ಅಸದಿತಿ ಪದೇನಾವ್ಯಾಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರಾಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।

ವ್ಯಾಕೃತೌ ವ್ಯಕ್ತೀಕೃತೌ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕೌ ವಿಶೇಷೌ ಯಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಪರೀತೇ ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಸತ್ಪದಸ್ಯ ಶೂನ್ಯವಾಚಿತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ತತ್ರಾಹ –

ನ ಪುನರಿತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಃ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಸತಃ ಸಕಾಶಾತ್ಸತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಲೋಕೇ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾದತ್ರ ಸಜ್ಜನ್ಮಹೇತುತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯಮಾಣಮಸದತ್ಯಂತಾಸನ್ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಮಿತಿ ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ನಾಮರೂಪೇತಿ ।

ತತ ಇತಿ ।

ಕಾರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಯಮಿತಿ ।

ಸ್ವಯಮನ್ಯಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸದಾತ್ಮಾನಮೇವ ಜಗದಾತ್ಮನಾ ಕೃತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಸ್ಮಾದೇವಮಿತಿ ।

ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಮೇವ ಕೃತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂಪಸರ್ಗಸ್ಯ ಶೋಭನವಾಚಿನಃ ಸ್ವಯಂಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಪರತಂತ್ರತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಶೋಭನಮರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಾರ್ಥಕಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಚ್ಛಾಂದಸ್ಯಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವವಾಚಿತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾತ್ಕೃತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಹೇತುವಚನಾನುಸಾರೇಣ ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವವೇಷೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಕೃತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸ್ವಯಮಿತಿ ।

ಲೋಕಶಬ್ದಿತೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಮಸ್ತಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ವಯಮನ್ಯಾನಧಿಷ್ಠಿತತಯಾ ಜಗತ್ಕರ್ತ್ರಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಾನ್ಯತ್ , ಅತೋ ನಾತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

'ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ ‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸುಕೃತಮುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ಪುನರಪಿ ಯೋಜಯನ್ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಾಹ –

ಯಸ್ಮಾದ್ವೇತಿ ।

ಯದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಸರ್ವಂ ಜಗದಕರೋತ್ ಯಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾನಮೇವ ಸರ್ವಜಗದಾತ್ಮನಾಕರೋತ್ತಸ್ಮಾತ್ತದೇವ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಣ್ಯರೂಪೇಣಾಪ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಸತ್ಸುಕೃತಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

'ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಶ್ಲೋಕೇ ‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸುಕೃತಮುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಭಾಗಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಸಾಧನೇ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವೈಫಲ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಸಾಧನ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ಪರತಯೈವಾಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯಾವತಾರಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇಽನಾಸ್ಥಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಸಾಧನೇ ಉಪಯೋಗಂ ಸುಕೃತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –

ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲಾತ್ಪುಣ್ಯಂ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಯದಿ ವಾಸ್ಮದುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಭಯಥಾಪಿ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣಂ ಲೋಕಶಬ್ದಿತೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧತತ್ಸಾಧನದಿವ್ಯದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಕಾರಣತ್ವಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃತಯಾ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣತ್ವಮ್ ‘ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೋದಾಹೃತಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಫಲದಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಫಲದಾತೃ, ನ ಕರ್ಮ ಆಶುತರವಿನಾಶಿತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –

ಸಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಪುಣ್ಯಸ್ಯ ಸಾ ಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಆಶುತರವಿನಾಶಿನೋ ಜಡಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವತಃ ಫಲದಾತೃತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಿತ್ಯೇ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಬಹಿರೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಉಪಸಂಹರತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸುಕೃತಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ರಸತ್ವಾದಿತಿ ।

ಆನಂದತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯತ್ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ರಸಃ । ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಃ ।

ರಸಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ಗೌಣ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಗುಣಜ್ಞಾನಾಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ರಸೋ ನಾಮೇತಿ ।

ತೃಪ್ತಿಪದಂ ತುಷ್ಟಿಪರಮ್ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೋಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಧಾನೇಽಂತಃಕರಣೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಸನ್ಪ್ರಾಣಿನಾಮಾನಂದಕರ ಇತಿ ಪ್ರಾಗಭಿಹಿತಮ್ । ತಥಾ ಚಾನಂದಕರತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ರಸಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ಗೌಣ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ರಸಮಿವಾಯಮಿತಿ ।

ಅಯಂ ಲೋಕಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧರಸಸದೃಶಮಾತ್ಮಾನಂದಂ ವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಲಬ್ಧ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸುಖೀ ಭವತೀತಿ ।

ತಥಾ ಚಾನಂದಕರತ್ವಾದಾನಂದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾನಂದಹೇತುತ್ವಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –

ನಾಸತ ಇತಿ ।

ನನು ವಿಷಯಾಣಾಮೇವಾನಂದಹೇತುತ್ವಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಷಯಶೂನ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಾನಂದದರ್ಶನಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧನವಿಶೇಷಣಮ್ । ನಿರೀಹಾಃ ಸಮಸ್ತಕರಣಚೇಷ್ಟಾವರ್ಜಿತಾಃ, ಸಮಾಧಿನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ನಿರೇಷಣಾಃ ನೀರಾಗಾಃ ವಿದ್ವಾಂಸಃ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।

ತೇಷಾಮಾನಂದಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ನೂನಮಿತಿ ।

ಏವಂ ವಿಷಯಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾನಂದದರ್ಶನಾದ್ವಿಷಯಾನುಸಂಧಾನಸ್ಥಲೇಽಪಿ ವಿಷಯಾಣಾಂ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪಾನಂದವ್ಯಂಜಕತ್ವಮೇವ, ನಾವಿದ್ಯಮಾನಾನಂದಸ್ವರೂಪೋತ್ಪಾದಕತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಗಾವೇದಿತಮ್ ; ಅತಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣ್ಯಾನಂದಹೇತುತ್ವಾದಸ್ತಿ ತದಾನಂದಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತೇಷಾಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತಶ್ಚೇತಿ ।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಹೇತೋರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿ ।

ತಮೇವ ಹೇತುಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ –

ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –

ಅಯಮಪಿ ಹೀತಿ ।

ಅಪಿಶಬ್ದೋಽನುಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ಸನ್ನಾಧಿದೈವಿಕಾದಿಪಿಂಡಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಿಕೇಷು ಪಿಂಡೇಷು ಪ್ರಾಣನಾದಿಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।

ಮೃತದೇಹಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –

ಜೀವತ ಇತಿ ।

'ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –

ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।

ಸಂಹತೈರಿತಿ ।

ಯಥಾ ಮೃದ್ದಾರುತೃಣಾದೀನಿ ಗೃಹಪ್ರಾಸಾದಾದಿಭಾವೇನ ಸಂಹನ್ಯಂತೇ ತಥಾ ಶರೀರಭಾವೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಿ ಸಂಹನ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ತತಃ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ತಚ್ಚೈಕಾರ್ಥೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಮೇಕಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಮೇಲನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸಂಹತಮಿತಿ ।

ಸಂಹತಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಗೃಹಪ್ರಾಸಾದಾದಿಷು ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಚೇತನಂ ಸ್ವಾಮಿನಮಂತರೇಣ ಸಂಹನನಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇಽಪಿ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಾಮೀ ಚೇತನೋಽಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಸ ಚ ಚೇತನಃ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಭೇದೇಽನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ತದಸ್ತಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಸಾಧಿತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ತದಾಹೇತಿ ।

ತತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಚೇಷ್ಟಾಶೇಷಿತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತಿತ್ವಮಾಹ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ‘ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾಕಾಶಾನಂದಪದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಚಿತಮ್ , ಯೋಗೇನ ನಿರೂಢ್ಯಾ ವಾ ಆಕಾಶಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾತ್ , ಅತ ಏವ ‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಅತ್ರತ್ಯಾಕಾಶಪದಸ್ಯಾನಂದತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣಗುಣಶ್ರವಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಾಚಾರ್ಯೈರೇವೇ ದರ್ಶಿತಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಗುಹಾನಿಹಿತವಾಕ್ಯಾನುಸಾರಾತ್ ರೂಢ್ಯನುಸಾರಾಚ್ಚ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ನ ಭವೇದಿತಿ ।

ಸನ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಾನಚೇಷ್ಟಾಂ ನಿಃಶ್ವಾಸಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಯದರ್ಥಾ ಇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಣನಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಾಃ ಸರ್ವಾಶ್ಚೇಷ್ಟಾ ಯದರ್ಥಾಃ ಯಸ್ಯಾಸಂಹತಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಭೋಗಾರ್ಥಾಃ ಸ ಚೇತನೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ಅನ್ಯಥಾ ಭೋಕ್ತುರಭಾವೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಚೇಷ್ಟಾನಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಚೇತನಸ್ಯ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಸ್ತಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ತತ್ಕೃತ ಏವ ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಂದಕೃತ ಏವ ಲೋಕಸ್ಯಾನಂದಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪರಸ್ಯೈವಾನಂದರೂಪತ್ವಾದಾನಂದಹೇತುತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ ಆನಂದಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸ ಏವೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।

ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ನಾನಾತ್ವೇನಾನುಭೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

'ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷಃ’ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –

ಭಯಾಭಯೇತಿ ।

ನನ್ವಸತಃ ಸಕಾಶಾದೇವ ಭಯನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –

ಸದ್ವಸ್ತ್ವಾಶ್ರಯಣ ಇತಿ ।

ಲೋಕೇ ಶ್ರೀರಾಮಾದೇಃ ಸತ ಏವ ಭಯನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಸತಃ ಶಶಶೃಂಗಾದೇಸ್ತದಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಣಾದ್ಭಯನಿವೃತ್ತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವದಭಯಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಕಾರ ಇತಿ ।

ಅಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಅವಿಷಯೀಭೂತ ಇತಿ ।

ಸರ್ವದೃಶ್ಯವರ್ಜಿತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಆತ್ಮ್ಯಪದೇನಾತ್ಮೀಯಂ ಶರೀರಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –

ಅಶರೀರ ಇತಿ ।

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಚ-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರನಾತ್ಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾದೇವ ಹೇತೋರನಿರುಕ್ತಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾತ್ಮ್ಯನಿರುಕ್ತನಿಲಯನಾನಾಂ ದೃಶ್ಯವಿಶೇಷತ್ವಾದ್ದೃಶ್ಯಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಸ್ಯ ‘ವ್ಯಾಪಕನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯನಿವೃತ್ತಿಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾತ್ಮ್ಯನಿರುಕ್ತನಿಲಯನನಿಷೇಧಹೇತುತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ವಿಶೇಷೋ ಹೀತಿ ।

ಸ ವಿಶೇಷಃ ಪದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರುಚ್ಯತೇ ಸಮಾನಾಸಮಾನಜಾತೀಯೇಭ್ಯೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಘಟಾದಿರತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ ।

ಯತ ಏವಮಿತಿ ।

ಯತಃ ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ಧೇತೋರನಿರುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾದೇವ ಹೇತೋರನಿಲಯನಮ್ ಆಧಾರರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಯಥಾಶ್ರುತಾನುರೋಧೇನ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವನಿಷೇಧಸ್ಯೈವೋತ್ತರೋತ್ತರನಿಷೇಧಹೇತುತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।

ಏವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನಿ ಪದಾನ್ಯನೂದ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸರ್ವಕಾರ್ಯಪದಂ ದೃಶ್ಯಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।

ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।

ಅಭಯಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ವಿಂದತ ಇತಿ ಲಾಭಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಿಶೇಷಣಂ ವೇತ್ಯಾಹ –

ಅಭಯಾಮಿತಿ ವೇತಿ ।

ಆತ್ಮಭಾವಮಿತಿ ।

ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅದರ್ಶನಾದಿತಿ ।

ವಸ್ತುತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ವಿದುಷೋಽಪಿ ಬಾಧಿತದ್ವೈತದರ್ಶನಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ಅಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ಹೀತಿ ।

ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೋ ವಿದ್ವಾನ್ವಸ್ತುತೋಽನ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಅನ್ಯನ್ನ ಶೃಣೋತಿ ಅನ್ಯನ್ನ ವಿಜಾನಾತಿ ಚ, ತಾದೃಶಸ್ವರೂಪಪ್ರಿತಷ್ಠೋಽಸೌ ವಿದ್ವಾನ್ ತದಾ ವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ಭವತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತದಾ ಭವತೀತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।

ನನು ವಿದುಷೋಽನ್ಯದರ್ಶನಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಭಯನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅನ್ಯಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ನನು ಸ್ವಸ್ಮಾದಪಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಭಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನಾತ್ಮನ ಇತಿ ।

ತಥಾ ಸತಿ ‘ದ್ವಿತೀಯಾದ್ವೈ ಭಯಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದನುಭವವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅನಾತ್ಮೈವೇತಿ ।

ಸ ಚ ವಿದುಷೋ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ, ಅತಃ ‘ಅಥ ಸೋಽಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ವಚನಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಯದುಕ್ತಂ ವಿದ್ವದಭಯಹೇತುತ್ವಾದಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತದನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ –

ಸರ್ವತ ಇತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ।

ಭಯಹೇತುಷ್ವಿತಿ ।

ಶರೀರಪ್ರತಿಕೂಲೇಷು ಸರ್ಪವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –

ಕದಾಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತೈಮಿರಿಕೇತಿ ।

ಯಥಾ ತೈಮಿರಿಕೋ ದುಷ್ಟನೇತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ವಸ್ತುತ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಚಂದ್ರೇ ಚಂದ್ರಭೇದಂ ಪಶ್ಯತಿ ತಥಾ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ಭೇದರೂಪಂ ವಸ್ತು ಯದಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಭೇದವಸ್ತುದರ್ಶನಮೇವಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಉದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನ್ವತ್ರಾಂತರಶಬ್ದಿತಸ್ಯಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಭೇದಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಂತರಂ ಕುರುತ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಭೇದದರ್ಶನಮಿತಿ ।

ಇತಶ್ಚಾಂತರಪದಂ ಭೇದದರ್ಶನಪರಮೇವ ನ ಭೇದಪರಮಿತ್ಯಾಹ –

ಭೇದದರ್ಶನಮೇವ ಹೀತಿ ।

ಅಲ್ಪಮಪೀತಿ ।

ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವೋಪೇತಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।

ಭೇದೇನ ದೃಷ್ಟಾದೀಶ್ವರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸ್ವರೂಪಭೂತೋಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ತದ್ಭೇದದರ್ಶಿನೋ ಭಯಕಾರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ತದೇತದಾಹೇತಿ ।

ವಿದ್ವಾನಪೀತಿ ।

ಯ ಏಕರೂಪಮದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತ್ವಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಸೋಽಯಂ ವಿದ್ವಾನಪಿ ಸಕಲವೇದಶಾಸ್ತ್ರವಿದಪಿ ಅವಿದ್ವಾನೇವ ಭಯಮಧ್ಯಸ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವವಿದುಷಃ ಸ್ವಸ್ಯೇಶ್ವರಾದ್ಭೇದಂ ಪಶ್ಯತೋಽಪಿ ಕಥಂ ಭಯಸಂಭಾವನಾ ? ತತ್ರಾಹ –

ಉಚ್ಛೇದೇತಿ ।

ಉಚ್ಛೇದೋ ನಾಶಪೀಡಾದಿಃ, ತತ್ಕಾರಣವಸ್ತುಜ್ಞಾನಾದುಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವೋಚ್ಛೇದಹೇತುಭೂತಂ ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯಾಶಯಃ ।

ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ಅನುಚ್ಛೇದ್ಯಂ ಹೀತಿ ।

ಉಚ್ಛೇದಹೇತೋರಪ್ಯುಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನ್ಯ ಉಚ್ಛೇದಹೇತುರ್ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ನ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ, ‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಾಶಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಏವಂ ಭೇದದರ್ಶಿನಃ ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಸ್ಯ ಭಯಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವದತೋ ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಸಾಧನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾದೌ ಸಂಗೃಹೀತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –

ತನ್ನಾಸತೀತಿ ।

ತಸ್ಮಾದುಚ್ಛೇದಹೇತುದರ್ಶನಕಾರ್ಯಂ ಭಯಂ ಜಗತೋ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವಯಮನುಚ್ಛೇದ್ಯಸ್ವಭಾವೇ ಪರೇಷಾಮುಚ್ಛೇದಹೇತಾವಸತಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ನನು ತದ್ದರ್ಶನಕಾರ್ಯಂ ಭಯಂ ಜಗತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಸರ್ವಂ ಚೇತಿ ।

ಅನುಚ್ಛೇದಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।

ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಯತ ಇತಿ ।

ಯತೋ ಜಗದ್ಬಿಭೇತಿ ತದ್ಭಯಕಾರಣಮಸ್ತಿ ನೂನಂ ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥