ಏವಮ್ ‘ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಾತ್ರಾಭೂತಸಾತಿಶಯಾನಂದೋಪನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಸೂಚಿತಯಾ ‘ಲೌಕಿಕಾನಂದಃ ಕ್ವಚಿತ್ಕಾಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್’ ‘ಲೌಕಿಕಾನಂದೋ ಯಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾ ಸಮುದ್ರಾಂಭಸ ಇವ ವಿಪ್ರುಟ್’ ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಯಾ ಮೀಮಾಂಸಯಾ ‘ಅಸ್ತ್ಯದ್ವಿತೀಯಃ ಪರಮಾನಂದಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಃ ಕೃತ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಇದಾನೀಮುತ್ತರವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ತದೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮೀಮಾಂಸಾಫಲಂ ಮೀಮಾಂಸಯಾ ನಿರ್ಣೀತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ ಇತಿ ಶಬ್ದೇನ ಗುಹಾನಿಹಿತವಾಕ್ಯೇ ತದ್ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯೇ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇ ಚ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯೋ ಗುಹಾಯಾಮಿತಿ ।
ಆಕಾಶೇ ಯಾ ಗುಹಾ ತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯೋಽನ್ನಮಯಾಂತಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವ ಕಾರ್ಯಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಯಮಿತ್ಯನೇನ ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಶರೀರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾನಾಮೇವ ಪೂರ್ವತ್ರ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ನ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯ, ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯಾಕಾಮಹತವಿದ್ವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮರ್ಥಾನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯೋಽಯಂ ಗ್ರಂಥಃ, ಅಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸತಿ ವಿದುಷಃ ಪರಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತತ್ವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯೋ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸರ್ವಭೂತೋಪಜೀವ್ಯಾನಂದಾನುಗಮ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಕೃತಃ ಪರಮಾನಂದಃ, ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯದೇವತಾಧೇಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಏಕ ಇತಿ ।
‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವರೂಪಾನಂದಸ್ಯ ‘ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಆದಿತ್ಯಾಂತಃಸ್ಥತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಮಾಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪರಮಾನಂದಸ್ಯ ಚ ‘ಸ ಏಕಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನೋಪಾಧಿದ್ವಯನಿರಸನಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಭಿನ್ನತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಇತ್ಥಮಕ್ಷರಯೋಜನಾ - ಸಃ ದ್ವಿವಿಧೋಽಪ್ಯಾನಂದೋ ವಸ್ತುತ ಏಕ ಏವೇತಿ । ಭಿನ್ನಪ್ರದೇಶಸ್ಥಯೋರ್ಘಟಾಕಾಶಾಕಾಶಯೋರಾಕಾಶಸ್ವರೂಪೇಣ ಯಥೈಕತ್ವಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಶರೀರಸ್ಥತ್ವೇನಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತನ್ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಧ್ಯಾತ್ಮನಿರ್ದೇಶೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಯಶ್ಚಾಯಂ ದಕ್ಷಿಣ ಇತಿ ।
'ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ದಕ್ಷಿಣಾಕ್ಷಿಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದೈಕರೂಪ್ಯಾಯಾತ್ರಾಪಿ ತಥಾ ನಿರ್ದೇಶ ಏವ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶೇಽಪಿ ನಾತ್ರ ತದಪೇಕ್ಷೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ, ಪರಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ನಿರುಪಾಧಿಕಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಪರೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ‘ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸೋಪಾಧಿಕಮುಪಾಸ್ಯಮೇವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತಾಮಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹ್ಯಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಸತಿ ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಕೃತಪರಮಾತ್ಮಾಕರ್ಷಕಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಿಷು ಚ ಸತೀಷು ಕಥಮಕಸ್ಮಾದ್ಧೇತುಂ ವಿನಾತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಕೋ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಯುಕ್ತಃ ತಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಪರಸ್ಯೈವ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮಾದಿತ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶೋಽತ್ರಾಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ‘ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಧ್ಯಾನನಿಷೇಧಾದತ್ರ ತದ್ಧ್ಯಾನವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಾಧಿಕಾರಾತ್ಪರ ಏವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ನಾಪರಃ, ಅತೋ ನಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚಾತ್ರ ಪರ ಏವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ –
ನನ್ವಾನಂದಸ್ಯೇತಿ ।
ಫಲಸ್ವರೂಪಮೇವ ಕಥಯತಿ –
ಅಭಿನ್ನಸ್ವಭಾವಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚ ಮೀಮಾಂಸಾಫಲಸ್ಯಾನುಪಸಂಹಾರೇ ಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಮೀಮಾಂಸ್ಯತ್ವೇನೋಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನೋಪಸಂಹಾರಾಭಾವೇ ಚರಮಪರ್ಯಾಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ವಿಷಯವಿಷಯಿಸಂಬಂಧಜನಿತೇ ಸಾತಿಶಯೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾನಂದ ಏವ ಮೀಮಾಂಸಾಪರ್ಯವಸಾನಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದದ್ವಿತೀಯತ್ವನಿರ್ಣಯಾಲಾಭಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅನುಪಪತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇವ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾನುಕೂಲ್ಯಮಾಹ –
ನನು ತದನುರೂಪ ಏವೇತಿ ।
'ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಜೀವಾನುವಾದಕಮ್ , ಆದಿತ್ಯವಾಕ್ಯಮೀಶ್ವರಾನುವಾದಕಮ್ , ‘ಸ ಏಕಃ’ ಇತಿ ತು ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣಸ್ಥಯೋರುಪಾಧಿವಿಶೇಷನಿರಸನದ್ವಾರಾ ಏಕತ್ವಬೋಧಕಮಿತಿ ರೀತ್ಯಾ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾನುರೂಪ್ಯಮ್ । ತೇ ಚ ಭಿನ್ನೇ ಅಧಿಕರಣೇ ಆದಿತ್ಯಃ ಶರೀರಂ ಚೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರೋಪಸನವಿವಕ್ಷಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣಂ ವಿಫಲಮ್ , ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಾವಿವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣೈವ ನಿರ್ದೇಶಸಂಭವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವೇವಮಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮನಿರ್ದೇಶಾದೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿತ್ಯದೇವತಾಯಾ ಉತ್ಕೃಷ್ಟೋಪಾಧಿಕತ್ವಾತ್ತದಂತಃಸ್ಥತ್ವೇನ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ದೇಶೇ ತಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಕೃಷ್ಟೋಪಾಧಿಕತ್ವೇನಾರ್ಥಾದುತ್ಕರ್ಷೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಚ ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ನಿಕೃಷ್ಟಮಾತ್ಮಾನಮನೂದ್ಯ ‘ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ’ ಇತ್ಯನೇನೋತ್ಕೃಷ್ಟಮೀಶ್ವರಂ ಚಾನೂದ್ಯ ‘ಸ ಏಕಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ತಯೋರ್ನಿರುಪಾಧಿಕಪರಮಾನಂದಸ್ವರೂಪೇಣೈಕತ್ವೇ ಬೋಧಿತೇ ಸತ್ಯುಪಾಧಿತತ್ಕೃತೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಾಣಾಮಪೋಹೋ ಭವತಿ ।
ಏವಮುತ್ಕರ್ಷಪ್ರತ್ಯಾಯನದ್ವಾರಾ ತದಪೋಹಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಣಂ ನಾನರ್ಥಕಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನಾನರ್ಥಕಮಿತಿ ।
ಉತ್ಕರ್ಷಸ್ಯಾಪಕರ್ಷನಿರೂಪಕತ್ವಾದುತ್ಕರ್ಷಾಪೋಹೇ ನಿಕರ್ಷಾಪೋಹೋಽಪಿ ಭವತೀತಿ ಮತ್ವಾ ನಿಕರ್ಷಾಪೋಹೋಽಪ್ಯಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಣಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನೋಕ್ತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಆದಿತ್ಯದೇವತೋಪಾಧೇರುತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ –
ದ್ವೈತಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಸವಿತೃಶಬ್ದೋ ಮಂಡಲಪರಃ ತದಂತರ್ಗತಶ್ಚ ಸಮಷ್ಟಿಲಿಂಗದೇಹೋಽಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತತ್ರ ಮಂಡಲಾತ್ಮಕಃ ಸವಿತಾ ಮೂರ್ತಸ್ಯ ಪರ ಉತ್ಕರ್ಷಃ ಸಾರ ಇತಿ ಯಾವತ್ , ತಥಾ ತದಂತರ್ಗತೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ಅಮೂರ್ತಸ್ಯ ಪರ ಉತ್ಕರ್ಷಃ, ತದುಭಯಮಾದಿತ್ಯದೇವತೋಪಾಧಿಭೂತಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸಾರಭೂತಮಿತ್ಯೇತದ್ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನೋತ್ಕರ್ಷಾದ್ಯಪೋಹೇ ಸತಿ ಕಿಂ ಫಲತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ ಚೇದಿತಿ ।
ಸವಿತ್ರಾದಿದ್ವಾರಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಃ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಸೋಪಾಧಿಕ ಈಶ್ವರಃ ಸ್ವೋಪಾಧಿಭೂತಂ ವಿಶೇಷಂ ಪರಿತ್ಯಜನ್ ಶರೀರಗತಲಿಂಗಾತ್ಮಕಜೀವೋಪಾಧ್ಯುಪಮರ್ದನೇನ ಪರಮಾನಂದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪರಮಾನಂದಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಮ ಏಕತ್ವಮಾಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರಮಾನಂದಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹೈಕತ್ವಲಕ್ಷಣಮ್ ‘ಸ ಏಕಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಾಂ ಗತಿಂ ಗತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸಗುಣಮುಕ್ತಸ್ಯೇವೋತ್ಕರ್ಷೋ ವಾ ಸಂಸಾರಿಣ ಇವಾಪಕರ್ಷೋ ವಾ ನ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತೀತಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿಕರ್ಷಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಪರಮಮುಕ್ತಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಃ ಕಿಮಿತಿ ಹೇಯಃ, ಸೂರ್ಯಾದೇರಿವೋತ್ಕರ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ತಥಾ ಚೋತ್ಕರ್ಷಾಪೋಹಪ್ರಯೋಜನಕಮಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಣಮಸಂಗತಮಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಅಭಯಮಿತಿ ।
ಮುಕ್ತಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಗಮೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕೇನೋಪಾಧಿನಾಪಿ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದರೂಪಾದೀಶ್ವರಾದ್ಭೇದಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ಸೂರ್ಯವಾಯ್ವಾದೇರಿವ ಭಯಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯೇಕತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ‘ಅಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತೇ’ ಇತಿ ವಚನಮನುಪಪನ್ನಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ನ ವಿದುಷ ಉತ್ಕರ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿರಿಷ್ಟೇತಿ ತದಪೋಹಪ್ರಯೋಜನಕಮಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಣಮಂ ಸಂಗತಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ॥