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇನ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ, ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್—’ ಇತ್ಯಾದಿವೃದ್ಧವಚನಜಾತಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಚಾರಪ್ರಕರಣಗತತ್ವೇನ ಕರ್ಮಕಾಂಡಮಾತ್ರವಿಷಯತಾಯಾಃ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ಕರ್ಮಶೇಷಃ । ಅತ ಏವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಶ್ರವಣಮರ್ಥವಾದ ಇತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಾಲಂಬನೇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ಇತ್ಥಂ ಕೇವಲಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ನಿರಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಪ್ರಧಾನಂ ವಿದ್ಯಾ ಚೋಪಸರ್ಜನಮಿತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ನನು ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಾರಭ್ಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಶಂಕಾ ? ತತ್ರಾಹ —
ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಸಹಕಾರಿಮಹಿಮ್ನಾ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಾರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾರ್ಯಾಂತರೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಕಾರ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಹಕಾರಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವತೋ ಮರಣರೂಪಕಾರ್ಯಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯವತೋಽಪಿ ವಿಷಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪುಷ್ಟಿರೂಪಕಾರ್ಯಾಂತರಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ದಧ್ನಃ ಸಮಯವಿಶೇಷೇ ಜ್ವರರೂಪಕಾರ್ಯಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯವತೋಽಪಿ ತದಾ ಗುಡಶರ್ಕರಾದಿಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತೃಪ್ತಿಮಾತ್ರಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ವೇತ್ರಬೀಜಸ್ಯ ದಾವದಗ್ಧಸ್ಯ ಕದಲ್ಯಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ಸಹಕಾರಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಮ್ , ತಾವತಾ ಆರಭ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗದೋಷೇ ಕಿಮಾಗತಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನಾರಭ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
‘ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯಾರಂಭೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತೇ’ ಇತಿ ವಚನಾದಾರಭ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ವಚನಾದಿತಿ ।
ವಚನಸ್ಯಾನಧಿಗತಯೋಗ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇನ ಪದಾರ್ಥಯೋಗ್ಯತಾನಾಧಾಯಕತ್ವಾನ್ನ ವಚನಬಲಾದಾರಭ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ವಚನಂ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ವಚನಮೇವಾರಭ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಯೋಗ್ಯತಾಮವಿದ್ಯಮಾನಾಮಪ್ಯಾಧಾಯ ಪಶ್ಚಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪಯತೀತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಾವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರಿತಿ ।
ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಆರಬ್ಧಂ ವೇತಿ ।
ಘಟಾದೀತಿ ಶೇಷಃ । ಹಿ ಯಸ್ಮಾದ್ವಚನಶತೇನಾಪಿ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾರಂಭೋ ಲೋಕೇ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನಾವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಅಂಧೋ ಮಣಿಮವಿಂದತ್’ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ವಚನಬಲಾದೇವ ಯೋಗ್ಯತಾಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಮಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಮಪ್ಯತಿದೇಶೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥