ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ್ರ ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯನಂತರಂ ತದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತದಾನೀಮಿತ್ಥಂ ಯೋಜನಾ — ಸಂಹತಾಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಭ್ಯಾಂ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಕೇವಲವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ॥
ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ವಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಯದ್ಯುಪಮೃದ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಮರ್ಧೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧನಮ್ । ವಿಧೀಯತೇ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ಸರ್ಪಾದೀತಿ ।
ರಜ್ಜೌ ಸರ್ಪೋಽಯಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತಂ ಪ್ರತಿ ಮಿಥ್ಯೈವ ಸರ್ಪೋ ನ ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ಪೋಽಸ್ತಿ ರಜ್ಜುರೇವೈಷೇತ್ಯಾಪ್ತೇನ ಯಥಾ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವವಿಷಯಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ದ್ವಿತೀಯಮಾದಿಪದಮ್ । ಪ್ರಥಮಂ ತು ರಜತಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸತ್ಯವಿಷಯರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಲ್ಪಿತದ್ವೈತಸ್ಯ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೇರಿವ ಕಾರ್ಯಾಕ್ಷಮತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುರಪಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತ್ಯಾಹ —
ವಿಹಿತಾನಿ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಪಾದನೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ದ್ವೈತಸಾಪೇಕ್ಷಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಮದ್ವೈತಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪರಮವಿರೋಧೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಮಾತ್ರೇ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾನ್ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೀನಾಂ ಕರ್ಮಶ್ರುತ್ಯವಿರುದ್ಧಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ವಿದ್ಯೋಪದೇಶೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೋಪದೇಶಪರಾ ತಾವಚ್ಛ್ರುತಿರ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶ್ರುತೌ ವಿದ್ಯಾನಿರೂಪಣಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —
ಸಂಸಾರಹೇತೋರಿತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯೇತೀತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿಪದಾನಂತರಂ ಕೃತ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ । ಸಂಸಾರಹೇತ್ವವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಿಕಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಯಂತ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರಾಶಯಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಸಂಸಾರಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಮೋಕ್ಷಸಾಧನವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತಿಃ, ಅತೋ ನ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಂ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತ್ಯವಿರುದ್ಧಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಪರತ್ವಂ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಮಾಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಏವಮಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಮಪೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರುಧ್ಯತ ಏವೇತಿ ।
ದ್ವೈತಸತ್ಯತ್ವಾಪಹಾರಿಣ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ತತ್ಸತ್ಯತ್ವಪರಾ ಕರ್ಮಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯತ ಏವೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನರೂಪಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಪರಾಯಾಃ ಕರ್ಮಶ್ರುತೇಃ ಕಾರಕಾದಿದ್ವೈತಾಸ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಮೇವೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಾಪ್ತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲೇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಪಶ್ವಾದಿಫಲಾರ್ಥಿನಾಂ ಫಲಸಾಧನಂ ಚ ವಿದಧಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ಗೌರವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನ ಚ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿವದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ಕಾರಕಾದೇಃ ಫಲಸಾಧನತಾದಿಕಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಇದಂ ಚಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣಾದೌ ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ತತ್ರೈವಾನುಸಂಧೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನೀಭೂತಾ ವಿದ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿಧಾತವ್ಯಾ ನ ತು ದುರಿತಕ್ಷಯಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಣಿ, ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಮೋಕ್ಷೇ ವಾ ಉಪಾತ್ತದುರಿತಕ್ಷಯಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉಪಚಿತೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಂಧವತಃ ಪುಂಸಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೋದಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚ-ಶಬ್ದೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಸಮುಚ್ಚಿತತ್ವರೂಪಕೈವಲ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ತತ ಆತ್ಯಂತಿಕ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪರ್ಯವಸಾಯಿನೋ ದುರಿತಕ್ಷಯಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಸ್ಯ ಚ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾಮುಪದೇಶೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಪರತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ದ್ವೈತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧನಪ್ರಸಂಗಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪವಿರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವಿರೋಧಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವತಃ ಕರ್ಮಾಸಂಭವಂ ವಕ್ತುಂ ಕರ್ಮಣಃ ಕಾಮಮೂಲತ್ವಮಾಹ —
ಅನಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋ ಹೀತಿ ।
ಅನಾತ್ಮನಿ ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನ್ಕಾಮಯಿತವ್ಯಪದಾರ್ಥಾನ್ಪಶ್ಯತಸ್ತದ್ವಿಷಯಃ ಕಾಮೋ ಭವತಿ । ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಕಾಮಯಮಾನಶ್ಚ ಕರೋತೀತಿ ।
ತದುಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ವ್ಯಾಸೇನ - ‘ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಸ್ತತ್ತತ್ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್’ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಸಾರಫಲಕತ್ವಾಚ್ಚ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯೇನ ಕರ್ಮಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ತತ್ಫಲೇತಿ ।
ಸಂಸಾರ ಇತಿ ।
ಕಾಮಿನ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಿದ್ಯಾವತಸ್ತು ಕಾಮಾಭಾವಾನ್ನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಆತ್ಮೈಕತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾಮಯಿತವ್ಯವಿಷಯಾಭಾವಾದನಾತ್ಮಗೋಚರಕಾಮಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಕಾಮೋಽಸ್ತ್ವಾನಂದರೂಪತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ, ತಥಾ ಚ ತತ್ಕಾಮನಯಾ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ।
ಕಾಮಸ್ಯಾತ್ಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಾತ್ಮಾನಂದೇ ಚ ವಿದುಷೋಽನ್ಯತ್ವಭ್ರಾಂತೇರ್ನಿವೃತ್ತತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ಕಾಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತದನುಪಪತ್ತೌ ಚ ವಿದುಷೋ ಮುಕ್ತಿರೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ; ತಥಾ ಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರತ್ಯಾಶೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತೋಽಪೀತಿ ।
ವಿದುಷಃ ಕಾಮಾಭಾವೇನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವಾದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ಏಕದೈಕತ್ರ ಪುರುಷೇ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿಮತೇ ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ಯೇಕದೈಕಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಾಸಂಭವಲಕ್ಷಣವಿರೋಧೋಽಪಿ ತದನಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಧಾನಂ ಕರ್ಮ ಚೋಪಸರ್ಜನಮಿತಿ ಪಕ್ಷೋಽಪಿ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷವದತ ಏವ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —
ವಿರೋಧಾದೇವ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಮತೇ ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೀನಾಂ ಕ್ರಮಸಮುಚ್ಚಯಪರತ್ವೇನಾವಿರೋಧಂ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ಸ್ವಾತ್ಮಲಾಭೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಲಾಭೇ ತು ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ತು ವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಪೂರ್ವೋಪಚಿತೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೋದಯಹೇತುತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಏತೇನ ‘ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ’ ಇತಿ ವಚನಂ ಕ್ರಮಸಮುಚ್ಚಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ , ಉಪಾಸನಕರ್ಮಣೋರ್ಯೌಗಪದ್ಯೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ ; ‘ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ’ ಇತಿ ವಚನಮಪಿ ಕರ್ಮಣೈವ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಕಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ; ‘ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತಿ ವಚನಮಪಿ ಕ್ರಮಸಮುಚ್ಚಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇವೇತಿ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ಧ್ಯೇಯಮ್ ।
ಪರಮಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷೇ ಕೇವಲಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥