ನನು ಪ್ರಾಕ್ಸತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷೇಣತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಸಂನಿಧಾನಾತ್ತೇಷಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಸಂಭವಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಇತಿ ।
ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ವಿಶೇಷ್ಯಾರ್ಥಾ ಹಿ ತ ಇತಿ ।
ಆದ್ಯವಾಕ್ಯೇ ವೇದ್ಯತಯೋಪಾತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೀದೃಶಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಸಮಪರ್ಕತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಸತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಸಂನಿಧಾನಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಃ ಪ್ರಬಲತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ತದರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ, ಪ್ರಧಾನಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಸಮತ್ವೇನ ಪರಸ್ಪರಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಲಕ್ಷಣವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇ ವಿನಿಗಮಕಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ತದುಕ್ತಂ ಜೈಮಿನಿನಾ - ‘ಆನಂತರ್ಯಮಚೋದನಾ’ ‘ಗುಣಾನಾಂ ಚ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾದಸಂಬಂಧಃ ಸಮತ್ವಾತ್ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾ ವಿರುದ್ಧಮಾನಂತರ್ಯಂ ಸಂನಿಧಾನಮಚೋದನಾ ಅನ್ವಯೇ ಕಾರಣಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರಸ್ಪರಸಂಬಂಧಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸತ್ಯಪದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದ್ರೂಪೇಣೇತಿ ।
ರಜ್ಜುತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಶ್ಚಿತಂ ರಜ್ಜ್ವಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತು ನ ಕದಾಚಿದ್ರಜ್ಜುತ್ವರೂಪಂ ಪರಿತ್ಯಜತೀತಿ ತತ್ತೇನ ರೂಪೇಣ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಥಾ ತದೇವ ರಜ್ಜ್ವಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತು ಸರ್ಪತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ತದ್ರೂಪಂ ಪರಿತ್ಯಜತೀತಿ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತದನೃತಮುಚ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಂ ರೂಪಂ ತತ್ತಸ್ಯಾನೃತಂ ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾದೇಃ ಸರ್ಪಾದಿರೂಪಂ ಯಥಾ ವಾ ಮೃದಾದೇರ್ಘಟಾದಿರೂಪಮಿತಿ ।
ಫಲಿತಮನೃತಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಸರ್ಪಾದೇರಿವ ಪ್ರಕೃತಿಷು ವಿಕಾರಾಣಾಮಪಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧವಿಕಾರಾನೃತತ್ವಾನುವಾದಿನೀಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತಿ ।
ಘಟಶರಾವಾದಿವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ನಾಮಮಾತ್ರಮ್ , ಅನೃತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ; ತತ್ರ ಹೇತುರ್ವಾಚೇತಿ ; ವಿಕಾರಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಾಗಾಲಂಬನಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ , ಕಾರಣಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈವಮರ್ಥಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕಾರಣಮಾತ್ರಸತ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಸ್ಯೈವ ಮಾನತ್ವಾತ್ ।
'ಏವಂ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಶ್ರುತಿಮರ್ಥತಃ ಪಠತಿ –
ಏವಂ ಸದೇವೇತಿ ।
ಆದಿಶ್ಯತ ಉಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೇಶಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಃ ಏವಂ ಮೃದಾದಿವತ್ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥೋ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ವಿಕಾರಸ್ತು ಪ್ರಪಂಚೋ ಮೃದ್ವಿಕಾರವದನೃತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವಿಕಾರಸ್ಯಾನೃತತ್ವಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಸತ್ಯವಿಶೇಷಣಫಲಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸತ್ಯವಿಶೇಷಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಾವತಃ ಪರಿಶೇಷಾತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಚೇತ್ ; ಅಸ್ತು ಕೋ ದೋಷಃ ? ತತ್ರಾಹ –
ಕಾರಣಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಕಾರಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರಣೇಷು ಕುಲಾಲಾದಿಷು ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಭಾವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಚೇತನಂ ವಸ್ತುತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ –
ವಸ್ತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಕತ್ವನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಲಭ್ಯತೇ ಕರ್ತೃಸಾಧನಜ್ಞಾನಪದೇನ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃಕಾರಕತ್ವಾವಗಮಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ಜ್ಞಪ್ತಿಪರತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ಯಾನಂತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ತದನುಕೂಲಕ್ರಿಯಾ ಚ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಾದಿರೂಪೇಣ ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯೇವ ವಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಜಡತ್ವನಿಯಮಾತ್ ಜಡಸ್ಯ ಚ ಚಿತ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವನಿಯಮೇನಾನೃತತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಅನಂತಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಭವೇದಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ –
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಪ್ರವಿಭಜ್ಯತೇ ಭಿದ್ಯತೇ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಪ್ರವಿಭಾಗಃ, ತತ್ರಾಹ –
ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಕ್ರಿಯಾನಿರೂಪಿತತ್ವಾತ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ತುರ್ಭೇದಾಭಾವೇ ಕರ್ತ್ರಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಯೋಗಾತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಂತತಾಯೈ ಜ್ಞಾತ್ರಾದಿದ್ವೈತರಾಹಿತ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವದ್ವೈತರಾಹಿತ್ಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃಭೂತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽನಂತತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಯತ್ರಾನ್ಯದಿತಿ ।
ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ –
ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ।
ನ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಮಕೃತ್ವಾ ಅನ್ಯತ್ರ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯನ್ಯವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸ್ವಕರ್ಮಕಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೂಮ್ನಃ ಶ್ರುತ್ಯನುಮತಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಯಃ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ವೈತರಾಹಿತ್ಯೇನೇಯಂ ಶ್ರುತಿರ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಭೂಮಾನಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೇ’ ಇತಿ ಭೂಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ , ಅತೋ ನ ಸ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯತ್ರ ನಾನ್ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣವಿಧಿಪರಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಸ್ತಿತ್ವಪರಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಬುಭುತ್ಸಿತಭೂಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾಪನಪರಮೇವ ತತ್ ನ ಸ್ವಕರ್ಮಕಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಸದ್ಭಾವಪರಮ್ , ತಸ್ಯಾಬುಭುತ್ಸಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವಪರತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧಮೇವ ಜ್ಞಾತ್ರಾದಿದ್ವೈತಮನೂದ್ಯ ತದ್ಯತ್ರ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ಸ ಭೂಮೇತಿ ಭೂಮಸ್ವರೂಪಂ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇನ ಬೋಧ್ಯತೇ ಏವಮನ್ಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಶೇಷತ್ವಾನ್ ಸ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವೇ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಗ್ರಾಹಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಧಾದಪಿ ನ ಸ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವೇ ಭೂಮಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ।
ಏಕಕ್ರಿಯಾನಿರೂಪಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಚೈಕದೈಕತ್ರ ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತಥಾ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ಸ್ವಕರ್ಮಕಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ; ತತ್ರಾಹ –
ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ॥