ಮಾತ್ರಾಭೂತೇನ ಲೌಕಿಕಾನಂದಜಾತೇನಾವಗಂತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ನಿರಸ್ತೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಸಾಧನಸಂಪತ್ತಿಕೃತವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೋಪಹಿತಸ್ವರೂಪಾನಂದೋ ವಿಷಯಃ, ತದನುಭವಿತಾ ಜೀವೋ ವಿಷಯೀ, ತಯೋರ್ವಿಭಾಗೋ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಪ್ರಯುಕ್ತಃ ; ತಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯಾಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ನಿರಸ್ತೇ ಸತಿ ಯ ಆನಂದಃ ಸಮಾಧಾವಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ ಸ ಏವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಪಿರಪೂರ್ಣ ಏಕರೂಪೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದ ಇತ್ಯವಗತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾ ಯಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಃ ಸಮುದ್ರಾಂಭಸ ಇವ ವಿಪ್ರುಷಃ, ಸ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಆನಂದೋ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೋಽಸ್ತಿ, ಸ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದ ಇತ್ಯೇವಂ ಮಾತ್ರಾರೂಪಲೌಕಿಕಾನಂದೈರ್ನಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೋ ವಿದಿತೋ ಭವತೀತಿ ।

ಏತಮರ್ಥಮಿತಿ ।

ಅದ್ವೈತಾನಂದಾವಗಮೋಪಾಯಭೂತಂ ಲೌಕಿಕಾನಂದಂ ವಿಭಾವಯಿಷ್ಯನ್ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ನಾಹ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಥಮವಯಾ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವವಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧುರ್ಯಥೋಕ್ತಕಾರೀ ।

ಆಶುತಮ ಇತಿ ।

ಭೋಗ್ಯೇಷು ವಸ್ತುಷು ಯಥಾಕಾಲಮವಿಲಂಬೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾನಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ದೃಢತಮ ಇತಿ ।

ಯುದ್ಧಾದಿಷು ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಮನೋಧೈರ್ಯವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬಲವತ್ತಮ ಇತಿ ।

ಕಾಯಿಕಬಲಾತಿಶಯವಿಶೇಷವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

'ಯುವಾ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪಿಂಡಿತಾರ್ಥಮಾಹ –

ಏವಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಂ ದೇಹಮಧಿಕೃತ್ಯ ಯಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಸಂಭಾವ್ಯಂತೇ ತೈಃ ಸರ್ವೈಃ ಸಂಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿತ್ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಉಪಭೋಗೇತಿ ।

ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವವಿವರಣಮ್ –

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಾಃ ಸಂತ ಇತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೇಷಾಮಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ತೇ ಹೀತಿ ।

ಆಕಾಶಗಮನಾದಿಶಕ್ತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಉಕ್ತಶಕ್ತ್ಯಾದಿಸಂಪತ್ತಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿದ್ವಂದ್ವಾಭಿಘಾತಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ।

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾರ್ಯಕರಣವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಂದ್ವೇತಿ ।

ಅಲ್ಪಾನಾಂ ದ್ವಂದ್ವಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತಿಘಾತೇ ನಿವಾರಣೇ ಯಾ ಶಕ್ತಿಃ ಯಾ ಚ ಸ್ರಕ್ಚಂದನಾದೀನಾಮಾನಂದಸಾಧನಾನಾಂ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಸಾ ಚಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲಿತಮಾಹ –

ಅತ ಇತಿ ।

ಪ್ರಸಾದೋ ವಿಕ್ಷೇಪರಾಹಿತ್ಯಮ್ , ಶುದ್ಧಿವಿಶೇಷ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾಣಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಾರ್ತಿಕೇ ದರ್ಶಿತಮ್ - ‘ಸುಗಂಧಿನಃ ಕಾಮರೂಪಾ ಅಂತರ್ಧಾನಾದಿಶಕ್ತಯಃ । ನೃತ್ತಗೀತಾದಿಕುಶಲಾ ಗಂಧರ್ವಾಃ ಸ್ಯುರ್ನೃಲೌಕಿಕಾಃ’ ಇತಿ ।

ದೇವಗಂಧರ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ಯಥೋಕ್ತಸಾಮಗ್ರ್ಯುತ್ಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಕೃತಚಿತ್ತಪ್ರಸಾದವಿಶೇಷ ಆನಂದೋತ್ಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಪ್ರಯೋಜಕ ಇತ್ಯತಿದಿಶತಿ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಭೂಮಿಃ ಪದಮ್ , ದೇವಗಂಧರ್ವತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।

'ಸ ಏಕೋ ಮಾನುಷ ಆನಂದಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯೇ ‘ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಕಾಮಹತಸ್ಯ’ ಇತಿ ಕುತೋ ನ ಪಠ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯೇತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಸ್ಯ ಸಾರ್ವಭೌಮಸ್ಯ ಯೋ ವಿಷಯಭೋಗಃ ವಿಷಯಾನಂದಃ ತದ್ಗೋಚರಕಾಮರಹಿತಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂಸಪತ್ತಿಂ ವಿನೈವ ತಮಾನಂದಮತ್ರೈವ ಲೋಕೇ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾನಂದಾಚ್ಛತಗುಣಿತೇನ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇನ ತುಲ್ಯಃ ಸನ್ನಾನಂದೋ ಭವತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇತದರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾನುಷಾನಂದೇ ಕಾಮಾಭಾವಪ್ರಯೋಜಕವಿವೇಕೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇ ಕಾಮೋಪಯೋಗಿಗುಣದರ್ಶನೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಚ ಸಾಂಗಾಧ್ಯಯನವತ್ತ್ವರೂಪಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಮುಪಾತ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ನನು ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಸ್ಯ ನೃತ್ತಗೀತಾದಿಸಾಮಗ್ರೀವಿಶೇಷಮಹಿಮ್ನಾ ಯೋ ಹರ್ಷವಿಶೇಷೋ ಭವತಿ ಸ ಕಥಮತ್ರೈವಾಕಾಮಹತಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಭವೇದಿತಿ ಚೇತ್ , ಅತ್ರಾಹುಃ - ಮಾ ಭೂದಯಂ ಹರ್ಷವಿಶೇಷಃ ತಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾನಂದತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಕಸ್ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾನಂದಃ ? ಉಚ್ಯತೇ - ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಸ್ಯ ಸ್ವೋಚಿತವಿಷಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ತದಿಚ್ಛಾಯಾಂ ಶಾಂತಾಯಾಂ ನೃತ್ತಗೀತಾದಿಜನಿತಹರ್ಷವಿಶೇಷೇಷು ಚ ಶಾಂತೇಷು ಯಾ ತೃಪ್ತಿರನುಗಚ್ಛತಿ ಸೈವ ಮುಖ್ಯ ಆನಂದಃ, ತಥಾ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ - ‘ಯಚ್ಚ ಕಾಮಸುಖಂ ಲೋಕೇ ಯಚ್ಚ ದಿವ್ಯಂ ಮಹತ್ಸುಖಮ್ । ತೃಷ್ಣಾಕ್ಷಯಸುಖಸ್ಯೈತೇ ನಾರ್ಹತಃ ಷೋಡಶೀಂ ಕಲಾಮ್’ ಇತಿ । ಸ ಚ ತೃಪ್ತಿರೂಪೋ ಮುಖ್ಯಾನಂದೋ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವೇಣ ಸಮಾನಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇ ಕಾಮನಾವತ್ತ್ವಾನ್ನ ತೃಷ್ಣಾಕ್ಷಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾಣಾಂ ತತ್ಪರ್ಯಾಯಪಠಿತಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚ ಮಾನುಷಾನಂದಗೋಚರತೃಷ್ಣಾಕ್ಷಯಸಾಮ್ಯೇನ ತೃಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಾನಂದಸಾಮ್ಯೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿತಿ । ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಪರ್ಯಾಯೇ ಪಠಿತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದಗೋಚರಕಾಮನಾವತ್ತ್ವಮ್ ‘ಮನುಷ್ಯವಿಷಯಭೋಗ - - ‘ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಮನುಷ್ಯಗ್ರಹಣಸೂಚಿತಮ್ , ವಾರ್ತಿಕೇಽಪಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ ದರ್ಶಿತಮ್ - ‘ಮಾರ್ತ್ಯಾದ್ಭೋಗಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಹ್ಯುತ್ತರಾಹ್ಲಾದಕಾಮಿನಃ’ ಇತಿ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ತತ್ತತ್ಪರ್ಯಾಯಪಠಿತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭೂಮ್ಯಂತಾನಂದೇಷು ಕಾಮಾನಭಿಭೂತತ್ವಂ ತತ್ತದ್ಭೂಮಿಗತಾನಂದಕಾಮನಾವತ್ತ್ವಂ ಚೋಹನೀಯಮ್ ।

ನನು ಸಾರ್ವಭೌಮಸ್ಯಾಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವೇ ವಯಸ್ಯತಿಕ್ರಾಂತಮರ್ಯಾದತ್ವಾಚ್ಚ ನ ತಸ್ಯ ಮಾನುಷಾನಂದಃ ಸಂಪೂರ್ಣ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾವಾರಣಾಯೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –

ಸಾಧ್ವಿತಿ ।

ಸಾಧುಪದಾದ್ಯಥೋಕ್ತಕಾರಿತ್ವರೂಪಮವೃಜಿನತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತತೋ ನ ತಸ್ಯಾತಿಕ್ರಾಂತಮರ್ಯಾದತ್ವಾಶಂಕಾ, ತಥಾ ಅಧ್ಯಾಯಕಪದಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮ್ ‘ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಕಾಮಹತಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ಯಥೋಕ್ತಕಾರಿತ್ವರೂಪಮವೃಜಿನತ್ವಮಪೇಕ್ಷಿತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಅಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯತ್ವೇನ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಕಾರಿಭಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯೈರ್ನಿಂದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾದಿತುಲ್ಯಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಪ್ರಸಂಗಾದ್ , ಅತ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತದಪಿ ಪಠ್ಯತೇ - ‘ಯಶ್ಚ ಶ್ರೋತ್ರಿಯೋಽವೃಜಿನೋಽಕಾಮಹತಃ’ ಇತಿ ।

ನನು ದ್ವಿತೀಯಪರ್ಯಾಯಮಾರಭ್ಯ ಶ್ರುತಾನಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇನ ತುಲ್ಯ ಆನಂದಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತು ದೇವಗಂಧರ್ವಾನಂದೇನೇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವಿಶೇಷಃ ಕಿಂಕೃತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾವೃಜಿನತ್ವಾಕಾಮಹತತ್ವಾನಾಮಾನಂದಸಾಧನಾನಾಮೇಕರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –

ತೇ ಹೀತಿ ।

ಹಿ-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವೇಷು ಶ್ರೋತ್ರಿಯೇಷು ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾವೃಜಿನತ್ವೇ ಏವಾವಿಶಿಷ್ಟೇ ತುಲ್ಯೇ, ನ ತ್ವಕಾಮಹತತ್ವಮಪಿ, ತತ್ತು ತತ್ತತ್ಪರ್ಯಾಯಗತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಭಿದ್ಯತೇ ।

ತದ್ಭೇದೇ ಹೇತುಃ –

ವಿಷಯೇತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮಾನುಷಾನಂದಮಾತ್ರೇ ಕಾಮಾಭಾವಃ ತಸ್ಯ ತದತಿರಿಕ್ತಾನಂದೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಸಾಭಿಲಾಷತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ದೇವಗಂಧರ್ವಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮಾನುಷಾನಂದೇ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇ ಚ ವಿಷಯೇ ಕಾಮಾಭಾವಃ ತಸ್ಯ ತದತಿರಿಕ್ತಾನಂದೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಸಾಭಿಲಾಷತ್ವಾತ್ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಕಾಮಸ್ಯ ವಿಷಯಬಾಹುಲ್ಯರೂಪೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯಾಪಕರ್ಷರೂಪೋ ವಿಶೇಷೋ ಭವತಿ, ಕಾಮಸ್ಯ ವಿಷಯಾಲ್ಪತ್ವರೂಪಾಪಕರ್ಷೇಸತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷರೂಪೋ ವಿಶೇಷೋ ಭವತೀತಿ । ತಥಾ ಚಾಕಾಮಹತತ್ವೋತ್ಕರ್ಷಾದುತ್ತರೋತ್ತರಮಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಣಾಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।

ಏವಂ ಯಾವದ್ಯಾವದಕಾಮಹತತ್ವೋತ್ಕರ್ಷಸ್ತಾವತ್ತಾವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಂ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –

ಅತ ಇತಿ |

ತದ್ವಿಶೇಷತ ಇತಿ ।

ಅಕಾಮಹತತ್ವವಿಶೇಷತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯೇಷ್ವಾಂದೋತ್ಕರ್ಷೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕಾಮೋಪಶಮೇ ಸತಿ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಃ ಪರಮಾನಂದಃ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಭವೇದಿತಿ ಯತಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ಅತಃ ಅಕಾಮಹತಗ್ರಹಣಂ ನಿರತಿಶಯಸ್ಯಾಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

'ತೇ ಯೇ ಶತಂ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾಣಾಮಾನಂದಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪದಜಾತಂ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮನ್ಯದಿತಿ ।

ಜಾತಿತ ಇತಿ ।

ಜನ್ಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಕಲ್ಪಾದಾವೇವ ದೇವಲೋಕೇ ಜಾತಾ ಗಾಯಕಾ ದೇವಗಂಧರ್ವಾ ಇತಿ ।

ಕರ್ಮದೇವತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಯೇ ವೈದಿಕೇನೇತಿ ।

ಕೇವಲೇನೇತಿ ।

ಉಪಾಸನಾಸಮುಚ್ಚಯರಹಿತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇವಾನಪಿಯಂತಿ ದೇವೈಶ್ಚಂದ್ರಾದಿಭಿರಧಿಷ್ಠಿತಾಲ್ಲೋಁಕಾನ್ಯಾಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

'ತೇ ಯೇ ಶತಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರಾನಂದಾಃ, ಸ ಏಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದಃ’ ಇತ್ಯತ್ರಾನಂದಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣಕಥನಲಿಂಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪರತ್ವಮಾಹ –

ಸಮಷ್ಟೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪಃ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕರೂಪಃ । ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಃ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಪಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದೀಯವ್ಯಾಪ್ತೇರವಧಿಮಾಹ –

ಸಂಸಾರೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡವ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ರೈತ ಇತಿ ।

ಯತ್ರ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಪ್ರಕೃತಾ ಆನಂದವಿಶೇಷಾಃ ಪಾರಿಮಾಣತ ಏಕತ್ವಮಿವ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸಾಂಸಾರಿಕಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷಸರ್ವಸ್ವಂ ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ । ತಸ್ಯಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷಸರ್ವಸ್ವಭೂತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೋ ಧರ್ಮಶ್ಚ ಯತ್ರ ನಿರವಧಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದ್ವಿಷಯಮಿತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಫಲತನ್ನಿಮಿತ್ತಧರ್ಮಾದಿವಿಷಯಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಯತ್ರ ನಿರತಿಶಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಕಾಮಹತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ತಾವತ್ಪೂರ್ವಭೂಮಿಷು ನಾಸ್ತಿ ಕಾಮನಾ, ಸ್ವಭೂಮ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತಾಸಾಮತ್ಯಂತನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ; ಸ್ವಭೂಮಾವಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕಾಮನಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ , ಅಪ್ರಾಪ್ತವಸ್ತುಗೋಚರತ್ವಾತ್ಕಾಮನಾಯಾಃ ; ಅತಸ್ತಸ್ಯಾಕಾಮಹತತ್ವಮಪಿ ನಿರತಿಶಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ ‘ಜ್ಞಾನಮಪ್ರತಿಘಂ ಯಸ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಚ ಜಗತ್ಪತೇಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಚೈವ ಧರ್ಮಶ್ಚ ಸಹ ಸಿದ್ಧಂ ಚತುಷ್ಟಯಮ್’ ಇತಿ । ನನು ಮಾನುಷಾನಂದೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ, ಮನುಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ಮುಖಪ್ರಸಾದಾದಿಲಿಂಗೈಸ್ತದೀಯಾನಂದಸ್ಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ , ಅನ್ಯೇ ತ್ವಸ್ಮಾಕಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಕಥಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮಸಿದ್ಧಿರಪ್ರಿಸಿದ್ಧೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಬೋಧನಾಯೋಗಾತ್ , ಅತೋಽನ್ಯೈರಪ್ಯಾನಂದೈಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೈರೇವ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಾಗಾಚಾರ್ಯೈರೇವ ದರ್ಶಿತಃ ‘ಅನೇನ ಹಿ ಪ್ರಸದ್ಧೇನಾನಂದೇನ ವ್ಯಾವೃತ್ತವಿಷಯಬುದ್ಧಿಗಮ್ಯ ಆನಂದೋಽನುಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾದ್ಯಾನಂದಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಂಪಾದನಾಯೈವ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಸ್ಥಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಕಥನಾತ್ ।

ಇಮಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾನಂದಸ್ಯ ತತ್ಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಾಹ –

ತಸ್ಯೈಷ ಆನಂದ ಇತಿ ।

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾವಗಮೋಪಾಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯುಪಯೋಗಿತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಕಥನಪರೇಣ ‘ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಕಾಮಹತಸ್ಯ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಜಾತೇನಾನ್ಯದಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಸ್ಯ ಸತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾದಿತ್ರಿತಯಮಹಿಮ್ನಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿತುಲ್ಯಾನಂದಕಥನಾತ್ತ್ರೀಣ್ಯಪ್ಯೇತಾನ್ಯಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಾಧನಾನೀತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತ್ರಿಷು ಮಧ್ಯೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಸರ್ವೇಷಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾವೃಜಿನತ್ವೇ ನಿಯತೇ ಸಾಧಾರಣೇ, ಅಕಾಮಹತತ್ವಮೇವೋತ್ಕೃಷ್ಯಮಾಣಂ ಸದಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸಾಧನತಾ ಅಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಲೌಕಿಕೋಽಪ್ಯಾನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯೈವ ಮಾತ್ರೇತಿ, ತಮೇವ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮಮಿದಾನೀಂ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಾತ್ರಾತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಆನಂದ ಇತ್ಯನಂತರಮಪಿಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಃ । ಸ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಂದಾನಾಮನುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೈಕದೇಶತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ –

ಏತಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಅನ್ಯಾನೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಾತ್ಮಾನಮನ್ಯತ್ವೇನ ಮನ್ಯಮಾನಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲೌಕಿಕಾನಂದಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದಮಾತ್ರಾತ್ವೇ ಮಾನಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ –

ಸ ಏಷ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋ ಲೌಕಿಕಾನಂದೋ ಯಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾ ಯಸ್ಮಾದುಪಾಧಿತೋ ಭಿನ್ನೋ ಯತ್ರೈವೋಪಾಧಿವಿಲಯೇ ಪುನರೇಕತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸ ಆನಂದಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ನಿತ್ಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಅದ್ವೈತತ್ವಾದಿತಿ ।

'ಅಥ ಯದಲ್ಪಂ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾದದ್ವೈತತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನೇ ಸಮರ್ಥಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯಾದ್ವೈತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ‘ರಸಂ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾನಂದೀ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾನಂದಾನಂದಿಭಾವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಜೀವಯೋರ್ಭೇದಾವಗಮಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಆನಂದಾನಂದಿನೋಶ್ಚೇತಿ ।

ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಕಾಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಕಾಲ ಏವಾವಿದ್ಯಿಕೋ ಭೇದೋ ನ ವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ವಿದ್ಯಯಾ ಭೇದಕೋಪಾಧೇರವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಜೀವಯೋರವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೋ ವಿಭಾಗೋ ನ ವಾಸ್ತವಃ, ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಾದ್ವೈತತ್ವಹಾನಿರಿತಿ ॥