ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ವನಮಾಲಾವ್ಯಾಖ್ಯಾ
 
ಅನ್ನಾದ್ವೈ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ । ಯಾಃ ಕಾಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀಂ ಶ್ರಿತಾಃ । ಅಥೋ ಅನ್ನೇನೈವ ಜೀವಂತಿ । ಅಥೈನದಪಿ ಯಂತ್ಯಂತತಃ । ಅನ್ನಂ ಹಿ ಭೂತಾನಾಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೌಷಧಮುಚ್ಯತೇ । ಸರ್ವಂ ವೈ ತೇಽನ್ನಮಾಪ್ನುವಂತಿ । ಯೇಽನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸತೇ । ಅನ್ನಂ ಹಿ ಭೂತಾನಾಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೌಷಧಮುಚ್ಯತೇ । ಅನ್ನಾದ್ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಜಾತಾನ್ಯನ್ನೇನ ವರ್ಧಂತೇ । ಅದ್ಯತೇಽತ್ತಿ ಚ ಭೂತಾನಿ । ತಸ್ಮಾದನ್ನಂ ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದನ್ನರಸಮಯಾತ್ । ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ । ತೇನೈಷ ಪೂರ್ಣಃ । ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷವಿಧ ಏವ । ತಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತಾಮ್ । ಅನ್ವಯಂ ಪುರುಷವಿಧಃ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಶಿರಃ । ವ್ಯಾನೋ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಪಾನ ಉತ್ತರಃ ಪಕ್ಷಃ । ಆಕಾಶ ಆತ್ಮಾ । ಪೃಥಿವೀ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ ॥ ೧ ॥
ಅನ್ನಾತ್ ರಸಾದಿಭಾವಪರಿಣತಾತ್ , ವೈ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥಃ, ಪ್ರಜಾಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾತ್ಮಕಾಃ, ಪ್ರಜಾಯಂತೇ । ಯಾಃ ಕಾಶ್ಚ ಅವಿಶಿಷ್ಟಾಃ ಪೃಥಿವೀಂ ಶ್ರಿತಾಃ ಪೃಥಿವೀಮಾಶ್ರಿತಾಃ, ತಾಃ ಸರ್ವಾ ಅನ್ನಾದೇವ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ । ಅಥೋ ಅಪಿ, ಜಾತಾಃ ಅನ್ನೇನೈವ ಜೀವಂತಿ ಪ್ರಾಣಾಂಧಾರಯಂತಿ, ವರ್ಧಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಅಪಿ, ಏನತ್ ಅನ್ನಮ್ , ಅಪಿಯಂತಿ ಅಪಿಗಚ್ಛಂತಿ, ಅಪಿ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಾರ್ಥೇ, ಅನ್ನಂ ಪ್ರತಿ ಲೀಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ಜೀವನಲಕ್ಷಣಾಯಾ ವೃತ್ತೇಃ ಪರಿಸಮಾಪ್ತೌ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನ್ನಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಪ್ರಥಮಜಮ್ । ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಹಿ ಇತರೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾರಣಮನ್ನಮ್ ; ಅತಃ ಅನ್ನಪ್ರಭವಾ ಅನ್ನಜೀವನಾ ಅನ್ನಪ್ರಲಯಾಶ್ಚ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೈವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವೌಷಧಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದೇಹದಾಹಪ್ರಶಮನಮನ್ನಮುಚ್ಯತೇ ॥

ಅನ್ನಾದಿತಿ ।

ವಿರಾಡಾತ್ಮಕಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಥಾವರೇತಿ ।

ವ್ಯಷ್ಟ್ಯನ್ನಮಯಕೋಶಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕದಾ ಲೀಯಂತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –

ಅಂತ ಇತಿ ।

ವಿರಾಜೋಽಸ್ಮದಾದಿಕಾರಣತ್ವೇ ಹೇತುಪರಮನ್ನಂ ಹೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಹಿ-ಶಬ್ದಯೋಗಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನ್ನಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ವಿರಾಜಃ ಪ್ರಥಮಜತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –

ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಾಣಮಯಾದೀನಾಮನ್ನವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯನ್ನೋಪಚಿತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾತ್ರಾದಿಪದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ । ಅನ್ನಂ ವಿರಾಡಾತ್ಮಕಂ ಯತಃ ಪ್ರಥಮಮೇವ ಜಾತಂ ಸತ್ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾರಣಂ ಕಾರಣತ್ವಯೋಗ್ಯಮ್ ಅತೋಽನ್ನಪ್ರಭವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮಮುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಯೋಗ್ಯತಾಸಂಭವಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೈವಮಿತಿ ।

ಚೋಽವಧಾರಣೇ । ಯಸ್ಮಾದನ್ನಜೀವನಾ ಏವ ಪ್ರಜಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದಾಹೇತಿ ।

ಜಾಠರಕೃತಾ ಕ್ಷುದ್ದಾಹಃ, ತತ್ಪ್ರಶಾಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥