ಭೇದಪಕ್ಷಂ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷಂ ಚಾವಧಾರಣತುಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ನೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಸ ಏವ ತು ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ನ ತಾವಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾಭೇದೇ ಪರಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪರಾಭಾವೋ ವಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಹಿತಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಜೀವಃ ಬುದ್ಧಿಕಾರಣೀಭೂತಾವಿದ್ಯೋಪಹಿತಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯೇವಂ ಭೇದಕಲ್ಪನಯಾ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪಾದನಸಂಭವಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ಕಾರ್ಯೋಪಾಧಿರಯಂ ಜೀವಃ ಕಾರಣೋಪಾಧಿರೀಶ್ವರಃ’ ಇತಿ । ಏತೇನ ನಾಹಮೀಶ್ವರ ಇತಿ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದಸಾಧಕತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮ್ ಔಪಾಧಿಕಭೇದೇನೈವೋಕ್ತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಾಸ್ತವಭೇದಸಾಧನೇ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ತಯೋರ್ವಾಸ್ತವೌ ಭೇದಾಭೇದಾವಿತಿ ಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತಃ, ಏಕತ್ರ ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಜೀವಃ ಪರಾಭಿನ್ನಃ, ‘ಅನ್ಯೋಽಸೌ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಭೇದದೃಷ್ಟೇರ್ನಿಂದಿತತ್ವಾತ್ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಭೇದಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂವಿತ್ಪರ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ತದ್ಭಾವಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ತು-ಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥಃ ಸನ್ಪಂಚಮ್ಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ವಿವೃಣೋತಿ –
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರಸ್ಯೈವಂವಿದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಪರಭಾವಾಪತ್ತಿರೇವಂವಿದಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೇ ನಷ್ಟೇ ವಾ ಅನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ನ ಹ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭೇದಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿತೌಲ್ಯಮಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಸ್ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿರ್ಮುಖ್ಯಾ ನ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪ್ಯೌಪಚಾರಿಕೀ ಸಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೋ ಯೋಽಯಮತದಾತ್ಮಭಾವಸ್ತದಪೋಹ ಏವಾರ್ಥಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ತತ್ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತೇಃ ನ ತದ್ಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತೇನ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಗತಾತದಾತ್ಮಭಾವಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಭೇದೇನಾಧ್ಯಸ್ತೋಽನ್ನಮಯಾದಿರನಾತ್ಮಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಅನ್ನಮಯಾದೇರವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವವಿಶೇಷಣೇನ ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಪೋಹದ್ವಾರಾ ತತ್ಕೃತಾನ್ನಮಯಾದೇರಪೋಹ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವರ್ಗಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿದ್ಯಾಪೋಹ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ; ತದುಕ್ತಂ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಮ್ - ‘ಯತೋ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮ್’ ಇತಿ ।
ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿವದತ್ರ ಮುಖ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ವಿಹಾಯಾಮುಖ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಕತಾ ಫಲವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕೇನ ಹೇತುನಾವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್’ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪದೇಶಾತ್ಸಕಾರ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇತಿ ।
ನನ್ವಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಫಲಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವಾ । ಲೋಕೇ ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವಾದಿಗೋಚರವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಕಾರ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾ, ನಾಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿರಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸರ್ವಮಸ್ಯೇದಂ ದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ ‘ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿದೇರ್ವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಾಸ್ತಿವಾಚಿತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪದೇಶೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಚ್ಚೇಹೇತಿ ।
ವಿದೇರುಕ್ತೋಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮೇವ ತದರ್ಥ ಇತಿ ನಾಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾ, ಉದಾಹೃತಶ್ರುತೌ ಚ ‘ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ಸೇ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರಾದಿಲಿಂಗಬಲಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾ ನ ದುಷ್ಯತೀತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯುಪದೇಶಸ್ಯ ‘ಮಾರ್ಗವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಗ್ರಾಮಮ್’ ಇತ್ಯುಪದೇಶತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ಯಥಾ ತತ್ರ ಮಾರ್ಗವಿದಃ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾ ಗ್ರಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅವಾಪ್ಯೋ ಗ್ರಾಮಶ್ಚ ಮಾರ್ಗವಿದೋ ಗಂತುಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯಃ, ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವತೋ ವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋಪಾಸ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಂ ಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯತ್ಸ್ಯಾತ್ ; ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರನುಪಪನ್ನಾ, ಉಪಾಸ್ತೇರವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಮಾರ್ಗೇತಿ ।
ಶಂಕಾಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತದಾತ್ಮತ್ವ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರರೂಪೇ ಪರಾತ್ಮಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾಕಾರಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ, ಗುಹಾನಿಹಿತತ್ವವಚನೇನ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇನ ಚ ತಥಾ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ ; ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನ ಭಿನ್ನಮ್ ; ತಥಾ ಚೋಪದೇಶವೈಷಮ್ಯಾನ್ನಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯೋ ಗ್ರಾಮಃ ತದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಹ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ ‘ತ್ವಂ ಗ್ರಾಮೋಽಸಿ’ ಇತ್ಯನುಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತಥೇಹೇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಂ ಯತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಿಷಯಮೇವ ಜ್ಞಾನಮ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ - - ‘ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತದಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಾಧನಾಂತರಸ್ಯ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾತ್ರೋಪದೇಶೋಽಸ್ತಿ, ‘ವೇದ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧನಾಂತರಾದಿಪರತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಶ್ರವಣೇಽಪಿ ನ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತು ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದ್ಯುಕ್ತೈಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನೈಃ ಸಮುಚ್ಚಿತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಅತೋ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪದೇಶೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಪುನಃ ಶಂಕತೇ –
ಉಕ್ತಕರ್ಮಾದೀತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಲಕ್ಷಣೋಽನ್ಯೋ ವಾ ಮೋಕ್ಷೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಜನ್ಯೋ ವಾಚ್ಯಃ, ತತ್ರ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗದೋಷಃ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
'ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಯೋಪದೇಶೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಮ್ ‘ತದ್ಭಾವಸ್ಯ ತು ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಏವಂವಿತ್ಪರ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಲಕ್ಷಣೇ ಕಾರ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂವಿತ್ಪರ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅಭಯೇತಿ ।
ಅಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಚನೋಪಪತ್ತಿಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಯದಾ ಏವಂವಿತ್ಸ್ವಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಮೀಶ್ವರಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ ತತಸ್ತದಾ ಸಕಲಜಗದ್ಭಯಹೇತೋಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಿದುಷೋಽಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿದಂತ ಇತಿ ಫಲವಚನಮುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ವಿದುಷಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಮಾದಸ್ಯ ಭಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಚನೋಪಪತ್ತಯೇ ತಯೋರನನ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।
ನನ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯಾನನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ರಾಜಾದೇರನ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕಥಮಭಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವಪರಾನ್ಯತ್ವವದ್ರಾಜಾದಿಜಗದಪ್ಯಸದೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ರಾಜಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯೋಕ್ತವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯೈರವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತಿ ವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವಂ ಜಗದವಸ್ತ್ವೇವೇತಿ ದರ್ಶನಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚ ನ ಜಗತೋಽಪಿ ವಿದುಷೋ ಭಯಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಣಜನಿತಯಾ ತತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಗ್ರಹಣಾದಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ತದ್ಧೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಾಶಂಕತೇ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ತಿಮಿರಾಖ್ಯದೋಷರಹಿತಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚಂದ್ರೋ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ಏವಂ ದ್ವೈತಂ ವಿದುಷಾ ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ನ, ಕಿಂ ತು ಗೃಹ್ಯತ ಏವ, ಅನ್ಯಥಾ ವಿದುಷಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪದೇಶಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ವಿದುಷಾ ತದ್ಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಸಮಾಧ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಗ್ರಹಣಾದವಿದ್ವತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಸುಷುಪ್ತಾವಗ್ರಹಣಾಚ್ಚ ನ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ನ, ಸುಷುಪ್ತೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಾದೌ ದ್ವೈತಾಗ್ರಹಣಂ ದ್ವೈತಾಸತ್ತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ನ ಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸುಷುಪ್ತ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಇಷುಕಾರ ಇಷ್ವಾಸಕ್ತಮನಸ್ತಯಾ ಇಷುವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಏವಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ದ್ವೈತಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸಮಾಧೌ ಚ ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯೇಣ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ, ಸರ್ವಾಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ।
ಇಷುಕಾರಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವಾಗ್ರಹಣಂ ನಾಸ್ತಿ ಇಷುಗ್ರಹಣಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ತು ನ ಕಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮಸ್ತಿ, ಅತೋ ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಸ್ಯೇವ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಗ್ರಹಣಾದಸತ್ತ್ವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾದೌ ಚೇದನುಪಲಂಭಾದಸತ್ತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಜಾಗ್ರದಾದಾವುಪಲಂಭಾತ್ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ಉಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಮಾತ್ರಂ ನ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಾದೇರಪಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿಕಮನ್ಯದೇವ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ತಚ್ಚ ದ್ವೈತಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸಹಸ್ರಶೋ ಬಾಧದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇರಿವಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದನ್ಯಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ಯದನ್ಯತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಜಗದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ವಯಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಮುಕ್ತಾವವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಭಾವೇ ಜಗತೋಽಭಾವಾದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕೋ ಬಹಿರೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ನ ಚಾತ್ರ ಮಾನಾಭಾವಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ‘ಸತ್ಕಿಂಚಿದವಶಿಷ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ಮುಕ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ನನ್ವವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ದ್ವೈತಂ ಯದ್ಯಸತ್ತರ್ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಮದ್ವೈತಮಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕತೇ –
ಸುಷುಪ್ತೇಽಗ್ರಹಣಮಪೀತಿ ।
ನ ವಿದ್ಯತೇ ಗ್ರಹಣಂ ಸ್ವೇನಾನ್ಯೇನ ವಾ ಯಸ್ಯ ತದಗ್ರಹಣಮ್ , ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಮದ್ವೈತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕಾಲೀನಸ್ಯಾಪ್ಯದ್ವೈತಸ್ಯ ನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ ಅನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮೃದಾದಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯಾ ಯತ್ಕುಲಾಲಾದಿಕಾರಕೈರವಿಕೃತಂ ಮೃತ್ಸ್ವರೂಪಮಸ್ತಿ ತತ್ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮ್ ಅನೃತವಿಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಉಕ್ತಕಾರಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯೈವ ಮೃದಾದಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಯಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಘಟಾದಿವಿಕಾರಾವಸ್ಥಾ ಸಾ ತಸ್ಯ ಅತತ್ತ್ವಮ್ ಅನೃತಂ ರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮೃದ್ವಸ್ತುನಃ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಮಪಿ ವಿಕಾರರೂಪಂ ವಾಸ್ತವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ವಸ್ತುನೋ ಮೃದಾದೇಸ್ತತ್ತ್ವಂ ವಾಸ್ತವಂ ರೂಪಂ ನ ಭವತಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಏವಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಾನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯೇವ ಸತ್ಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಮೃದಾದಿವಿಕಾರಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಸ್ಯ ಜಗತೋಽನೃತತ್ವಮಾಹ –
ಸತ ಇತಿ ।
ನನು ಸತಃ ಸತ್ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷೋ ನಾಮ ಕಃ ಯಸ್ಯ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ವಿಶೇಷಶ್ಚ ವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ವಿಕ್ರಿಯಾ ವಿಕಾರಾತ್ಮಕಂ ಜಗದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಯಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೋ ವಿಶೇಷಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನ ಕೇವಲಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮದ್ವೈತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ಗ್ರಹಣಪದಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾರ್ಥಕಮ್ ।
ಏವಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಪಂಚಿತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮೃದಾದೇಃ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಂ ಘಟಾದಿರೂಪಂ ಕಾರಕಾಭಾವೇಽಪಿ ತಿಷ್ಠತಿ ತಥಾಪಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಂ ರಜತಾದಿರೂಪಂ ತದಭಾವೇ ನ ತಿಷ್ಠತಿ, ತಥಾ ಸದ್ರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಜಗದ್ರೂಪಂ ತದಭಾವೇ ನ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಪ್ರಾಯಿಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತದುಕ್ತಿಃ । ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ತು – ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಂ ರೂಪಂ ನ ತತ್ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ಯಥಾ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇ ರೂಪ್ಯಾದಿ, ಯಥಾ ವಾ ಮೃದಾದೇರ್ಘಟಾದಿ ; ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಿರೂಪಂ ತತ್ತಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಂ ರೂಪಮ್ , ಪರಂ ತು ಮೃದಾದಿಸ್ವರೂಪಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಸತ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ಯಂ ಕದಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದಿತಿ । ಇಮಮೇವ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೌಕಿಕಸತ್ಯಂ ಮೃದಾದಿಶ್ರುತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾದೀಯತೇ । ಏತೇನಾನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾದೇರಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ , ಅಜ್ಞಾನಾದೇರಪಿ ಚೈತನ್ಯೇ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಅಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಬಂಧಜೀವತ್ವಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ ನಿವೃತ್ತಿಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರನುಭೂಯಮಾನೋ ವಿಶೇಷಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಃ ತಥಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿಸಾಧಕತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ಸದದ್ವಯಂ ವಸ್ತು ನಾವಿದ್ಯಾಕೃತಮ್ ಅನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸ್ವಮತೇ ಭಯಹೇತೋರನ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಭಾವಾದಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತ ಇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ಏವಂವಿತ್ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ತದಸಂಭವಮಿದಾನೀಮಾಹ –
ಯೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೇಷಾಂ ಮತೇ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ಜೀವಾದನ್ಯಃ ಪರೋ ಜಗಚ್ಚಾನ್ಯತ್ , ತೇಷಾಂ ಮತೇ ವಿದುಷೋ ಭಯನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದ್ಭಯಹೇತೋರನ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರಮಾರ್ಥತೋಽನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ ನಾಶಸಂಭವಾತ್ಸ್ಯಾದೇವ ಭಯನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸತಶ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಹಾನಂ ಸ್ವರೂಪನಾಶಃ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನ ಚಾಸತ ಆತ್ಮಲಾಭ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಶಶಶೃಂಗಾದೇರಸತ ಆತ್ಮಲಾಭಶಬ್ದಿತೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ ತಥೈವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋ ನಾಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಪಟಾದೇರ್ನಾಶೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪಟಾದೌ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಭಿನ್ನೇಶ್ವರವಾದಿಭಿರೀಶ್ವರನಾಶೇನ ವಿದುಷೋ ಭಯನಿವೃತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯೈವಾಸ್ಮಾಭಿರ್ಭಯಹೇತುತ್ವಮುಪೇಯತೇ ನ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ, ವಿದುಷಸ್ತು ಕರ್ಮಾಭಾವಾದಭಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿ ಸಹಾಯಭೂತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದೇರಪಿ ತ್ವಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದೀಶ್ವರಸ್ಯೇವಾತ್ಮಹಾನಂ ನ ಸಂಭವತಿ ; ತಥಾ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ವಿದುಷೋ ಭಯಾನಿವೃತ್ತಿದೋಷಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಯಂ ಪರಿಹಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದ್ಧರ್ಮಾದೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಮನಿತ್ಯಂ ವಾ ಯದನ್ಯದ್ಧರ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ನಿಮಿತ್ತಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭಯಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾಭೂತಸ್ಯೇಶ್ವರವತ್ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದೇರಾತ್ಮನಾಶಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಮಿತ್ತಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ –
ಸಹಾಯಭೂತಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಮತಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ , ತನ್ಮತೇ ಧರ್ಮಾದೇಃ ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸತೋಽಪಿ ಧರ್ಮಾದೇರಾತ್ಮಹಾನೋಪಗಮೇ ಬಾಧಕಮಾಹ –
ಆತ್ಮಹಾನೇ ವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಶಶಶೃಂಗಾದೇರಸತಃ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಾವಸತ್ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಂ ತಥಾ ಸತಃ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ನಾಶೇನಾಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತೌ ಸತ್ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ ; ಏವಂ ಸದಸತೋರಿತರೇತರತಾಪತ್ತಾವುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮಾತ್ಮಾಕಾಶಾದಾವಪಿ ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಆಶ್ವಾಸೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಆತ್ಮಾಕಾಶಾದೇರಪ್ಯಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ಸಹಾಯಭೂತಧರ್ಮಾದೇಶ್ಚ ನಾಶಾಸಂಭವಾದಭಯವಚನಂ ಭಿನ್ನೇಶ್ವರವಾದೇ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಸ್ವಮತೇ ತು ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ಏಕತ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಮವಿದ್ಯಾ, ತಯಾ ಸಹೈವ ಜೀವೇಶ್ವರವಿಭಾಗಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಭಯಂ ವಿದುಷಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಸ್ವಮತೇ ಭಯನಿವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜೀವಪರಯೋರೇಕತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಮಸತಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿಕಾರಣವಶಾತ್ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಚಾಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಪ್ರಸಂಗದೋಷಸ್ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ದೋಷವತಾ ಪುರುಷೇಣ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಾದೇರನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾದ್ವಸ್ತುತ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ವಿನಾಶೋ ವಾ ನಾಸ್ತಿ, ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ – ಚಂದ್ರದ್ವಿತ್ವಾದಿವದನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಮನಾನಾದಿಕಾಲಮಾರಭ್ಯಾನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿಕಾರಣಬಲೇನ ಸರ್ಗಾದಾವಾತ್ಮಲಾಭೋಪಗಮೇಽಪಿ ನಾಸತಃ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಅಸತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಗಮಾದುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾತ್ಮವತ್ಸತ್ತ್ವಾನುಪಗಮಾಚ್ಚ ; ಅತ ಏವ ವಿದ್ಯಾಬಲಾತ್ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಾವಪಿ ನ ಸತೋಽಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರೂಪಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವೇತಿ ।
ನನು ಸಂಸಾರಕಾರಣಭೂತಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮೇವಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ ಧರ್ಮ್ಯಂತರಾನುಪಲಂಭಾತ್ , ತಥಾ ತನ್ನಿವರ್ತಿಕಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಲಾಭಾಯಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮೇವೋಪೇಯಮಿತ್ಯವಿದ್ಯಾದಿಧರ್ಮವತಾ ಪುರುಷೇಣ ನಿರ್ಧರ್ಮಕಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವಮಿತಿ ಪಕ್ಷಃ ಕಥಂ ಸಂಭಾವ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರಿತಿ ।
ಕಿಂ ತಯೋರಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಾಸ್ತವಂ ವಾ ? ಆದ್ಯೇ ನ ಪರಾಪರಯೋರೇಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಮ್ , ದೃಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ದೃಗ್ರೂಪಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ತಯೋರ್ವಸ್ತುತೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಕಥನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ವಿವೇಕೇತಿ ।
ಸರ್ವದೃಶ್ಯವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮತತ್ತ್ವಗೋಚರಾ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಜನಿತಾ ವೃತ್ತಿರ್ವಿವೇಕಃ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾ ಅವಿವೇಕಃ ।
ನನು ದೃಶ್ಯಯೋರಪಿ ತಯೋರ್ದ್ರಷ್ಟೃಧರ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅನ್ಯತ್ರಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಅವಿದ್ಯಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಕಿಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಜಾನಾಸೀತಿ ಗುರುಣಾ ಪೃಷ್ಟೇನ ಶಿಷ್ಯೇಣ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವವಿಷಯೇ ಮೂಢ ಏವಾಹಂ ಮಮ ಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮವಿವಿಕ್ತಂ ವಿವಿಚ್ಯ ನ ಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯೇವಂ ಸ್ವಾನುಭವೇನ ಸಿದ್ಧಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ತಥಾ ವಿದ್ಯೋಪದೇಶೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಗುರುಣಾ ಪ್ರಥಮಂ ಸ್ವಕೀಯಾ ವಿದ್ಯಾನುಭೂಯತೇ, ಪಶ್ಚಾದನುಭವಸಿದ್ಧಾಂ ತಾಂ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯ ಉಪದಿಶತಿ, ಶಿಷ್ಯಾಶ್ಚ ತಾಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಉಪಪತ್ತಿರಭಿರವಧಾರಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ದೃಶ್ಯತ್ವೇ ನಾಸ್ತಿ ವಿವಾದಾವಸರ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ।
ತಯೋರಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವನಿರಾಕರಣಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾನ್ಮೂಢೋಽಹಂ ವಿದ್ವಾನಹಮಿತ್ಯನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ನಾಮರೂಪಾಂತರ್ಭೂತಾಂತಃಕರಣಸ್ಯೈವ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಧರ್ಮತ್ವೇನಾವಶಿಷ್ಯೇತೇ । ತದುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಗೇವಾಂತಃಕರಣಸ್ಥಾವಿತಿ । ನನು ವೃತ್ತಿರೂಪಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ನಾವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತೀತಿತಃ ಕಾಮಾದಿಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವವರ್ಣನಸ್ಯಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದ್ , ಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತುತಸ್ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾವೇದಿತಮಧಸ್ತಾದಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ನಾಮರೂಪಾಂತರ್ಗತಾಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ನಾಮರೂಪಯೋರೇವಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಾಮರೂಪೇ ಚೇತಿ ।
ನಾಮರೂಪೇ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮಾವೇವ ನ ವಾಸ್ತವಧರ್ಮೌ, ಚಿದಾತ್ಮನಿ ತಯೋಃ ಶತಶೋ ನಿಷೇಧೋಪಲಂಭಾತ್ ತಯೋರರ್ಥಾಂತರತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ನಾಮರೂಪೇ ಆತ್ಮಧರ್ಮೌ ನ ಭವತ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ತಯೋಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ನಾಮರೂಪಯೋರಿತಿ ।
ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಂತರಾ ಯಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನೇ ತನ್ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಹಿತ್ರಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಮರೂಪಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮತ್ವಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ತೇ ಚ ಪುನರಿತಿ ।
ಉದಯಾಸ್ತಮಯವರ್ಜಿತೇ ಸವಿತರಿ ಯಥಾ ತೌ ಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಬಹುಪ್ರಪಂಚೇನೈವಂವಿತ್ಪರ ಏವೇತಿ ಸಾಧಿತಮ್ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಮನುಪಪತ್ತಿಮುದ್ಭಾವ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಅಭೇದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನೇತಿ ।
ನ ತಾವದಾನಂದಮಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ; ನಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸಂಕ್ರಮಣಾರ್ಥತಾಯಾ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಕೃತಾ ಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿರತ್ರ ಸಂಕ್ರಮಣಮ್ , ಅತೋ ನೋಕ್ತಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ, ಜಲೂಕಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಕ್ರಮಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪತ್ವನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಾಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
'ಆನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮತಿ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ಶ್ರೂಯತೇ ; ತಚ್ಚಾನ್ನಮಯ ಇವಾನಂದಮಯೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ ಮುಖ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯೇ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ನ ಭವತ್ಯೇವೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಃ ।
ನ ಹೀತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾತ್ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾದಸ್ಮಾದಪರೋಕ್ಷಾಲ್ಲೋಕಾದ್ಭೋಗೋಪಾಯಭೂತಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ಅನ್ನಮಯಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಸ್ತತ್ತ್ವವಿದೋ ಜಲೂಕಾವದನ್ನಮಯೇ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ನ ಹಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಏಕತೃಣಸ್ಥಾಯಾ ಜಲೂಕಾಯಾಸ್ತೃಣಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಂ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ನೈವಮೇವಂವಿದಃ ಶರೀರಸ್ಥಸ್ಯಾನ್ನಮಯಸಂಕ್ರಮಣಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅತೋ ನಾನಂದಮಯೇಽಪಿ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಶರೀರಸ್ಥತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಂಕ್ರಮಣಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಅನ್ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ನೀಡೇ ಪಕ್ಷಿಪ್ರವೇಶವದ್ವಾನ್ನಮಯೇ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇವಂವಿತ್ಪರಯೋರಭೇದೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಾದಿರೂಪಂ ಪರಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಸಂಭವತಿ, ಮನೋಮಯವಿಜ್ಞಾನಮಯಯೋರಾತ್ಮಸಂಕ್ರಮಣಸ್ಯ ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ಮನೋಮಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಶಯಾತ್ಮಕವೃತ್ತಿಮದಂತಃಕರಣಂ ಮನೋಮಯಃ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಕವೃತ್ತಿಮದಂತಃಕರಣಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯನಿಶ್ಚಯರೂಪಯೋರ್ವೃತ್ತ್ಯೋರೇವ ಬಹಿರ್ವಿಷಯದೇಶೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗಮನಂ ಪುನಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಗಮನರೂಪಂ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮನೋಮಯವಿಜ್ಞಾನಮಯಯೋರ್ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗಮನಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಗಮನರೂಪಂ ಚ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ಚ ಸಂಭವತಿ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೇಶಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನೋಮಯೋ ಮನೋಮಯಮೇವೋಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಮೇವೋಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತ್ಯರ್ಥಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಕ್ರಮವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯ ಇತಿ ।
ಏವಂವಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ನಿರಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯ ಏವ ಸನ್ನೇವಂವಿದಾನಂದಮಯಂ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಪ್ರವಿಶತೀತಿ ವಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಕ್ರಮವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕ್ರಮಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾದಿರೂಪತ್ವನಿರಾಕರಣಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧಾದಾನಂದಮಯಸಂಕ್ರಮಣಮಾನಂದಮಯಕರ್ತೃಕಂ ನ ಭವತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯನ್ಯತಮಕರ್ತೃಕಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
'ಆನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾನ್ನಮಯಾದ್ಯನ್ಯತಮಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧೇಽನ್ಯತ್ರಾಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಛಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪರಿಶೇಷಃ, ಪರಿಶೇಷ ಏವ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆನಂದಮಯಸಂಕ್ರಮಣೇ ತಾವದಹಮನುಭವಗೋಚರಃ ಕರ್ತೇತಿ ನಿರ್ವಿವಾದಮ್ ; ತಚ್ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಪ್ರಸಕ್ತಮ್ ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಪ್ಯಹಮನುಭವಗೋಚರತ್ವಾತ್ ; ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಸತ್ಯಹಮನುಭವಗೋಚರಾದನ್ಯತ್ರ ಸ್ತಂಭಾದಿಷು ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ಶಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯೇವಂವಿತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾದಾನಂದಮಯಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಮಾರೂಪಃ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ ; ತಾದೃಶಸಂಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಾತ್ಪರಿಶೇಷಾತ್ಕೋಶಪಂಚಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕರ್ತೃಕಮಾನಂದಮಯಸಂಕ್ರಮಣಮಿತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ; ಏವಮನ್ನಮಯಾದಿಸಂಕ್ರಮಣೇಽಪ್ಯೇವಂವಿದೇವ ಕರ್ತಾ, ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಕ್ರಮಣೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಕೃತಂ ಭ್ರಾಂತಿನಾಶರೂಪಮೇವ ಸಂಕ್ರಮಣಮಿತಿ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಂಕ್ರಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಭ್ರಮನಾಶೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ಕಥಮುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಕೃತೇ ವಿಭ್ರಮನಾಶೇ ಸಂಕ್ರಮಶಬ್ದ ಉಪಚರ್ಯತೇ ನ ಮುಖ್ಯಸ್ತತ್ರ, ಅತೋ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏತದೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ಆನಂದಮಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯೋಽಯಮನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಾತ್ಮತ್ವಭ್ರಮೋ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಕೃತಃ, ಸ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಕೋಶವಿವೇಕಕ್ರಮೇಣಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಮೂಲೋ ವಿನಶ್ಯತಿ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ತತ್ತತ್ಕೋಶಗೋಚರವಿಭ್ರಮನಾಶಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಂಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ।
ಏವಮುಪಚಾರೇ ನಿಯಾಮಿಕಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತಾಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ನ ಹ್ಯಂಜಸೇತಿ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ಣತ್ವೇನಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿದುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತ್ವಂತರೇತಿ ।
ಅತ್ರೋಪಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ಮತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾನಾಮನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಪ್ರಾಪ್ತಗ್ರಾಮಾದೀನಾಮಿವಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವ - ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ಯಂತಭೇದವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಪ್ಯತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನ ಏವೇತಿ ।
ನ ಹಿ ರಜ್ಜೋಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಸ್ತಸರ್ಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ವಿದುಷಃ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಭಾವಾಚ್ಚ ನ ವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃಕಂ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ವಸ್ತ್ವಂತರೇತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಕರ್ಮಕಮೇವ ತರ್ಹಿ ಮುಖ್ಯಸಂಕ್ರಮಣಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನ ಏವೇತಿ ।
ತತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಇತ್ಥಮೇವಂವಿತ್ಪರಯೋರಭೇದಸಾಧನೇನ ಸಂಕ್ರಮಣಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆನಂದಮೀಮಾಂಸಾಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಯೋಗ್ಯಂ ಯದಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ಗಾದಿಕಂ ಲೋಕಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇವ, ನ ತು ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಸರ್ಗಾದೇರ್ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಯತೋ ವಾಚಃ ...’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋ ವಿದ್ಯಾಫಲವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ಏವಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಕ್ರಮೇಣ ಕೋಶಾನುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಕೋಶಾನಾಮುಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ನಾಮ ಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿರೂಪೋ ಬಾಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸ ಚ ಬಾಧಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಬಲೇನ ಯುಗಪದೇವ ಸಂಭವತಿ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಬಲೇನೇವ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಸರ್ಪಧಾರಾದೀನಾಮ್ ; ತಥಾಪಿ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತೇ ಕೋಶವಿವೇಚನೇ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ಸ ಏವ ಕ್ರಮೋಽನೂದಿತಃ ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿದ್ಯಾಫಲವಿಷಯ ಏವಾಯಂ ಮಂತ್ರಃ, ಕಿಂ ತು ಕೃತ್ಸ್ನವಲ್ಲ್ಯರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಪರಶ್ಚೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಸರ್ವಸ್ಯೈವೇತಿ ॥