ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ।
ಆನಂತ್ಯಾದಿವಚನೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಗತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂಭೂತಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ಲೌಕಿಕವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧಂ ಮತ್ವಾ ತಾಮಾಹ –
ಆಪ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಗ್ರಾಮಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಪಪತ್ತೇರದೋಷತ್ವಂ ಕಥಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾಪ್ತೇರತ್ರಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದನುಪಪತ್ತಿರ್ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ದರ್ಶನೇತಿ ।
ಅದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂತಮಾತ್ರಾಭಿಃ ಪಂಚೀಕೃತಾಪಂಚೀಕೃತಭೂತಾಂಶೈಃ ಕೃತಾ ಯೇ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಹ್ಯಾಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ಚಾನ್ನಮಯಾದಯಃ ಕೋಶಾಃ ತೇಷ್ವಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋ ಜೀವಸ್ಯ ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ ತಯಾ ಸ ಜೀವೋ ನಾನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮನ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ತದಾಸಕ್ತಚೇತಸಃ ತೇಷ್ವೇವಾಸಕ್ತಂ ಚೇತೋ ಯಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಸ್ಯ । ಆಸಕ್ತಿರತ್ರ ಕೋಶಾಭಿಮಾನಪ್ರಯುಕ್ತದುಃಖಾದಿಮತ್ತಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ಪರಮಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಾವದರ್ಶನಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥಾ, ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅನ್ನಮಯಾದೀನ್’ ಇತ್ಯಾದಿದ್ವಿತೀಯಾ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥೇ । ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯಾತ್ಮಭ್ಯೋಽನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನಾಭಿಮನ್ಯತೇ ಕೋಶವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ನಾಭಿಮನ್ಯತ ಇತ್ಯನೇನ ಸ್ವರೂಪಭೂತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗ್ರಹಣಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನ ಇತ್ಯನೇನ ತಸ್ಮಿಂದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಗೋಚರೋ ವಿಪರ್ಯಯ ಉಕ್ತಃ । ಅವಿದ್ಯಯೇತ್ಯನೇನಾವರಣಸಮರ್ಥಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಾ ।
ಸ್ವರೂಪೇಽಪ್ಯಗ್ರಹಣಾದಯೋ ಭವಂತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾಯಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಪೂರಣೇ ಸಮರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಹ್ಯಾ ಯೇ ನವ ಸಂಖ್ಯೇಯಾಃ ತದ್ವಿಷಯಾಸಕ್ತಚಿತ್ತತಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ವಿಹಾಯ ತೇಷ್ವೇವ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರಿಗಣನವ್ಯಾಸಕ್ತಚಿತ್ತತಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತೋಽಪಿ ದಶಮೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಾವದರ್ಶನಮ್ , ತದ್ಧೇತುಭೂತಂ ದಶಮಂ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭೂಯಮಾನಮಾವರಣಮ್ , ನವೈವ ವರ್ತಾಮಹ ಇತಿ ವಿಪರ್ಯಯಶ್ಚ ಯಥಾ ದಶಮಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಾಪ್ತಿಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಾಂ ತದಾಪ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತಸ್ಯೈವಮಿತಿ ।
ಕೇನಚಿದಿತಿ ।
'ದಶಮಸ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾಪ್ತೇನ ಸ್ಮಾರಿತಸ್ವರೂಪಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಯದ್ದಶಮಸ್ವರೂಪಮವಿದ್ಯಯಾನಾಪ್ತಮಾಸೀತ್ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯದಾತ್ಮತ್ವೇನ ದರ್ಶನಂ ತದೇವ ವಿದ್ಯಾ, ತಯಾ ಆಪ್ತಿರನಾಪ್ತತ್ವಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಮಾದ್ಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಅನೇನ ವಾಕ್ಯೇನೋತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಭೂತಮಿತಿ ।
ಸಂಗ್ರಾಹಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನಾದ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ವಿವರಣರೂಪತ್ವಾದುತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವೇನಾನಯೋಃ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಮಾದ್ಯವಾಕ್ಯವಿವರಣರೂಪಮುತ್ತರಂ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯಜಾತಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ತ್ವಾ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಂ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋಽರ್ಥಕಥನಪೂರ್ವಕಮವತಾರಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿತ್ಯನೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಿರ್ಧಾರಿತೇತಿ ।
ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲೇನಾಸ್ತಿ ಕಿಮಪಿ ಮಹದ್ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ತು ತದ್ಬಲೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತೋ ಯಃ ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಸ್ತತ್ಸಮರ್ಪಣೇ ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭಿಧಾನೇನ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಾಯೈಷಾ ಋಗುದಾಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತ್ಯನೇನ ಅವಿಶೇಷೇಣ ‘ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವೇದನದ್ವಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇನೋಕ್ತಂ ವೇದನಂ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಚ್ಚಿದಾನಂತ್ಯರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷೇಣೇತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮನನ್ಯರೂಪೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯೇತಿ ।
'ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯೇವಮಾಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾಯ ಚೈಷಾ ಋಗುದಾಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಸಂಸಾರಾಸ್ಪೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವ ಏವ ನಾನ್ಯತ್ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಂ ಮಂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ತದಾದ್ಯಪಾದತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾನಿ ವಿಭಜತೇ –
ಸತ್ಯಾದೀನಿ ಹೀತಿ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯಂ ವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾನಾಂ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಬುಭುತ್ಸಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕತ್ವಾಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯಾಯೋಗಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ವೇದ್ಯತಯೇತಿ ।
ಆದ್ಯವಾಕ್ಯೇ ವೇದ್ಯತಯೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶೇಷ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾತ್ರ ವಕ್ತುಮಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕಮ್ , ವಿಶೇಷಣಂ ತು ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಸಜಾತೀಯಮಾತ್ರವ್ಯಾವರ್ಕಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ತಥಾ ಚ ಲಕ್ಷಣವಿಶೇಷಣಯೋರ್ಭೇದಾತ್ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾದ್ಯರ್ಥಕತಯಾ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ಯ ಸತೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯೇವ ಸಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾಂಶೋಽಪಿ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾವತಾತ್ರ ವಿಶೇಷಣತ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ವೀಕಾರೇಣ ಸಮಾನಜಾತೀಯಮಾತ್ರನಿವರ್ತಕತ್ವರೂಪಮುಖ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಸ್ಯಾತ್ರಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ಸತ್ಯಾದಿಕಂ ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ವಾದಿಭಿರ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಗೌರವೇಣ ಧರ್ಮತ್ವಾಂಶಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರವೇಶಾಯೋಗಾತ್ , ವ್ಯಾವರ್ತಕಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾದೇರ್ಲಕ್ಷ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಸತಃ ಸತ್ಯಾದೇರ್ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧೋಪಯುಕ್ತತಯಾ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ , ಸತ್ಯಾದಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತತಯಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯಮಾನತ್ವರೂಪಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇಕತ್ರಾಪಿ ರೂಪಭೇದೇನೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ –
ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾದೇವೇತಿ ।
'ನೀಲಂ ಮಹತ್ಸುಗಂಧ್ಯುತ್ಪಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸತ್ಯೇವ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಯೈಕವಿಭಕ್ತ್ಯಂತಾನಿ ನೀಲಾದಿಪದಾನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ; ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಿ ತಥಾಭೂತಾನಿ ; ತತೋಽರ್ಥಗತವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವನಿಬಂಧನಾನೀತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣತ್ವಪ್ರಸಾಧನಫಲಮಾಹ –
ಸತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಮಿತಿ ।
ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ ।
ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧಫಲಮಾಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯೇಭ್ಯೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಂ ಸ್ಯಾದೇವಂ ಸತಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತಂ ವಿಶೇಷ್ಯ ನಿರ್ಣೀತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುಭುತ್ಸಿತಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ವಿಶೇಷಣೈರ್ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ರ ವಿಶೇಷ್ಯಜಾತೀಯಂ ವಸ್ತು ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ವ್ಯಭಿಚರದ್ವರ್ತತೇ ತತ್ರ ವಿಶೇಷ್ಯಜಾತೀಯಂ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ವಿಶೇಷಣೈರಿತ್ಯತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ –
ಯಥೇತಿ ।
ಉಪ್ಪಲಜಾತೀಯಂ ನೀಲಂ ರಕ್ತಂ ಚಾಸ್ತೀತಿ ಕೃತ್ವಾ ನೈಲ್ಯೇನ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ‘ನೀಲಮುತ್ಪಲಮ್’ ಇತಿ ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯದಾ ಹೀತಿ ।
ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಸ್ತುನಿ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಯೋಗಾದ್ಧೇತೋರ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ನ ಹಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –
ಯಥಾಸಾವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಯೋಗಿನ ಆದಿತ್ಯಜಾತೀಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥವನ್ನ ಭವತಿ ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ತಥೈಕಮೇವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಮತ್ರ ಸತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ಸಮಾನಜಾತೀಯಮಾತ್ರವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವರೂಪಂ ಮುಖ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಸಮಾನಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮಾತ್ರರೂಪಮೌಪಚಾರಿಕಮಪಿ ? ನಾಂತ್ಯಃ, ತಸ್ಯೇಹಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ; ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮಾನಜಾತೀಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾಣಾಮಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತತ್ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾಣಾಮಭಾವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮವ್ಯಾಕೃತಭೂತಾಕಾಶಕಾಲಾದಿಲಕ್ಷಣಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾಣಾಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮಪಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವರೂಪವೃದ್ಧಿಮತ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಮಾನಜಾತೀಯಾನಾಮವ್ಯಾಕೃತಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ಸಮಾನಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮಾತ್ರರೂಪಮೌಪಚಾರಿಕವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ನಿಷ್ಪ್ರತ್ಯೂಹಮ್ , ಯಥಾ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವೇನಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಂ ನಾನಾತ್ವಮಾದಾಯ ‘ಅಂಬರಸ್ಥಃ ಸವಿತಾ ಸತ್ಯಃ’ ಇತಿ ಸತ್ಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜಲಾದೌ ಕಲ್ಪಿತಾದಿತ್ಯವ್ಯಾವರ್ತನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ ; ನಾದ್ಯಃ, ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ನೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸಮರ್ಪಕತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಣಪದಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶೇಷಣಾನೀತಿ ।
ಸತ್ಯಾದೀನಿ ವಿಶೇಷಣಪದಾನಿ ಯತೋ ಲಕ್ಷಣರೂಪಾರ್ಥಪರಾಣ್ಯೇವ, ನ ಮುಖ್ಯವಿಶೇಷಣಪರಾಣಿ, ತಥಾ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೈಃ ಸಮಾನಜಾತೀಯಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಲಾಭೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ವಿವಕ್ಷಿತಾಯಾಃ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಲಾಭಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತತಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಸಜಾತೀಯಮಾತ್ರವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತು ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯಯಂ ವಿಶೇಷ ಏವ ಕುತಃ ಯತೋಽತ್ರ ಸತ್ಯಾದೀನಾಂ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ನ ವಿಶೇಷಣಪ್ರಧಾನಾನೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಅನುಭವಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
ಸಜಾತೀಯಾದ್ವಿಜಾತೀಯಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಭೂತತ್ವೇನ ಸದೃಶಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರ್ವಿಸದೃಶದಾತ್ಮಾದೇಶ್ಚ ಸಕಾಶಾದಾಕಾಶಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕಮವಕಾಶದಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಸಂಸರ್ಗಪರಂ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣವಾಕ್ಯತ್ವಾನ್ನೀಲೋತ್ಪಲವಾಕ್ಯವದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಚೇತಿ ।
ದೇವದತ್ತಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಪರೇ ‘ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಸತ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನಾನಂತ್ಯಾಯೋಗಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ತಸ್ಯ ವಾಗಾದ್ಯಗೋಚರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನವಿರೋಧಾಚ್ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾಗಾದಿಗೋಚರತ್ವನಿಯಮಾತ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ನೀಲೋತ್ಪಲವಾಕ್ಯವತ್ ನ ಸಂಸರ್ಗಪರಂ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಕಿಂ ತ್ವಖಂಡೈಕರಸವಸ್ತುಪರಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಾಗೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥