ತದಾತ್ಮಭೂತಾ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾತ್ಮಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವಾನಾಂ ಸೂತ್ರಾತ್ಮವಿಭೂತಿತಯಾ ತದಾತ್ಮಕತಾಯಾಃ ಶಾಕಲ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ತದಾತ್ಮಕತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಅಸ್ಮದಾದಯ ಇವಾಗ್ನ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ತದಾತ್ಮಭೂತಾಃ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ಪ್ರಾಣೋಪಾಧಿಕಾಃ ಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಗ್ನ್ಯಾದಿಪರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ; ಇದಾನೀಮಿಂದ್ರಿಯಪರೋ ದೇವಶಬ್ದ ಇತಿ ಸಯುಕ್ತಿಕಮಾಹ –
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತು-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಸನ್ನಿಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಮಯಕೋಶಾಧಿಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಮನ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಿರುದ್ಧೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮೇವ ಪ್ರಾಣಾಧೀನಾ ಚೇಷ್ಟಾ, ಅಪಿ ತು ಶರೀರಾದೀನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾ ಇತಿ ।
'ಪ್ರಾಣಂ ದೇವಾ ಅನು ಪ್ರಾಣಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾಂ ಕೇವಲದೇಹಾತ್ಮವಾದೋ ನಿರಸ್ತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಧೀನಚೇಷ್ಟಾಕತ್ವಾಚ್ಛರೀರಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽನಾತ್ಮತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪಪರಃ ।
ನನ್ವನ್ನಮಯಾತಿರಿಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ನೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
'ಪ್ರಾಣಂ ದೇವಾ ಅನು ಪ್ರಾಣಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ –
ತದಂತರ್ಗತೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪಿಂಡವತ್ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯನ್ಸಾಧಾರಣಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸರ್ವಪಿಂಡೇತಿ ।
ಸರ್ವಪದಮೇಕೈಕಸ್ಯೈವ ಪಿಂಡಸ್ಯಾವಯವಸಾಕಲ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅಥ ವಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಮರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪಿಂಡವ್ಯಾಪಿತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಮಾಂತರತ್ವೇನ ನಿರೂಪಣೀಯ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯ ಏವೇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮುತ್ತರಕೋಶಾನಾಮಪ್ಯಾತ್ಮತಾಮಾಹ –
ಏವಂ ಮನೋಮಯಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಣಮಯಾದ್ಯಂತರ್ಗತೈರಿತಿ ಮನೋಮಯಾದೇರ್ವಿಶೇಷಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ತದಂತರ್ಗತೇತಿ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಶ್ರುತಾವಂತರಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚೋತ್ತರೋತ್ತರಕೋಶೇಷು ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾಂತರತ್ವಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವವಿಶೇಷಣಾನಿ ತಾನಿ ಯತ್ರ ಕಾಷ್ಠಾಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಸ ಏವ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಾನೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾನಂದಮಯಶಬ್ದಿತಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಕಾರೇಣ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಮತ್ವಾಹ –
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಕೋಶಾನಾಂ ಸ್ವಕಾರಣೈರಾಕಾಶಾದಿಭೂತೈಃ ಸಹ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೈರಿತಿ ।
ಸ್ವತಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಂತರ್ಬಹಿರ್ಭಾವೇನಾವಾರಕತಯಾ ಪಂಚಕೋಶಸದ್ಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ನನು ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಆಂತರತ್ವೋಕ್ತೇರಾನಂದಮಯೇ ಪರಿಸಮಾಪನಾದಾನಂದಮಯ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನಾಪೀತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ವಿನಾಶಿತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾನಿ ವಾರಯತಿ – ನಿತ್ಯೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯೇಣ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಿತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಸತ್ಯೇತಿ ।
ಆನಂತ್ಯವಿವರಣರೂಪಾಣಿ ನಿತ್ಯೇನ ಸರ್ವಗತೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮನೇತ್ಯೇತಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ । ಆತ್ಮವಂತಃ ಮುಖ್ಯಸ್ವರೂಪವಂತಃ ।
ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಿನ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸ ಹೀತಿ ।
'ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಮೈವ ಪರಪಮಾರ್ಥತ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದಮಯಾದಾಂತರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಾನಂದಮಯಾದಪ್ಯಾಂತರತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ; ತತ ಏತದಪಿ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಪ್ಯತ್ರ ಕಥಿತಪ್ರಾಯಮೇವ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಾನ್ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ತತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಚೇಷ್ಟಾಹೇತುತ್ವಂ ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಜೀವನಹೇತುತ್ವೇ ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತಿಸಂವಾದಮಾಹ –
ಯಾವದ್ಧ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
'ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಯುಷಮುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾಯುಷ್ಟ್ವೇ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿರಪ್ರೇತ್ಯ ತಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪ್ರಾಣಾಪಗಮ ಇತಿ ।
'ಸರ್ವಮೇವ ತ ಆಯುರ್ಯಂತಿ’ ‘ಯೇ ಪ್ರಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಮರ್ಥಕ್ರಮೇಣಾವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯಾನ್ನಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾತ್ಸರ್ವಭೂತಾಯುಷ್ಟ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಾಧಾರಣಾದಿತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ಅಪಕ್ರಮಣಮಾತ್ಮತ್ವಬುದ್ಧಿಪರಿತ್ಯಾಗಃ । ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಬಾಹ್ಯತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವವಿಶೇಷಣಾನ್ಯುಪಾತ್ತಾನೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮತ್ವಂ ಸೂತ್ರಾತ್ಮರೂಪೇಣ ಬೋಧ್ಯಮ್ , ತೇನ ರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಣಮಯಕೋಶಸ್ಯೇಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಆಯುಷ್ಟ್ವಮುಪಾಸ್ಯೋ ಗುಣ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಆಯುರಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದ್ಗುಣಕತ್ವೇ ಹೇತುಃ –
ಜೀವನಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದ್ಧೇತುತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ವರ್ತಮಾನದೇಹಾರಂಭಸಮಯೇ ಯಾವದಾಯುಃ ಸಪ್ತತ್ಯಶೀತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವಿಧಿನಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ತಾವದಾಯುಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯುಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಮಾಯುರಿತೀತಿ ।
'ಸರ್ವಮೇವ ಚ ಆಯುರ್ಯಂತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಛತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಯಂತೀತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಾರ್ಧಸಂಖ್ಯಾಂ ವಿಹಾಯ ಶತಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
'ಶತಾಯುಃ ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಯುಷ್ಟ್ವಗುಣಕೋಪಾಸನಯಾ ಆಯುರೇವ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ವಿನಿಗಮಕಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿರುತ್ತರಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ನನ್ವತ್ರ ಕಿಂ ನಿಯಾಮಕಂ ಸೂಚಿತಂ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಯೋ ಯದ್ಗುಣಕಮಿತಿ ।
'ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಯುಷ್ಟ್ವಗುಣಕೋಪಾಸನಾದಾಯುಃಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುಸೂಚನಾರ್ಥಮಿದಮ್ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಪುನರ್ವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ತಸ್ಯೈಷ ಏವ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಾನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವದತಾಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಣಾಂ ಮತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತ ಏವಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ಪದಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಮೇವ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಾಚಾರ್ಯೈಃ । ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ತು - ಪೂರ್ವಸ್ಯಾನ್ನಮಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಯಃ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪ ಆತ್ಮಾ ಆಕಾಶಾದಿದ್ವಾರಾ ತತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಃ, ಏಷ ಏವ ತಸ್ಯ ‘ಅನ್ಯೋಂತರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ’ ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಾ ; ಅಸ್ಯ ಚ ಶಾರೀರತ್ವಂ ಶರೀರೇ ಸಾಕ್ಷಿತಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ; ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಪ್ರಧಾನಪರಾಮರ್ಶಕೈತಚ್ಛಬ್ದ ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೌ ಭವತಃ ; ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವರೂಪಾಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಮವಧಾರಣಂ ಚ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ; ಶರೀರಸ್ವಾಮಿತ್ವರೂಪಂ ಮುಖ್ಯಶಾರೀರತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಮಯೇಽಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ ಯಥಾಭಾಷ್ಯಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಯಿತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾದಿಯಂ ಯೋಜನಾ ಮುಖ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ - ‘ಸತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವಾತ್ಮಾ ಗೌಣೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ತತೋಽಪರಃ । ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾನ್ನ್ಯಾಯ್ಯೇಯಂ ಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ’ ಇತಿ । ಏವಮುತ್ತರಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ಅನ್ಯದಿತಿ ।
ಮನೋಮಯಪದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ –
ಯಥೇತಿ ।
ಯಜುಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ –
ಯಜುರಿತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಂತ್ರಪದಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಯ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಶರೀರಾಂಗಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಶಿರಸ ಇವ ವೇದಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯಜುಷಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂನಿಪತ್ಯೇತಿ ।
ಯಾಗಾದೌ ಸ್ವರೂಪೋಪಕಾರ್ಯಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಜುಷಾ ಹೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಮಿಕಾ ಋಕ್ ಸ್ತೋತ್ರಾತ್ಮಕಂ ಸಾಮ ಚ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾ ಆರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾದಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।