ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ವನಮಾಲಾವ್ಯಾಖ್ಯಾ
 
ಯಶ ಇತಿ ಪಶುಷು । ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ನಕ್ಷತ್ರೇಷು । ಪ್ರಜಾತಿರಮೃತಮಾನಂದ ಇತ್ಯುಪಸ್ಥೇ । ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಶೇ । ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಾನ್ ಭವತಿ । ತನ್ಮಹ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮಹಾನ್ ಭವತಿ । ತನ್ಮನ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮಾನವಾನ್ ಭವತಿ ॥ ೩ ॥
ಯಶೋರೂಪೇಣ ಪಶುಷು । ಜ್ಯೋತೀರೂಪೇಣ ನಕ್ಷತ್ರೇಷು । ಪ್ರಜಾತಿಃ ಅಮೃತಮ್ ಅಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪುತ್ರೇಣ ಋಣವಿಮೋಕ್ಷದ್ವಾರೇಣ ಆನಂದಃ ಸುಖಮಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಮುಪಸ್ಥನಿಮಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅನೇನಾತ್ಮನಾ ಉಪಸ್ಥೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ಆಕಾಶೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ; ಅತೋ ಯತ್ಸರ್ವಮಾಕಾಶೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ ; ತಚ್ಚಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಗುಣೋಪಾಸನಾತ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಾನ್ ಭವತಿ । ಏವಂ ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ । ಯದ್ಯತ್ರಾಧಿಗತಂ ಫಲಮ್ , ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ; ತದುಪಾಸನಾತ್ತದ್ವಾನ್ಭವತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ; ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ - ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ ಇತಿ । ತನ್ಮಹ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮಹಃ ಮಹತ್ತ್ವಗುಣವತ್ ತದುಪಾಸೀತ । ಮಹಾನ್ಭವತಿ । ತನ್ಮನ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮನನಂ ಮನಃ । ಮಾನವಾನ್ಭವತಿ ಮನನಸಮರ್ಥೋ ಭವತಿ ॥

ಪುತ್ರೇಣೇತಿ ।

ಪುತ್ರಜನ್ಮನಾ ಪಿತೃಋಣಮೋಕ್ಷದ್ವಾರೇಣ ಯಾ ಪಿತುರಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಾ ಅತ್ರಾಮೃತಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಸ್ಥನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।

ಯಸ್ಮಾದೇತತ್ಸರ್ವಮುಪಸ್ಥಹೇತುಕಂ ತಸ್ಮಾದನೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಾಸನಮ್ ‘ವಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಾಯೌ’ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ವಾತ್ ।

ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।

ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಾಕಾಶೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಸರ್ವಮಾಕಾಶೇ ವರ್ತತೇ ತತ್ಸರ್ವರೂಪೇಣಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

'ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ...’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಮಾಕಾಶಮುಪಾಸ್ಯಂ ಕೇವಲಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಮಾಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾತ್ತದಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪಕತ್ವನಿರ್ಲೇಪತ್ವನಿರವಯವತ್ವಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿರೂಪಲಕ್ಷಣಸಾಮ್ಯೇನಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಸಂಭವಾತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮಾಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಾನಿತಿ ।

ಅನ್ನಪಾನಾದಿಭಿಃ ಸ್ಥಿತಿಮಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ‘ಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ವಾಚಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಫಲಾಶ್ರವಣಾತ್ಕಥಂ ತದುಪಾಸನೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಯತ್ರ ವಾಗಾದೌ ಯತ್ಫಲಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕ್ಷೇಮಾದಿಕಂ ಶ್ರುತಂ ತದ್ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –

ತದುಪಾಸನಾದಿತಿ ।

ಕ್ಷೇಮಾದಿಗುಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾತ್ಕ್ಷೇಮಾದಿಮಾನೇವ ಭವತ್ಯೌಚಿತ್ಯಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತ್ರಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮಪ್ಯಾಹ –

ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚೇತಿ ।

ತದೇವೇತಿ ।

ತದನುರೂಪಮೇವ ಫಲಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ತನ್ಮಹಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ತತ್ಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮ್ ; ತಥಾ ಚ ವಾರ್ತ್ತಿಕಮ್ - ‘ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹ ಇತ್ಯೇವಮುಪಾಸೀತ ತತಃ ಫಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ॥