ಪ್ರತೀಚೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದಾವಾರಕಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಮೇವ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಇತಿ ।
ಆವರಣರೂಪಪ್ರತಿಬಂಧಹೇತೋರವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವೃತ್ತೌ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಸ್ಯೈವಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣೋಽನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಯಾಧೀನಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಫಲಾಂತರಸ್ಯೈವ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಪ್ರತಿಬಂಧಹೇತುನಿವೃತ್ತೌ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —
ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಪುರೋಡಾಶಾದೇಃ, ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇಃ, ವಿಕಾರಃ ಸೋಮಸ್ಯಾಭಿಷವಲಕ್ಷಣಃ, ಆಪ್ತಿಃ ಪಯಸಃ, ಇತ್ಯೇವಂ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ನ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ಕರ್ಮಫಲಂ ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಮೇವ, ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯೈವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯತಮತ್ವಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಫಲವಿಪರೀತಶ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ತು ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದನಾಧೇಯಾತಿಶಯತ್ವಾದವಿಕಾರ್ಯತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಫಲವೈಪರೀತ್ಯಮ್ ; ಏತೇಷಾಂ ಹೇತೂನಾಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾ ಕಾರ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗತಿಶ್ರುತಿಮವಲಂಬ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕತೇ —
ಗತೀತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ಗತಿಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ —
ಸೂರ್ಯೇತಿ ।
ವಿರಜಾ ನಿಷ್ಕಲ್ಮಷಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೇತಿ ।
ಸುಷುಮ್ನಾಖ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಪದಾತ್ ‘ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಗತಿಶ್ರುತೀನಾಮನ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗತಿಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ನ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಲೋಕೇ ಗಂತುಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ತದುಭಯಾಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತೃಭಿರ್ಜೀವೈರಭಿನ್ನತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣೇ ।
ತೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದಿ ಸರ್ವಗತಂ ಗಂತುರನನ್ಯಚ್ಚ ನ ಪ್ರಾಪ್ಯಮ್ , ತರ್ಹಿ ಕೀದೃಶಂ ಗಂತವ್ಯಮ್ ? ಅತ ಆಹ —
ಗಂತುರಿತಿ ।
ಅನನ್ಯಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಮನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ನ ಹಿ ಯೇನೈವೇತಿ ।
ಗಂತೃಭಿರನನ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ತದನನ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತೃಭಿರನನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜೀವಭಾವೇನ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯಃ ‘ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಮಸಂತಂ ಕಃ ಕರಿಷ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ ಆದಿಪದಗ್ರಾಹ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ । ಗತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಗತಿಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಗತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾದೀತಿ ।
ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಗತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ ತಥಾ ತಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರಪ್ಯತಾ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಾದೈಶ್ವರ್ಯಮಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ; ತತಶ್ಚ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತ್ವಾದೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಗತಿಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಗತಿಶ್ರುತಯಃ ಪೂರ್ವಮುದಾಹೃತಾ ಇತ್ಯಾಶಯೇನೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ —
ಸ ಏಕಧೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯಾನೇಕಶರೀರಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ ; ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ತು ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಸಮುತ್ಥಾನ್ಪಿತ್ರಾದಿಭೋಗಾಂದರ್ಶಯತಿ ; ತಥಾ ‘ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪಿ ತಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮಾವೇದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಕಾರ್ಯಂ ಬಾದರಿಃ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ತಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಗತಿಮಾಹ —
ನ ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯಾಸ್ತಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ನ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ವಿನಿಗಮಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಾರ್ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತಿ ತಲ್ಲೋಕೇ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಯೋ ವಿಷಯಾಃ ಸಂತಿ, ನ ಕಾರಣತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ಯೇ ವಿಶುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಷಯಾಃ ಸಂತಿ, ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ನಿರ್ಗುಣಮುಕ್ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿವಿಷಯಾಃ ಸಂತೀತ್ಯತ್ರ ‘ಸ ಯದಿ ಸ್ತ್ರೀಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಸ್ತ್ರಿಯಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಪರಮಮುಕ್ತೌ ಭೋಗಾಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಏಕಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಸ್ವಗತಭೇದರಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ದ್ವೈತಂ ಯತ್ರ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ಸ ಭೂಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಕೇನೇತಿ ।
ತತ್ತದಾ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಸಮಯೇ ಕೇನ ಕರಣೇನ ಕಂ ವಿಷಯಂ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಗತಾನಾಮ್ ‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ ‘ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಗುಣಮುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ, ಪರಮಮುಕ್ತೌ ಭೋಗಾಸಂಭವಸ್ಯ ‘ತತ್ಕೇನ ಕಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ‘ಮಾತ್ರಾಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪಾಧ್ಯಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವಿಷಯಭೋಗಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಕರಣೇ ನಿವೇಶಾಸಂಭವಾತ್ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮೈಶ್ವರ್ಯಸಂಭವಾಚ್ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಕರಣಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಕಲ್ಪನದ್ವಾರಾ ಸಗುಣಮುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮೇವೇತಿ ।
ಏವಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಕರ್ಮಣಾಮನುಪಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ಮುಕ್ತೌ ವಿದ್ಯೈವ ಹೇತುರ್ನ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಪ್ರವಿಲೀನೇತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಲಕ್ಷಣಾ ವಿಶೇಷಾಃ ಪ್ರವಿಲೀನಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ತಥಾ, ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಾದೃಶಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ ಯಥೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿಪರೀತೇನ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಜಾತೇನ ಸಾಧ್ಯಂ ಯತ್ಕರ್ಮ ತೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸದ್ವಿಷಯವಿದ್ಯಯಾ ಕರ್ತ್ರಾದಿದ್ವೈತಬಾಧಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತತ್ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ನ ಹ್ಯೇಕಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಕರ್ತ್ರಾದಿಸಕಲದ್ವೈತಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಶ್ರುತಿಭಿಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಶೇಷಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ ; ನ ಚೈಕಂ ವಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥತ ಉಭಯವತ್ತಯಾ ಪ್ರಮಾಣತೋ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ವಿರೋಧಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಅವಶ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಲೋಕೇ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಪ್ರತೀತಯೋಃ ರಜತತ್ವಶುಕ್ತಿತ್ವಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನ್ಯತರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾಸ್ತು ; ತತ್ರಾಹ —
ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮನಾದಿ ಯದಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರಣಾಜ್ಞಾನಸಹಿತಸ್ಯ ಯನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಯತ್ರ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ರಾವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ದ್ವೈತಶಬ್ದಿತಂ ಜಗಲ್ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಂ ಭವತಿ, ತದಾ ಇತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಾವಿವಕಾರೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಾಚೀ, ನ ಸಾದೃಶ್ಯವಾಚೀ, ಉಪಮೇಯಾನುಪಲಂಭಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಯ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾನಾಭೂತಂ ವಸ್ತುತಃ ಕಲ್ಪಿತಂ ಜಗತ್ಪರಮಾರ್ಥಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಸ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮರಣಾನ್ಮೃತ್ಯುಂ ಮರಣಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ದ್ವೈತಸತ್ಯತ್ವದರ್ಶಿನೋಽನರ್ಥಪರಂಪರಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾದಪಿ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಭೂಮಲಕ್ಷಣೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯಾಲ್ಪಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತೇ ಭೂಮಲಕ್ಷಣದಾರ್ಢ್ಯಾಯ — ಯತ್ರ ಜಗತಿ ಅನ್ಯದನ್ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ತದಲ್ಪಮ್ ; ಅತೋ ಯತ್ರ ದರ್ಶನಾದಿದ್ವೈತಾಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಭೂಮರೂಪತಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ದ್ವೈತಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ನದ್ವೈತವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಯಃ ಪರಮೇಶ್ವರಮನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚಿಂತಯತಿ ಸ ನ ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತ್ವಂ ವೇದೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಭೇದವಿರೋಧಿಸಂಸಾರಲಕ್ಷಣದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಯಸ್ತು ಸ್ವಸ್ಯೇಶ್ವರಾದಲ್ಪಮಪಿ ಭೇದಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತಸ್ಯ ತದಾನೀಮೇವ ಭಯಂ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಜಗತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಭಾತೀತಿ ಭಾವಃ । ‘ಸರ್ವಂ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಏಕತ್ವಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಶ್ರುತೀರೂದಾಹರತಿ —
ಏಕಧೈವೇತಿ ।
ಏಕರೂಪೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರೈಕರೂಪತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಮ್ , ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸರ್ವಂ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ; ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಕಮ್ ; ಏತದಭಿಪ್ರಾಯಕತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾವಿಕರಣೇ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ ; ನೇಹ ವಿಸ್ತರಭಯಾತ್ತಲ್ಲಿಖ್ಯತೇ । ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ನನೂಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಚಿದೇಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಜಗದ್ಭೇದಾದರ್ಶನೇಽಪಿ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಕುತೋ ನ ಸಂಭವತಿ, ಯತೋ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧೋ ಭವೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರದಾನಂ ಕರ್ಮಣ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಾ ದೇವತಾ । ಕರ್ತೃಕರಣಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ಸ್ವಪ್ನವಜ್ಜಗತಿ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ರಜ್ಜಾವಧ್ಯಸ್ತಸರ್ಪಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತದ್ವೈತಸ್ಯೋಪಮರ್ದೇ ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧೇ ಶ್ರುತಯೋಽಪಿ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾಪವಾದಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಕತ್ವನಿಯಮದರ್ಶನರೂಪಯುಕ್ತಿಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ । ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ದ್ವೈತದರ್ಶನಬಾಧಃ ‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷೂಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ‘ಉಪಮರ್ದಂ ಚ’ ಇತಿ । ವಿದ್ಯಯಾ ಕರ್ಮಸಾಧನಕಾರಕಜಾತಸ್ಯೋಪಮರ್ದಂ ವಾಜಸನೇಯಿನ ಆಮನಂತೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಸಾಧನಾನಾಂ ವಿದ್ಯಯೋಪಮರ್ದಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।