'ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಶ್ರುತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮ್’ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾದಿತಿ ।
ಆನಂತ್ಯವಿವರಣಪರಾಮ್ ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಅದ್ವಯಾದಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಹ –
ಅದ್ವಯಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರೇ ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ’ ಇತಿ ಭೇದನಿರ್ದೇಶಃ ‘ರಾಹೋಃ ಶಿರಃ’ ಇತಿವದೌಪಚಾರಿಕ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಆನಂದಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಆನಂದಸ್ವರೂಪಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಆನಂದಾದಾತ್ಮನಃ’ ಇತಿ ವ್ಯಸ್ತಪಾಠೇಽಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಧಾನಾನಿ ವಾಚಕಪದಾನಿ । ತೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಾಹ –
ದ್ರವ್ಯಾದೀತಿ ।
ಗುಣಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಸವಿಶೋಷವಸ್ತುವಿಷಯಾಣೀತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।
ನನು ತೇಷಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ವಸ್ತುಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಸ್ತುತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಪ್ರಕಾಶ್ಯೇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ ಉಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದೈರವಶ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶನೀಯತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯಥಾ ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಮ್’ ಇತ್ಯುಪನಿಷತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಷೇಧಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಧೀಯಂತ ಇತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಶಕ್ತಿಃ, ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮೇವಾತ್ರ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ಲಕ್ಷಣಾವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ; ಅತೋ ನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಮನಸಾ ಸಹಾಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನಃಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಮನಃಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತತ್ರ ಸಹಶಬ್ದೇನ ವಾಚಾಂ ಮನಸಶ್ಚ ಸಹಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ ।
ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಮನ ಇತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನ ಇತಿ ಪದೇನ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಭಿಧೀಯತೇ, ಸ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೋ ನ ಭವತಿ । ಕಿಂ ತು ವಾಚ ಇತ್ಯನೇನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಛಬ್ದಶಕ್ತಿಜನಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ।
ತತಃ ಕಿಮತ ಆಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಥಮಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಮಸ್ತಿ ತತ್ರ ತದನು ಶಬ್ದಶಕ್ತಿಜನಿತವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ಭವತಿ ; ಯತ್ರ ಚ ತಾದೃಶಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಸಹಭಾವ ಉಕ್ತ ಇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ - ‘ಉದಪಾದಿ ಚ ಯಚ್ಛಬ್ದೈರ್ಜ್ಞಾನಮಾಕಾರವದ್ಧಿಯಃ । ಸ್ವತೋ ಬುದ್ಧಂ ತದಪ್ರಾಪ್ಯ ನಾಮ್ನಾ ಸಹ ನಿವರ್ತತೇ’ ಇತಿ । ಧಿಯಃ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮರೂಪಂ ಸಪ್ರಕಾರಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಶಬ್ದೈಃ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಉತ್ಪಾದಿತಮ್ , ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವತೋ ಬುದ್ಧಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೀಂದ್ರಿಯೇಽಪೀತಿ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣಾದ್ಯತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಹೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವಾಙ್ಮನಸಯೋಃ ಸಹೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ಸಹೈವೇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಭಿಧೇಯಾದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಶಕ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅದೃಶ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶನಸಮರ್ಥೇನೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿತಪ್ತಾಯಃಪಿಂಡವಚ್ಚೈತನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಂ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶನೇ ಸಮರ್ಥಮಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾಶನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಶಬ್ದಶಕ್ತಿಜನಿತವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವಯೋಗ್ಯತಾರಾಹಿತ್ಯಾತ್ತದಪ್ರಕಾಶ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಪಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯವಾರಣಾಯ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಾಹ –
ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವೃಜಿನತ್ವಂ ಪಾಪರಾಹಿತ್ಯಮ್ ।
ಆನಂದಮೀಮಾಂಸಾವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಶ್ರೋತ್ರಿಯನಿರಾಸಾಯಾತ್ರಾಕಾಮಹತತ್ವಂ ನಿರಂಕುಶಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಸರ್ವೈಷಣೇತಿ ।
ಸಾತಿಶಯಾನಂದವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಾನಂದಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಿಷಯೇತಿ ।
ವಿಷಯಾದಿಸಂಬಂಧಜನಿತತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಗಗನಾದೇರಿವೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತಿ ।
ಅನಾದಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾದೇರಪ್ಯವಿದ್ಯಾದೇರಿವ ನಾಶಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ಶರೀರೇಷು ತಸ್ಯೈಕ್ಯಮಾಹ –
ಅವಿಭಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅತ ಏವಾಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಪರಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಪರಮಾನಂದಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇನೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಯಥೋಕ್ತಮಾನಂದಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಯನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ಕುತೋಽಪಿ ನ ಬಿಭೇತೀತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಭಯನಿಮಿತ್ತಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ವಿದುಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಭಯನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಾಶಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಗೋಚರವಿದ್ಯಯಾ ಅಧ್ಯಸ್ತವಸ್ತುನಾಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ತೈಮಿರಿಕೇತಿ ।
ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಸ್ಯ ಚಂದ್ರೈಕತ್ವವಿದ್ಯಯಾ ನಾಶವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕೋಽಯಂ ಮಂತ್ರಃ ಕಥಮಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನೋಮಯೇ ಉದಾಹೃತಃ ಕಥಂ ವಾ ತತ್ರ ಭಯನಿಮಿತ್ತನಿಷೇಧಮಕೃತ್ವಾ ಭಯಮಾತ್ರನಿಷೇಧಃ ಕೃತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಮನೋಮಯೇ ಚೇತಿ ।
ಮನೋಮಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯಾಸ್ಮದಾದಿಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಮನಸಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ ಮನೋಮಯೇ ಚಾಯಂ ಮಂತ್ರ ಉದಾಹೃತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ; ಅತೋ ನೋದಾಹರಣಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಮನೋಮಯೋಪಾಸನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವೇನ ಫಲಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತದುಪಾಸನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಯನಿಮಿತ್ತನಿರಸನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ಮನೋಮಯೋಪಾಸನಸ್ತುತಯೇ ತತ್ರ ಭಯಮಾತ್ರಂ ನಿಷಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ತದ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತೇ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ವೈತಾವಶೇಷಾಸಂಭವಾದ್ಭಯನಿಮಿತ್ತನಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಯನಿಮಿತ್ತನಿಷೇಧಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಸ್ತೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ವಿದುಷಃ ಸಾಧ್ವಕರಣಂ ಪಾಪಕರಣಂ ಚ ಭಯಕಾರಣಮಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಹೇತುಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
'ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಾಧ್ವಕರಣಾದಿಕಂ ಕಥಂ ಸಂತಾಪಯತ್ಸದೇವಂವಿದಮೇವ ನ ಸಂತಾಪಯತೀತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ ।
ಅಹಮೇವಮಿತಿ ।
ಅವಿದುಷಾಮಾಸನ್ನೇ ಮರಣಕಾಲೇ ಏವಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಸಂತಾಪೋ ಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏವಮವಿದುಷಾಂ ಪಾಪಕರಣನಿಮಿತ್ತಕೋಽಪಿ ಪಶ್ಚಾತ್ಸಂತಾಪೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ವಿದುಷಸ್ತದಭಾವಮಾಹ –
ತೇ ಏತೇ ಇತಿ ।
ಏವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೇನ ದರ್ಶನಂ ವಿದುಷಃ ಸಂತಾಪಾಭಾವೇ ಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತೇ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಸಾಧ್ವಕರಣಾದಿಪರತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೀ ಇತಿ ।
ತಾಪಹೇತೂ ಇತೀತಿ ಇತಿ-ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾರವಚನಃ । ಅಕರಣಕರಣದ್ವಾರಾ ತಾಪಹೇತುತ್ವೇನೋಕ್ತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ರ ಏತೇ ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಾತ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಂ ಭಾತಿ, ತತಶ್ಚಾತ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಕೃತಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ ಪ್ರೀಣನಂ ಬಲನಂ ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಚ ತತ್ಸಂಭವತಿ, ತಯೋಃ ಪ್ರೀತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ; ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಪುಣ್ಯಪಪಾಭಿನ್ನತ್ವಬೋಧನದ್ವಾರಾ ತತ್ಕೃತಂ ಪ್ರೀಣನಾದಿಕಮಾತ್ಮನೋ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆತ್ಮನಿ ತಾಪಕಕರ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರೀತ್ಯಾದಿಹೇತುತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಪ್ರೀತಿಬಲನಹೇತುತ್ವೋಕ್ತಾವಪಿ ಭಯನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾನಭಿಧಾನಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪರಮಾತ್ಮಭಾವೇನೋಭೇ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
'ಸ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನೇತೇ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ಪೃಣುತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವದರ್ಶನಮುತ್ತರವಾಕ್ಯೇನಾನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿದುಷಿ ತಾಪಾಭಾವಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಹಿ-ಶಬ್ದಯುಕ್ತತ್ವಾದುತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಉಭೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಕಾರಮಾತ್ಮಪದೇನ ಯೋಜಯತಿ –
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವೇತಿ ।
ಪಶ್ಯತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಕಲಂಜಭಕ್ಷಣಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮಾಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನುಭವಾನುರೋಧಾತ್ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ ಸರ್ವಾನುಗತಃ ಸಚ್ಚಿದಂಶ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತೋ ಜಡಾಂಶಶ್ಚಾಸ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ಚಿಜ್ಜಡೋಭಯರೂಪಯೋಸ್ತಯೋಃ ಕಥಂ ಚಿದೇಕರಸಾತ್ಮಭಾವೇನ ದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ವೇನೇತಿ ।
ಸ್ವೀಯಂ ಯದ್ವಿಶೇಷರೂಪಂ ಜಡಾಂಶಃ ತೇನ ಹೀನೇ ಕೃತ್ವಾ ಅನುಸಂಧಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ಪೃಣುತ ಏವೇತಿ ।
ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಚಿದಂಶಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾತ್ಮರೂಪೇಣೈವ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಷ ಏತೇ ಉಭೇ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಸ್ಪೃಣುತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ –
ಯ ಇತಿ ।
ಏವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ –
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತೇನ ಯಥಾನಿರೂಪಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ –
ಅದ್ವೈತಮಾನಂದಮಿತಿ ।
ಯಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಮಾನಂದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ವೇದ ಸ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಅಪ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯೇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಶೇಷಃ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ।
ನನು ನಾಸ್ತಿಕತಮಸ್ಯ ಮರಣಕಾಲೇ ಸಂನಿಹಿತೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಸಾಧ್ವಕರಣಾದಿಕೃತಃ ಸಂತಾಪಃ, ತಾವತಾ ಪಾರಲೌಕಿಕಂ ಭಯಂ ತಸ್ಯ ಪರಿಹೃತಂ ನ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಪ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ಪಶ್ಯತೋ ಮಾಸ್ತ್ವಿದಾನೀಂ ಭಯಮ್ , ಪಾರಲೌಕಿಕಂ ತು ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯವಿಜ್ಞಾತಮೇವ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಿರ್ವೀರ್ಯ ಇತಿ ।
ಭರ್ಜಿತಬೀಜವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿರ್ವೀರ್ಯತ್ವಫಲಮಾಹ –
ಜನ್ಮಾರಂಭಕೇ ನ ಭವತ ಇತಿ ।
ಅತೋ ನ ವಿದುಷಃ ಪಾರಲೌಕಿಕಭಯಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಯುಪನಿಷದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಇತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿಶಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟಾ ಯಥೋಕ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಉಪನಿಷತ್ಪರಮರಹಸ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ಪರಮರಹಸ್ಯಮಸ್ಯಾಂ ವಲ್ಲ್ಯಾಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪರಮರಹಸ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ –
ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾ ಏವಂ ಮುಕ್ತಿಫಲಾ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತರಾಸಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ರಹಸ್ಯಭೂತಾನಾಮಪಿ ನ ಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವಮ್ , ಅತೋ ನ ಪರಮತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪನಿಷತ್ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ –
ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಪರಂ ಶ್ರೇಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಮ್ ಉಪ ಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ನಿಷಣ್ಣಂ ನಿತರಾಂ ಸ್ಥಿತಂ ಭವತಿ ಯತಃ, ಅತ ಇಯಂ ವಿದ್ಯಾ ಉಪನಿಷದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ-ಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಲ್ಲೀವಿವರಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥