ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಸಂದರ್ಭಮವತಾರತಯತಿ –
ಸರ್ವ ಏವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ವೃತ್ತೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರ್ವಿಸ್ತರತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ತತ್ಸ್ಥಾನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇನಾನಂತ್ಯಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇಷ್ವರ್ಥವಿಶೇಷಮನುವದತಿ –
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಆಹೇತ್ಯನಂತರಮ್ ‘ತಸ್ಮಾದ್ವೈ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನ್ವಂತಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾಶೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದನಂತತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ; ತಚ್ಚಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವವಚನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಾಕಾಶಾದೇರ್ವಾಯ್ವಾದಿಕಾರಣತ್ವವದಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆನಂತ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ –
ತತ್ರ ತ್ರಿವಿಧಂ ಹೀತಿ ।
ತಥಾ ಚ ತ್ರಿವಿಧೇ ಆನಂತ್ಯೇ ಯದ್ವಸ್ತುತ ಆನಂತ್ಯಂ ತದೇವ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರ ದೇಶತ ಆನಂತ್ಯಸ್ಯ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಕಾಶೇ ದರ್ಶಯತಿ –
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ನ ಹೀತಿ ।
ಅವಕಾಶಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವತ್ರಾವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಾವಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ನನು ಕಿಂ ಕಾಲತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚಾನಂತ್ಯಮಪ್ಯಾಕಾಶೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ? ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾಲತ ಆನಂತ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಆಕಾಶಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ನೈಯಾಯಿಕಃ ಶಂಕತೇ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
'ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾಲತ ಆನಂತ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ । ವಾಯ್ವಾದೇರಾಕಾಶಸಮಸತ್ತಾಕಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವಸ್ತುತ ಆನಂತ್ಯಮಪಿ ತಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಚೇದಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಾಲತ ಆನಂತ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ, ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ನನ್ವಕಾರ್ಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಾದಾಕಾಶಾದಿವದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಅಕಾರ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಆಕಾಶಾದೇರಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಯೋರಶ್ರವಣಾನ್ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಾನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗೇನೋಕ್ತಕಾರಣತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ‘ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪತ್ತೌ ಸಾಮಗ್ರ್ಯನಿರೂಪಣಾದೇಶ್ಚ ಹೇತೋರಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥೇತಿ ।
ತಥಾ ವಸ್ತುತಶ್ಚಾನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಜಗತಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತ ಆನಂತ್ಯಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಮಸಿದ್ಧಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ನನು ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಕೃತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಭಿನ್ನಂ ಹೀತಿ ।
ಭಿನ್ನಸ್ಯಾಂತತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ವಸ್ತ್ವಂತರಬುದ್ಧಿರ್ಹೀತಿ ।
ಗೋತ್ವಸಂನಿಕರ್ಷದಶಾಯಾಂ ಗೋತ್ವರೂಪಸ್ಯಾಶ್ವತ್ವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರ್ಜಾಯತೇ ; ಸಾ ಚ ಗೋಸಂನಿಹಿತಾಯಾಮಶ್ವಾದಿವ್ಯಕ್ತಾವಪಿ ಗೌರಯಮಪೀತ್ಯೇವಮಾಕಾರೇಣ ಪ್ರಸಕ್ತಾ ಸತೀ ತತ್ರಾಶ್ವತ್ವಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ ನಾಯಂ ಗೌರಿತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಂ ಸ್ವಯಮೇವೋದಾಹರಣನಿಷ್ಠತಯಾ ಯೋಜಯತಿ –
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಅಶ್ವತ್ವಾಂತಮಿತಿ ।
ಗೋತ್ವಮಶ್ವತ್ವಾಂತಮಶ್ವತ್ವಾವಧಿಕಮನುಭೂಯತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಗೋತ್ವಮಂತವದ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಘಟತ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಪ್ರಕೃತಮಾಹ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ಭೇದಪದಂ ಭಿನ್ನವಸ್ತುಪರಮ್ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನವಸ್ತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮಭಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಾನಂತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
'ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇನೋತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನನು ಕಾಲಪರಮಾಣ್ವಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವವಸ್ತುಕಾರಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹೀತಿ ।
ಕಾಲಾದೇರಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವಿಯದಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ‘ಚಿದವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಃ ಕಾಲಃ’ ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ರೂಪಭೇದಃ ಕಾಲಃ’ ಇತಿ ಪಕ್ಷಯೋಃ ಕಾಲಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ಕ್ಷತಿಃ, ಆದ್ಯಪಕ್ಷೇ ಕಾಲಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಾಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದೇವ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ।
ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ನಾನೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯತ ಇತಿ ।
ಯತಃ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಾದ್ಧೇತೋಃ ಕಾರಣಬುದ್ಧಿಃ ಕಾರ್ಯಾನ್ನಿವರ್ತೇತ ತತ್ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ‘ಮೃದ್ಘಟಃ’ ‘ಮೃಚ್ಛರಾವಮ್’ ಇತಿ ವಿಕಾರೇಷು ಕಾರಣಬುದ್ಧಿರನುವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಜಗತ್ಯಪಿ ‘ಸನ್ಘಟಃ’ ‘ಸನ್ಪಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಸದ್ರೂಪಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿರನುವರ್ತತೇ, ನ ಹಿ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಯುಕ್ತಯೋರ್ಘಟಪಟಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಘಟಬುದ್ಧಿಃ ಪಟೇ ಪಟಬುದ್ಧಿರ್ವಾ ಘಟೇಽನುವರ್ತತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುತ ಆನಂತ್ಯನಿರೂಪಣಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೇಶತ ಇತಿ ಪಾಠೇಽಪಿ ದೇಶಪದಂ ವಸ್ತುಪರಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೇಶತ ಆನಂತ್ಯಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಆಕಾಶೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ದೇಶತ ಆನಂತ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತ ಇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ನನು ಸರ್ವಗತಮಾಕಾಶಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯಾಕಾಶಾಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ಸ್ವನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ಸ್ವನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣದ್ರವ್ಯಾರಭ್ಯತ್ವನಿಯಮಸ್ಯ ದೀರ್ಘವಿಸ್ತೃತದುಕೂಲಾದ್ಯಾರಬ್ಧರಜ್ಜ್ವಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಕಾಶಾದೇರಸರ್ವಗತಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನತಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚೌಚಿತ್ಯೇನಾಕಾಶಸ್ಯ ತತೋಽಪ್ಯಧಿಕಪರಿಮಾಣಾದೇವೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದಶೂನ್ಯತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರತಿಶಯಮಿತಿ ।
ತ್ರೈಕಾಲಿಕಬಾಧಶೂನ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥