ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ವನಮಾಲಾವ್ಯಾಖ್ಯಾ
 
ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ । ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ । ಸ ಏಕಃ । ಸ ಯ ಏವಂವಿತ್ । ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ । ಏತಮನ್ನಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ । ಏತಂ ಪ್ರಾಣಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ । ಏತಂ ಮನೋಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ । ಏತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ । ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ । ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ ॥ ೫ ॥
ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನುಪ್ರಶ್ನೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಕಾರ್ಯರಸಲಾಭಪ್ರಾಣನಾಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭಯದರ್ಶನೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ತದಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಪಾಕೃತಃ ಅನುಪ್ರಶ್ನ ಏಕಃ ; ದ್ವಾವನ್ಯಾನುಪ್ರಶ್ನೌ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯೌ ; ತತ್ರ ವಿದ್ವಾನ್ಸಮಶ್ನುತೇ ನ ಸಮಶ್ನುತ ಇತ್ಯನುಪ್ರಶ್ನೋಽಂತ್ಯಃ ; ತದಪಾಕರಣಾಯೋಚ್ಯತೇ । ಮಧ್ಯಮೋಽನುಪ್ರಶ್ನಃ ಅಂತ್ಯಾಪಾಕರಣಾದೇವ ಅಪಾಕೃತ ಇತಿ ತದಪಾಕರಣಾಯ ನ ಯತ್ಯತೇ । ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉತ್ಸೃಜ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಮದ್ವೈತಂ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮಸ್ಮೀತ್ಯೇವಂ ವೇತ್ತೀತಿ ಏವಂವಿತ್ ; ಏವಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಸ ಕಿಮ್ ? ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷ್ಟವಿಷಯಸಮುದಾಯೋ ಹಿ ಅಯಂ ಲೋಕಃ, ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷೋ ಭೂತ್ವಾ ಏತಂ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ಅನ್ನಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ ವಿಷಯಜಾತಮನ್ನಮಯಾತ್ಪಿಂಡಾತ್ಮನೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಸರ್ವಂ ಸ್ಥೂಲಭೂತಮನ್ನಮಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಃ ಅಭ್ಯಂತರಮೇತಂ ಪ್ರಾಣಮಯಂ ಸರ್ವಾನ್ನಮಯಾತ್ಮಸ್ಥಮವಿಭಕ್ತಮ್ । ಅಥೈತಂ ಮನೋಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ । ಅಥಾದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇಽಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತೇ ॥

ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –

ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ನಿರಾಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಥಂ ನಿರಾಕೃತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –

ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಂ ಚ ರಸಲಾಭಶ್ಚ ಪ್ರಾಣನಂ ಚಾಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಚ ಭಯದರ್ಶನಂ ಚ, ಏತಾನ್ಯೇವೋಪಪತ್ತಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಷಯಾವಿತಿ ।

ಅವಿಶಿಷ್ಟಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

'ಸ ಯ ಏವಂವಿತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿದುಷ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ತರ್ಹಿ ಮಧ್ಯಮೋಽನುಪ್ರಶ್ನೋ ವಿಶಿಷ್ಯೇತ ; ನೇತ್ಯಾಹ –

ಮಧ್ಯಮ ಇತಿ ।

ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನೇನಾಂತ್ಯಪ್ರಶ್ನಾಪಾಕರಣೇ ಕೃತೇ ಸತಿ ಅರ್ಥಾದವಿದುಷಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿರ್ಣಯಲಾಭಾನ್ಮಧ್ಯಮಪ್ರಶ್ನೋ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ನಾವಶಿಷ್ಯತೇ, ಅತೋ ನ ತದಪಾಕರಣಾಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಯತ್ನಃ ಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ; ಅವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾತಿಫಲ್ಗುತ್ವಾಚ್ಚ ತದಪಾಕರಣಾಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನ ಯತ್ಯತ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ವೇದನಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಾದಿರಹಿತಾದ್ವಿತೀಯಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕತ್ವಲಾಭೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಏವಂಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।

ಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಭೋಗ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –

ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇತಿ ।

'ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಫಲಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ –

ನಿರಪೇಕ್ಷೋ ಭೂತ್ವೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣೈವ ವೇದನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತತ್ಕ್ರಮಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮೇವಂ ವೇದನಫಲಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಾಂ ಪ್ರತೀತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿದಮ್ ; ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕರಿಷ್ಯಮಾಣಚಿಂತಾವಸಾನೇ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ಏವಂ ವಿರಕ್ತೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರಥಮಂ ಪುಮಾನ್ಕಿಂ ಕರೋತಿ ? ತತ್ರಾಹ –

ಏತಮಿತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।

'ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯಃ’ ಇತ್ಯತ್ರಾನ್ನರಸವಿಕಾರತ್ವೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯಜಾತಮಿತ್ಯನೇನ ವ್ಯಷ್ಟಿಪಿಂಡವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸಮಷ್ಟಿಪಿಂಡಾತ್ಮಾ ವಿರಾಡುಚ್ಯತೇ ।

ವಿರಾಜಂ ವ್ಯಷ್ಟಿಪಿಂಡವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತದ್ದರ್ಶಯನ್ನುಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ಸರ್ವಮಿತಿ ।

ಸಮಷ್ಟಿಸ್ಥೂಲಾತ್ಮಾನಂ ವಿರಾಜಮನ್ನಮಯಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಕಮನ್ನಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಪಸ್ಯತೀತಿ ಯಾವತ್ ।

ತತ ಇತಿ ।

ವಿರಾಡಾತ್ಮಕಾದನ್ನಮಯಕೋಶಾದಾಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತಮಿತಿ ।

'ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಿಭಕ್ತಮಿತಿ ।

ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಾ ಏಕೀಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಪಿಂಡವ್ಯಾಪಿತ್ವರೂಪಂ ಸರ್ವಾನ್ನಮಯಾತ್ಮಸ್ಥತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾನ್ನಮಯಾತ್ಮದರ್ಶನಾನಂತರಂ ತದ್ಧಿತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣಮಯಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।

ಉಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತಿ ।

ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯಾನಂತರಮಾನಂದಮಯಂ ಪ್ರತಿ ಪುಚ್ಛಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭೂತಮುತ್ಕರ್ಷಾದಿರಹಿತಂ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪಶ್ಯಂಸ್ತದೇವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಥೇತಿ ।

ಏವಂವಿದೇವಂ ವೇದನಾನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥