वृत्तानुवादपूर्वकमुत्तरसन्दर्भमवतारतयति –
सर्व एवेत्यादिना ।
तद्वृत्तीति ।
तस्य सूत्रस्य वृत्तिर्विस्तरतो व्याख्या तत्स्थानीय इत्यर्थः ।
तत्र सृष्टिवाक्येनानन्त्यं प्राधान्येन प्रपञ्च्यत इति तात्पर्यं दर्शयितुं पूर्वोक्तेष्वर्थविशेषमनुवदति –
तत्र चेति ।
आहेत्यनन्तरम् ‘तस्माद्वै’ इत्यादिश्रुतिरिति शेषः ।
नन्वन्तशब्दस्य नाशे प्रसिद्धत्वादनन्तत्वं नित्यत्वम् ; तच्चाकाशादिकारणत्ववचनाद्ब्रह्मणो न सिध्यति, तस्यान्तवत्त्वेऽप्याकाशादेर्वाय्वादिकारणत्ववदाकाशादिकारणत्वोपपत्तेरित्याशङ्क्य आनन्त्यं विभजते –
तत्र त्रिविधं हीति ।
तथा च त्रिविधे आनन्त्ये यद्वस्तुत आनन्त्यं तदेव सृष्टिवाक्येन तात्पर्यतो निरूप्यत इति भावः ।
तत्र देशत आनन्त्यस्य हि-शब्दसूचितां प्रसिद्धिमाकाशे दर्शयति –
तद्यथेति ।
न हीति ।
अवकाशात्मना सर्वत्रावस्थानादित्यर्थः । अभावः परिच्छेदः ।
ननु किं कालतो वस्तुतश्चानन्त्यमप्याकाशे प्रसिद्धम् ? नेत्याह –
न त्विति ।
कालत आनन्त्याभावे हेतुं पृच्छति –
कस्मादिति ।
यद्वा आकाशस्य नित्यत्वमभिप्रेत्य नैयायिकः शङ्कते –
कस्मादिति ।
'आत्मन आकाशः सम्भूतः’ इति श्रुतिमाश्रित्य परिहरति –
कार्यत्वादिति ।
तथा च कार्याकाशस्यानित्यत्वात्कालत आनन्त्यं नास्ति । वाय्वादेराकाशसमसत्ताकस्य वस्तुनः सत्त्वाद्वस्तुत आनन्त्यमपि तस्य नास्तीति भावः ।
ननु नित्यत्वेन प्रसिद्धस्य चेदाकाशस्य कालत आनन्त्यं नास्ति, तर्हि ब्रह्मणोऽपि तन्नास्त्येव, नेत्याह –
नैवमिति ।
नन्वकार्यत्वमसिद्धं ब्रह्मणः कारणत्वादाकाशादिवदिति, नेत्याह –
अकार्यं चेति ।
च-शब्दः शङ्कानिरासार्थः । आकाशादेरिव ब्रह्मणः सृष्टिप्रलययोरश्रवणान्मूलकारणस्यापि ब्रह्मणः कार्यत्वे कारणानवस्थाप्रसङ्गेनोक्तकारणत्वानुमानस्याप्रयोजकत्वात् ‘सर्वगतश्च नित्यः’ इत्यादौ नित्यत्वश्रवणात् ब्रह्मण उत्पत्तौ सामग्र्यनिरूपणादेश्च हेतोरकार्यं ब्रह्मेत्यर्थः ।
तथेति ।
तथा वस्तुतश्चानन्तं ब्रह्मेत्यर्थः ।
ननु वस्तुतो ब्रह्मातिरिक्तस्य जगतः सत्त्वात्तस्य वस्तुत आनन्त्यमसिद्धमित्याक्षिपति –
कथं पुनरिति ।
जगतो ब्रह्मापेक्षया वस्त्वन्तरत्वमसिद्धं कल्पितत्वादित्याशयेनाह –
सर्वानन्यत्वादिति ।
ननु सर्वस्य जगतो ब्रह्मानन्यत्वेऽपि ब्रह्मणस्तत्कृतः परिच्छेदः किं न स्यादित्याशङ्क्याह –
भिन्नं हीति ।
भिन्नस्यान्तत्वं प्रसिद्धमित्युक्तम् , तदेव प्रपञ्चयति –
वस्त्वन्तरबुद्धिर्हीति ।
गोत्वसंनिकर्षदशायां गोत्वरूपस्याश्वत्वाद्यपेक्षया वस्त्वन्तरस्य बुद्धिर्जायते ; सा च गोसंनिहितायामश्वादिव्यक्तावपि गौरयमपीत्येवमाकारेण प्रसक्ता सती तत्राश्वत्वं दृष्ट्वा निवर्तते नायं गौरिति हि प्रसिद्धमेतदित्यर्थः ।
ततः किम् ? तत्राह –
यत इति ।
उक्तं सामान्यन्यायं स्वयमेवोदाहरणनिष्ठतया योजयति –
तद्यथेति ।
अश्वत्वान्तमिति ।
गोत्वमश्वत्वान्तमश्वत्वावधिकमनुभूयत इति कृत्वा गोत्वमन्तवद्भवतीत्यर्थः ।
उक्तस्य वस्तुपरिच्छेदस्य घटत्वादिसाधारण्येन प्रसिद्धिमाह –
स चेति ।
एवं वस्त्वन्तरस्यान्तवत्त्वं प्रसाध्य प्रकृतमाह –
नैवमिति ।
भेदपदं भिन्नवस्तुपरम् ।
अत इति ।
परमार्थतो ब्रह्मभिन्नवस्त्वभावादित्यर्थः । सर्वस्यैव जगतो ब्रह्मानन्यत्वस्य पूर्वमभिहितत्वादिति भावः ।
सर्वानन्त्यत्वे हेतुं पृच्छति –
कथमिति ।
'आत्मन आकाशः सम्भूतः’ इति सृष्टिवाक्येनोत्तरमाह –
उच्यत इति ।
ननु कालपरमाण्वादीनां नित्यत्वात्सर्ववस्तुकारणत्वमसिद्धमित्याशङ्क्याह –
सर्वेषां हीति ।
कालादेरपि कार्यत्वं वियदधिकरणन्यायसिद्धमिति सूचनार्थो हि-शब्दः । ‘चिदविद्यासम्बन्धः कालः’ विष्णुपुराणोक्तरीत्या ‘ब्रह्मण एव रूपभेदः कालः’ इति पक्षयोः कालस्यानादित्वेन कार्यत्वाभावेऽपि न क्षतिः, आद्यपक्षे कालस्याविद्यावत्कल्पितत्वेन वस्त्वन्तरत्वाभावात् , द्वितीये कालस्य ब्रह्मस्वरूपत्वादेव वस्त्वन्तरत्वाभावादिति मन्तव्यम् ।
ब्रह्मवद्ब्रह्मकार्यस्यापि परमार्थत्वं मन्वानः शङ्कते –
कार्यापेक्षयेति ।
आरम्भणाधिकरणन्यायेन परिहरति –
नानृतत्वादिति ।
यत इति ।
यतः पृथक्सत्त्वाद्धेतोः कारणबुद्धिः कार्यान्निवर्तेत तत्पृथक्सत्त्वं कार्यस्य नास्तीत्यर्थः । अत एव ‘मृद्घटः’ ‘मृच्छरावम्’ इति विकारेषु कारणबुद्धिरनुवर्तते, तथा जगत्यपि ‘सन्घटः’ ‘सन्पटः’ इत्यादिरूपेण सद्रूपब्रह्मबुद्धिरनुवर्तते, न हि पृथक्सत्त्वयुक्तयोर्घटपटयोर्मध्ये घटबुद्धिः पटे पटबुद्धिर्वा घटेऽनुवर्तत इति भावः ।
कार्यस्य कारणात्पृथक्सत्त्वाभावे श्रुतिमाह –
वाचारम्भणमिति ।
वस्तुत आनन्त्यनिरूपणमुपसंहरति –
तस्मादिति ।
देशत इति पाठेऽपि देशपदं वस्तुपरम् ।
ब्रह्मणो देशत आनन्त्यं कैमुतिकन्यायेन साधयति –
आकाशो हीत्यादिना ।
आकाशस्य देशत आनन्त्यं प्रसिद्धमित्ययमर्थः प्रागेवोक्त इति सूचनार्थो हि-शब्दः ।
ननु सर्वगतमाकाशं प्रति ब्रह्मण उपादानकारणत्वेऽपि कथं तस्याकाशापेक्षयापि महत्त्वं सिध्यति स्वन्यूनपरिमाणद्रव्यस्याप्युपादानत्वसम्भवादित्याशङ्कां निराकरोति –
न हीति ।
कार्यद्रव्ये स्वन्यूनपरिमाणद्रव्यारभ्यत्वनियमस्य दीर्घविस्तृतदुकूलाद्यारब्धरज्ज्वादौ व्यभिचारात्सर्वगतस्याकाशादेरसर्वगतादुत्पद्यमानतायाः प्रत्यक्षादिसिद्धत्वाभावाच्चौचित्येनाकाशस्य ततोऽप्यधिकपरिमाणादेवोत्पत्तिः सिध्यतीत्यर्थः ।
'ज्यायानाकाशात्’ इत्यादिश्रुत्या च ब्रह्मणो निरतिशयमहत्त्वं सिद्धमित्याशयेन फलितमाह –
अत इति ।
अत एवेति ।
त्रिविधपरिच्छेदशून्यत्वादेवेत्यर्थः ।
निरतिशयमिति ।
त्रैकालिकबाधशून्यत्वलक्षणमित्यर्थः ॥