ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ವನಮಾಲಾವ್ಯಾಖ್ಯಾ
 
ಯ ಏವಂ ವೇದ । ಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ವಾಚಿ । ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ । ಕರ್ಮೇತಿ ಹಸ್ತಯೋಃ । ಗತಿರಿತಿ ಪಾದಯೋಃ । ವಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಾಯೌ । ಇತಿ ಮಾನುಷೀಃ ಸಮಾಜ್ಞಾಃ । ಅಥ ದೈವೀಃ । ತೃಪ್ತಿರಿತಿ ವೃಷ್ಟೌ । ಬಲಮಿತಿ ವಿದ್ಯುತಿ ॥ ೨ ॥
ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಏವಮನ್ನಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಂ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ವೇದ ತದ್ದಾನಸ್ಯ ಚ ಫಲಮ್ , ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮುಪನಮತೇ । ಇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಪ್ರಕಾರಃ ಉಚ್ಯತೇ - ಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ವಾಚಿ । ಕ್ಷೇಮೋ ನಾಮ ಉಪಾತ್ತಪರಿರಕ್ಷಣಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಚಿ ಕ್ಷೇಮರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಇತಿ, ಯೋಗಃ ಅನುಪಾತ್ತಸ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ । ತೌ ಹಿ ಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಬಲವತೋಃ ಸತೋರ್ಭವತಃ ಯದ್ಯಪಿ, ತಥಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಣಾಪಾನನಿಮಿತ್ತಾವೇವ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತೌ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಏವಮುತ್ತರೇಷ್ವನ್ಯೇಷು ತೇನ ತೇನ ಆತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ಕರ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ ಹಸ್ತಯೋಃ ಕರ್ಮಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಗತಿರಿತಿ ಪಾದಯೋಃ । ವಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಾಯೌ । ಇತ್ಯೇತಾ ಮಾನುಷೀಃ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಭವಾ ಮಾನುಷ್ಯಾಃ ಸಮಾಜ್ಞಾಃ, ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ್ಯಃ ಸಮಾಜ್ಞಾ ಜ್ಞಾನಾನಿ ವಿಜ್ಞಾನಾನ್ಯುಪಾಸನಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ದೈವೀಃ ದೈವ್ಯಃ ದೇವೇಷು ಭವಾಃ ಸಮಾಜ್ಞಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತೃಪ್ತಿರಿತಿ ವೃಷ್ಟೌ । ವೃಷ್ಟೇರನ್ನಾದಿದ್ವಾರೇಣ ತೃಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೃಪ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ವೃಷ್ಟೌ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಅನ್ಯೇಷು ತೇನ ತೇನಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಬಲರೂಪೇಣ ವಿದ್ಯುತಿ ॥

ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋಪಚಯಾದಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಫಲಂ ಚ ವೇದೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಶ್ರುತೌ ‘ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ –

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಅನ್ನದಾನಾದಿಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

'ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾನ್ಯುಕ್ತಾನೀತಿ ಸೂಚಯತಿ –

ಇದಾನೀಮಿತಿ ।

ಉಪಾತ್ತಪರಿರಕ್ಷಣಮಿತಿ ।

ಸ್ಥಿತಪರಿಪಾಲನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಇತೀತಿ ।

ಪ್ರಾಣೇ ಯೋಗರೂಪೇಣ ಅಪಾನೇ ಕ್ಷೇಮರೂಪೇಣ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।

ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋರ್ಯೋಗಕ್ಷಮರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ತೌ ಹೀತಿ ।

ನನು ಯದಿ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾಧೀನೌ ಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ ತರ್ಹಿ ತಾವೇವ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೌ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾಪಾನನಿಮಿತ್ತಕತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತಾವಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತಾವಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಫಲದಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ವಿಮುಕ್ತಿರ್ವಿಸರ್ಗಃ ।

ಮಾನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಮಾಹ –

ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ್ಯ ಇತಿ ॥