ಉತ್ತರವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತಿ ।
ನನು ಕಥಮನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಕಥಂ ವಾ ತದುಪಾಸನಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಮ್ – ಅನ್ನಜ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯಸ್ಮಾದನ್ನಂ ಪ್ರಥಮಕೋಶಜಾತಸ್ಯ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಕಾರಣಂ ತಸ್ಮಾದನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಚ್ಚಾನ್ನಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚಿಂತಯೇತ್ , ಉಪಾಸ್ಯವಿರಾಡ್ದೇವಭಾವಾಪತ್ತಿಂ ವಿನಾ ಸರ್ವಾನ್ನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ದೇವಭಾವಸ್ಯ ಚಾಹಂಗ್ರಹಂ ವಿನಾ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ನಂ ಹೀತಿ ಪುನರ್ವಚನಮನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವಾನ್ನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುಪರಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ತದವತಾರಯತಿ –
ಕುತಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಅನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಭೂತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಂ ನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾದನ್ನಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮ್ , ತಚ್ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮನ್ನಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದ್ಭೂತಾನಾಂ ಜನ್ಮಜೀವನಾದಿಕಾರಣಂ ತಸ್ಮಾದನ್ನಂ ಸರ್ವೌಷಧಮುಚ್ಯತೇ ಲೋಕೈರಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಅನೇನ ಹಿ ಪುನರ್ವಚನೇನ ಅನ್ನದೇವತಾತ್ಮನೋ ವಿರಾಜಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಷು ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಲೋಕೇ ಕಾರಣಸ್ಯ ಮೃದಾದೇಃ ಕಾರ್ಯೇಷು ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಸಾ ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ವಿರಾಡಾತ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯಾನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಾನ್ನಾತ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುರ್ಭವತೀತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವಿರಾಡಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಯ ಪುನರ್ವಚನಸ್ಯಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯೋ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ ಸ್ಪಷ್ಟಮಭಿಹಿತಃ - ‘ಕಾರ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ಯತೋ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಕಾರಣೇನಾತ್ತೃರೂಪಿಣಾ । ಇತಿ ಹೇತೂಪದೇಶಾಯ ತ್ವನ್ನಂ ಹೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪುನಃ’ ಇತಿ ।
ನನು ‘ಅನ್ನಾದ್ವೈ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುನಃ ‘ಅನ್ನಾದ್ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಉಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ತಚ್ಚ ನಿರ್ವಚನಮುಪಾಸ್ಯಸ್ಯಾನ್ನರೂಪಪ್ರಜಾಪತೇರದ್ಯತ್ವಾತ್ತೃತ್ವರೂಪಗುಣದ್ವಯವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃತಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವಸ್ತು ಭೂತೈರದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದನ್ನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಭವತಿ, ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ತದ್ಭೂತಾನ್ಯತ್ತಿ ಸಂಹರತಿ ತಸ್ಮಾದಪಿ ತದನ್ನಮುಚ್ಯತೇ ; ಅನ್ನಸ್ಯ ಚಾಪಥ್ಯಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಸಂಹಾರಸಾಧನತ್ವಂ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಇತ್ಥಮನ್ನಮಯಕೋಶಂ ನಿರೂಪ್ಯ ತಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರಾಣಮಯಕೋಶವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ; ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಕೋಽನೇಕತುಷಕೋದ್ರವವಿತುಷೀಕರಣೇನ ಕೋದ್ರವತಂಡುಲಾಂದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಥಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾವರಣಭೂತಾವಿದ್ಯಾಕೃತಪಂಚಕೋಶಾಪನಯನೇನಾನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಆನಂದಮಯಾಂತೇಭ್ಯ ಅಂತರತಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೋಶಾಪನಯನಶಬ್ದಿತವಿವೇಕಜನಿತಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾ ದರ್ಶಯಿತುಮಿಚ್ಛು ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕ್ತಾದಿತಿ । ಅತ್ರ ‘ಅನ್ನಾದ್ವೈ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದೌ ದೂರದೇಶೇ ಭೂತಕಾರಣತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಂ ವಿರಾಜಂ ವೈ-ಶಬ್ದೇನ ಸ್ಮಾರಿತಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯನೇನಾನೂದ್ಯ ಏತಸ್ಮಾದಿತ್ಯನೇನಾನ್ನಮಯಕೋಶಸ್ಯ ವಿರಾಡಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಬೋಧ್ಯತೇ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕೇ – 'ವೈ-ಶಬ್ದೇನೈವ ಸಂಸ್ಮಾರ್ಯ ದವೀಯೋದೇಶವರ್ತಿನಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದೇನ ವೈರಾಜಮಾದಾಯಾಧ್ಯಾತ್ಮರೂಪಿಣಃ । ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ಶಬ್ದೇನ ವೈರಾಜತ್ವಂ ಪ್ರಬೋಧ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವಮೇವಂ ಸ್ಯಾದುತ್ತರೇಷ್ವಪಿ’ ಇತಿ । ಕಾರ್ಯಾಣ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಃ ಕೋಶಾಃ, ತೇಷಾಂ ವಿರಾಡಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಬೋಧನಂ ಚ ಪ್ರಾಗಾನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯಾದ್ವಿರಾಡಾದ್ಯಭೇದೇನೋಪಾಸನಸೂಚನಾರ್ಥಮ್ ; ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯೇ ತು ತದೇತಚ್ಛಬ್ದಯೋರುಕ್ತಾರ್ಥಪರತ್ವೇಽಪಿ ನ ಚಿಂತನವಿವಕ್ಷಾಸ್ತಿ, ಕಿಂ ತ್ವಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಲಕ್ಷಣಾದ್ದ್ವಿವಿಧಾದಪ್ಯಾನಂದಮಯತತ್ಕಾರಣಕೋಶಾಚ್ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಹ್ಮಣೋ ವಿವೇಕಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ; ತತ್ಪರ್ಯಾಯೇ ಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿಕಲ್ಪನಸ್ಯಾನ್ಯದೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯಥೋಕ್ತಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸುಪರ್ಣಾಕಾರೇಣೋಕ್ತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪರಿಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ವಾಯುರಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಪಾಧಿಭೂತೇ ಸಮಷ್ಟಿಕಾರಣಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮದಂಶಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವಾಯುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರೈವ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮದಂಶಭೂತಂ ಸಮಷ್ಟ್ಯಂತಃಕರಣಂ ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಮನಃಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಪಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ತತ್ಪ್ರಾಯ ಇತಿ ।
ತದ್ವಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವಾನುವಾದಾವಸರೇ ವಕ್ಷ್ಯತಿ –
ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯಾನ್ನಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ತದ್ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಪಾದನಾರ್ಥಮ್ ‘ತೇನೈಷ ಪೂರ್ಣಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಾಣೇನ ದೇಹೋ ವ್ಯಾಪ್ತ ಇತ್ಯತ್ರಾನುರೂಪಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ವಾಯುನೇವೇತಿ ।
ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಶಿರಃಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿಕಲ್ಪನಾಲಂಬನಭೂತೈರವಯವೈಃ ಪುರುಷಾಕಾರಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪಂಚವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಮೂರ್ತತ್ವಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ತಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ।
'ತಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತಾಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನ್ವನ್ನಮಯಸ್ಯ ವಾ ಕಥಂ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮಯೇ ಉಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಮನೋಮಯಾದಿಷ್ವತಿದಿಶತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪುರುಷವಿಧತಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ಯದ್ಯಪಿ ಪುರುಷವಿಧತಾ ಸಿದ್ಧಾ ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿಕಲ್ಪನಾಪ್ರಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಮತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಯವಿತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೌ ಶಿರಸ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕಿಂ ನಿಯಾಮಕಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ವಚನಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರಾಪಿ ವಚನಮೇವ ನಿಯಾಮಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಸರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಪಿ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ವಚನಮೇವ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ನಿಯಾಮಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಆಕಾಶಪದೇನ ಶರೀರಮಧ್ಯಾಕಾಶಸ್ಥಸಮಾನಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣವೃತ್ತ್ಯಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ಸಮಾನಸ್ಯ ಮಧ್ಯಭಾಗತ್ವರೂಪಾತ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಮಧ್ಯಸ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಇತರಾಃ ಪರ್ಯಂತಾ ವೃತ್ತೀರಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮಧ್ಯಸ್ಥತ್ವಾತ್ಸಮಾನ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಮಧ್ಯಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಮಧ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಪೃಥಿವೀದೇವತೇತಿ ।
ನ ಚ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತ್ಯಧಿಕಾರಾವಿಶೇಷಾತ್ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದೇನೋದಾನಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನಾದರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯುದಾನವೃತ್ತೇರ್ವೃತ್ತಿಮಂತಂ ಪ್ರಾಣಮಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ।
ಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪೃಥಿವೀದೇವತಾಯಾ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದವಗತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಾವಪಾನಪದಂ ಪ್ರಾಣಮಯಕೋಶಪರಮ್ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ದೇವತಾಕೃತಾವಷ್ಟಂಭನಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಾನವೃತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಗಮನಹೇತುತ್ವಮ್ ‘ಅಥೈಕಯೋರ್ಧ್ವ ಉದಾನಃ ಪುಣ್ಯೇನ ಪುಣ್ಯಂ ಲೋಕಂ ನಯತಿ ಪಾಪೇನ ಪಾಪಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದೇವ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ಉದಾನವೃತ್ತೇಃ ಕಾಲವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸದೋರ್ಧ್ವಗಮನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಚ್ಛಿನ್ನಕದಲೀಸ್ತಂಭಾದೇರಿವ ಭೂಮೌ ಪತನಂ ವಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥