ಇದಾನೀಂ ಪ್ರವೇಶಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ತದೇವೇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಇದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಂನಿಧಾಪಿತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸೃಷ್ಟ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿವೇತಿ ।
ಗುಹಾದಾವನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ದೇವದತ್ತಾದಿವಸ್ತು ಯಥಾ ತದಂತರುಪಲಭ್ಯತೇ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಬುದ್ಧೇರಂತರುಪಲಭ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚಾಂತರುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ಪ್ರವೇಶಶಬ್ದೋ ಗೌಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿರೂಪೇಣೋಪಲಬ್ಧಿಲಕ್ಷಣೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಪ್ರವೇಶೇ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಹಿತಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಮಾದಾಯ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರವೇಶಕ್ರಿಯಯೋಃ ಸಮಾನಕರ್ತೃತ್ವಸತ್ತ್ವಾತ್ ಯಃ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಸ ಏವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೋ ನಿಷ್ಪ್ರತ್ಯೂಹ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಸಾಧನೇ ಉಪಯೋಗಂ ಕಥಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಸ್ತೀತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಕೃತಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ, ಪ್ರವೇಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ ಅಸತಃ ಪ್ರವೇಶಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತತ್ರಯಂ ಮೂರ್ತಮವಶಿಷ್ಟಂ ಭೂತದ್ವಯಮಮೂರ್ತಮಿತಿ ವಿಭಾಗೋ ಬೋಧ್ಯಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಅಭವದಿತ್ಯನೇನ ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ –
ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪತಯಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತೇ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಏವ ಸರ್ಗಾದೌ ಸ್ವಾಂತರ್ಗತೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯೇತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಯೋರವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪತಯಾ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾನೇ ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ವ್ಯಾಕೃತೇ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಅವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲೇ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನೇ ಏವ, ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಾತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋರವ್ಯಾಕೃತಯೋರಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ತಯೋರೇವ ವ್ಯಾಕೃತಯೋರಪಿ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮುಪಪದ್ಯತ ಏವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಕಾರಣಭೂತ ಆತ್ಮಾ ತೇ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಅಭವದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಇದಂ ತದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಂ ತದಿದಮಿತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಹೇದಾನೀಮಯಂ ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿರೂಪಿತಂ ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣೇ ಇತಿ ।
ನಿರುಕ್ತಂ ಮೂರ್ತಸ್ಯೈವಾಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅನಿರುಕ್ತಮಮೂರ್ತಸ್ಯೈವಾಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭೂತತ್ರಯಂ ಮೂರ್ತಸ್ಯಾಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಂ ತ್ಯಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಚ ಪರೋಕ್ಷಂ ಭೂತದ್ವಯಮಮೂರ್ತಸ್ಯಾಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಂ ತಥಾ ನಿರುಕ್ತಾನಿರುಕ್ತೇ ಅಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥೇತಿ ।
ನಿಲಯನಂ ಚ ತಥಾ ನಿರುಕ್ತವನ್ಮೂರ್ತಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಸನ್ನಿರುಕ್ತನಿಲಯನಾನಿ ಮೂರ್ತಧರ್ಮಾಃ, ತ್ಯದನಿರುಕ್ತಾನಿಲಯನಾನ್ಯಮೂರ್ತಧರ್ಮಾ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ಕೃತ ಇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ನನು ತ್ಯದಾದೀನಾಮಮೂರ್ತಧರ್ಮತ್ವೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಮೂರ್ತತ್ವಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ತ್ಯದನಿರುಕ್ತೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕೃತಂ ಕಾರ್ಯಮ್ , ತದ್ವಿಶೇಷಣಾನ್ಯೇವ ನ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣಾನಿ, ತೇಷಾಂ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸರ್ಗಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದುತ್ತರಕಾಲಭಾವಿತ್ವಶ್ರವಣವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತ್ಯದಿತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುಃ, ಆಕಾಶಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ತ್ಯದನಿರುಕ್ತಾನಿಲಯನಶಬ್ದೈರಭಿಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದೇಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದೇತಾನ್ಯಮೂರ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯಾಣ್ಯೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸತ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯಮೇವೋಚ್ಯತೇ ।
ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಃ –
ಅಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚೇತ್ಯಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಾಣಾಮೇವ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಚ ‘ಸತ್ಯಂ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಗ್ರಹಣೇ ಪರಮಾರ್ಥದ್ವಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ‘ಸತ್ಯಮಭವತ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ ।
ಭವತ್ವಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ –
ಏಕಮೇವ ಹೀತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಹಸ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ, ಅತೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥದ್ವಯೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಾಕಾಶಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ತತ್ರ ಸತ್ಯಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ಸತ್ಯಂ ಚ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಇಹ ಪುನರಿತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಸತ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮಪೇಕ್ಷಯೋದಕಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದೀತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ವಸ್ತು ಸತ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ವಸ್ತ್ವನೃತಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಏತತ್ಪ್ರತ್ಕೃತಂ ನಿರುಕ್ತಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಸತ್ಯಮಭವದಿತಿ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ।
ತತ್ರ ಸತ್ಯಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಇದಂ ಚ ವಿಶೇಷಣಂ ಸತ್ಯಂ ಚೇತ್ಯತ್ರ ಗೃಹೀತಸತ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರಾಗೇವ ವ್ಯಕ್ತಮ್ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈರುಪಾತ್ತಂ ಯಚ್ಚೇದಂ ಕಿಂ ಚಾವಿಶೇಷಿತಂ ವಿಶಿಷ್ಯಾನುಪಾತ್ತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಭವದಿತಿ ರೀತ್ಯಾ ಶ್ರುತೌ ‘ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಬೋಧ್ಯಾ ।
ಇಮಾಮೇವೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತತ್ರ ವೃತ್ತಮನುವದತಿ –
ಅಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇದಾನೀಂ ತತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಥಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ತ್ವಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಪೂರ್ವಕಂ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೈವ ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಯ ಹೇತೋರಸ್ತೀತಿ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೇವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವಾಹ –
ಕಾರ್ಯಸ್ಥಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧೌ ವಿಶಿಷ್ಯ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಪರಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಯಾ ಗುಹಾ ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । ಹಾರ್ದಮೇವಾಕಾಶಂ ಪರಮಂ ವ್ಯೋಮೇತಿ ಚ ಪ್ರಾಗೇವ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ನಿಧಾನಸ್ಯಾಸಂಭವಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಹೃದಯಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯಗುಹಾಶಬ್ದಿತೇ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽಂತಃಕರಣೇ ಯೋಽಯಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಭಾಸಮಾನೋ ವಿಶೇಷಃ ‘ಪಶ್ಯನ್ ಶೃಣ್ವನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರದರ್ಶಿತೋ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿರೂಪಭೇದಸ್ತೇನ ರೂಪಭೇದೇನೋಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮ್ - - ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋ ನ ಸರ್ವಾಂತರಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ತದಸ್ತಿತ್ವವಾಚಿಪದಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣೇ ವಸ್ತುನ್ಯಸಚ್ಛಬ್ದಶ್ರವಣೇನ ತದಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರತೀತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಕಾರ್ಯದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।
ಅಸತಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಾದಸಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಯಃ ॥