అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా ॥౧॥ వృత్తివ్యక్తస్వరూపజ్ఞానమభిప్రేత్యాహ —

తత్ర సాక్షాదితి ।

ఇష్యమాణత్వేన జ్ఞానస్య ప్రయోజనసూచనముపపాద్య సంశయసూచనముపపాదయతి —

జిజ్ఞాసాత్వితి ।

సా హీతి ।

సా న్యాయాత్మికా మీమాంసా అనేన గ్రన్థేన శిష్యత ఇత్యర్థః । విషయప్రయోజనబ్రహ్మస్వరూపప్రమాణయుక్తిసాధనఫలవిచారాణాం చ ప్రతిజ్ఞానాత్ బహ్వర్థసూచనతా । లఘూని అసందిగ్ధార్థాని । సాంశయికం హి నానార్థస్ఫోరకత్వేన గురు । సూచితార్థత్వే హి ముఖ్యార్థస్యాపి అవశ్యంభావిత్వాత్ బహ్వర్థసిద్ధిః ।

బహూనామప్రకృతత్వాత్తత్రేతి నిర్ధారణాయోగమాశఙ్క్యాహ —

తేష్వితి ।

అథైష జ్యోతిరిత్యత్రాపూర్వసంజ్ఞాయోగివిధాస్యమానకర్మప్రారంభార్థోఽథశబ్దః । అధికరణం తు (జై. అ.౨ పా.౨ సూ. ౨౨) గుణోపసంహారేఽనుక్రమిష్యతే ।

ప్రధానస్య జిజ్ఞాసాయాః శాస్త్రేణాప్రతిపాద్యమానత్వాత్ తత్ప్రతిపాదనప్రారంభార్థో మా భూత్, బ్రహ్మతజ్జ్ఞానప్రారంభార్థో భవత్విత్యాశఙ్క్యాహ —

న చేతి ।

'దణ్డీ ప్రైషాని"త్యత్ర హి 'మైత్రావరుణః ప్రేష్యతి చాన్వాహేతి' మైత్రావరుణస్య ప్రైషానువచనే ప్రాప్తత్వాదవివక్షా, ఇహ తు జిజ్ఞాసాయా నావివక్షా కారణమ్, ప్రత్యుత తదవివక్షాయాం విషయప్రయోజనసూచనం న స్యాదిత్యర్థః । ।

నను కిం సంశయసూచనేన? నిర్దిష్టే బ్రహ్మతజ్జ్ఞానే ఎవ విషయప్రయోజనే సిద్ధ్యతస్తత్రాహ —

న హీతి ।

అప్రస్తూయమానత్వాత్ ప్రత్యధికరణమప్రతిపాద్యమానత్వాత్ । 'మాన్బధదాన్శాన్భ్యో దీర్ఘశ్చాభ్యాసస్యే'తి సూత్రే 'మాఙ్మానే' ఇత్యస్య ఙానుబన్ధస్య ధాతోర్నాన్తత్వం నిపాతితమ్ । అస్య చ పూజితవిచారార్థత్వం ప్రసిద్ధిబలాత్వాత్ స్వతో, నాన్తస్య తు తదర్థత్వమ్ స్మృతిసిద్ధమితి । మానిత్యాదిధాతుభ్యః సన్ భవత్యభ్యాసస్య చ దీర్ఘ ఇత్యర్థః । ధాతోః కర్మణ ఇత్యుత్తరసూత్రే ఇచ్ఛార్థే సవిధానాదయమనిచ్ఛార్థ ఇతి గమ్యతే ।

లక్షితవిచారనారంభార్థోఽథశబ్దోఽస్తు నేత్యాహ —

న చ స్వార్థపరస్యేతి ।

వాచ్యాయా జిజ్ఞాసాయాః సంశయసూచనేన వాక్యార్థాన్వయోపపత్తౌ న లక్షణా, అధిగతవిషయప్రయోజనస్తు స్వత ఎవ విచారే ప్రవర్త్యతీత్యర్థః ।

అథాధికారార్థ ఇత్యత్ర అథశబ్దస్యానన్తర్యార్థత్వం వదన్ ప్రష్టవ్యః, కిం పూర్వప్రకృతాదథశబ్దాత్ ఆనన్తర్యమ్ ఉత నిరన్తరాదానన్తర్యపక్షాత్, నాద్య ఇత్యాహ —

పూర్వప్రకృతస్యేతి ।

ద్వితీయే, పూర్వప్రకృతమథశబ్దమపేక్ష్య కిం నిరన్తరానన్తర్యార్థత్వపక్షాత్ ఆనన్తర్యం బ్రూయాద్, ద్వితీయోఽథశబ్దోఽధికారార్థత్వపక్షస్య, ఉత అనపేక్ష్యైవ । నాద్యః, అవశ్యాపేక్షణీయత్వాత్ పూర్వప్రకృతాపేక్షాయా అథశబ్దస్య తాదర్థే సతి అర్థాన్తరకల్పనానవకాశాత్ ।

న ద్వితీయః ఇత్యాహ —

న చ ప్రకృతానపేక్షేతి ।

ఎకధర్మ్యపేక్షణే హి తన్నిరూపకయోః పక్షయోః తుల్యార్థత్వేన వికల్పః కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।

నానేన భాష్యేణ పూర్వప్రకృతాపేక్షాయా ఆనన్తర్యరూపత్వముచ్యతే, ఆనన్తర్యరూపత్వపక్షే వికల్పాప్రతిభానాత్, కింతూభయత్రాపి బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుభూతప్రకృతసిద్ధిరస్తి ప్రయోజనమ్ అతః ఫలద్వారేణావ్యతిరేక ఇత్యుచ్యతే, ఇత్యాహ —

అస్యాయమర్థ ఇతి ।

నను ఉభయథా ఫలాభేదే కిమిత్యానన్తర్యాగ్రహః, తత్రాహ —

పరమార్థతస్త్వితి ।

అన్యదప్యదృష్టాదికమపేక్ష్య భవన్తీ జిజ్ఞాసా యస్మిన్ సతి భవత్యేవ ఇత్యర్థః ।

బ్రహ్మేతి ।

స్వాధ్యాయాధ్యయనానన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా భవితుం యోగ్యత్వాత్ తదానన్తర్యమథశబ్దేన వక్తుం యుక్తమిత్యర్థః ।

యోగ్యత్వే కారణమాహ —

బ్రహ్మణోఽపీతి ।

అత్ర చేతి ।

స్వాధ్యాయస్య నిత్యత్వాత్ తదానన్తర్యమయుక్తమితి తద్విషయమధ్యయనం లక్షయతీత్యర్థః ।

నను ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రే బ్రహ్మానుపాదానాత్ కథం తేన గతార్థతా, తత్రాహ —

ధర్మశబ్దస్యేతి ।

నను ఇచ్ఛాయాం వినియోగో న జ్ఞానే ఇతి, తత్రాహ —

జ్ఞానస్యైవేతి ।

అర్థతః ప్రాధాన్యాద్ జ్ఞానస్య తత్రైవ వినియోగ ఇత్యర్థః ।

సాక్షాత్కారోపయోగ యజ్ఞాదీనామాహ —

తత్రాపీత్యాదినా ।

విశేషహేత్వభావోఽసిద్ధ ఇత్యాహ —

తత్త్వమసీతి ।

యోగ్యతావధారణే కర్మ కిమప్రమాణతయోపయుజ్యతే, ఉత ప్రమాణతయా ।

నాద్యః, అప్రమాణాత్ ప్రమాణకార్యోత్పాదవ్యాఘాతాదిత్యాహ —

తత్కిమితి ।

ప్రమాణం కారణం యస్య తత్తథా ।

న ద్వితీయః, కర్మణః ప్రమాణత్వప్రసిద్ధ్యభావాదిత్యాహ —

ప్రత్యక్షాదీతి ।

పాతజలసూత్రే స ఇతి చిత్తవృత్తినిరోధ ఉక్తః । దృఢభూమిః తత్త్వప్రతిపత్తౌ దృఢ ఉపాయః ఇత్యర్థః ।

నిత్యానామేవ సంస్కారద్వారా భావనాఙ్గత్వముక్త్వా సర్వకర్మణాముత్పత్తివిధివిహితరూపముపాదాయ భావనాఙ్గతాం వినియోగవచన — వశేనాహ —

అన్యే త్వితి ।

సంయోగః శేషత్వబోధనం చతుర్థే చిన్తితమ్ ।

ఎకస్య త్వితి ।

'ఖాదిరే పశుం బధ్నాతి', 'ఖాదిరం వీర్యకామస్య యూపం కుర్వీతేతి చ శ్రూయతే । తత్ర సంశయః, కిం కామ్యే ఇవ ఖాదిరతా నిత్యేపి స్యాదుత నేతి, తత్ర ఫలార్థత్వేన అనిత్యాయాః నిత్యప్రయోగాఙ్గతా న యుక్తా । యత్తు నిత్యేఽపి ఖాదిరత్వశ్రవణం, తత్కామ్యస్యైవ పశుబన్ధనయుక్తయూపరూపాశ్రయదానార్థం, తతో న నిత్యే ఖాదిరతేతి ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః, ఎకస్య ఖాదిరత్వస్య ఉభయత్వే క్రత్వర్థ — పురుషార్థలరూపోభయాత్మకత్వే వచనద్వయేన క్రతుశేషత్వఫలశేషవత్వక్షణసంయోగభేదావగమాత్ న నిత్యానిత్యసంయోగవిధివిరోధః । న చాశ్రయదానాయ నిత్యవాక్యమ్, సన్నిధానాదేవాశ్రయలాభాత్ । తత ఉభయార్థా ఖాదిరతేతి (జై. అ. ౪ పా. ౩ సూ. ౫)

విశేషణత్రయవతీతి ।

ఆదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలత్వవతీత్యర్థః ।

కర్మాపేక్షత్వేన బ్రహ్మభావనాయాః తదవబోధాపేక్షామ్ ఉపపాదయన్ కర్మావబోధానన్తర్యమితి భాష్యం ఘటయతి —

న చేతి ।

దృష్ట ఉపకారః తుషవిమోకాదిః, అదృష్టః ప్రోక్షణాదిజః ప్రయాజాదిజశ్చ । స చాసౌ యథాయోగం సామవాయికః క్రతుస్వరూపసమవాయీ, ఆరాద్ దూరే ఫలాపూర్వసిద్ధౌ ఉపకారశ్చ, తస్య హేతుభూతాని ఔపదేశికాని ప్రత్యక్షవిహితాని ఆతిదేశికాని ప్రకృతేః వికృతావతిదేశప్రాప్తాని క్రమపర్యన్తాని క్రమేణాపి అవచ్ఛిన్నాన్యఙ్గాని తేషాం గ్రామః సమూహః, తత్సహితం పరస్పరవిభిన్నం కర్మస్వరూపం, తదపేక్షితాధికారివిశేషశ్చ, తయోః పరిజ్ఞానం వినా కర్మాణి న శక్యాని అనుష్ఠాతుమిత్యన్వయః । ఔపదేశికాతిదేశికేతి శేషలక్షణాదారభ్య ఉపరితనతన్త్రస్య అపేక్షోక్తా । క్రమపర్యన్తేతి పఞ్చమనయస్య । అఙ్గగ్రామేతి తార్తీయస్య । సహితేతి చాతుర్థికస్య ప్రయోజ్యప్రయోజకవిచారస్య । పరస్పరవిభిన్నస్యేతి ద్వితీయలక్షణార్థస్య । తదధికారీతి షష్ఠాధ్యాయార్థస్య । దృష్టాదృష్టేతి సంస్కారకర్మవగుణకర్మ స్వప్నధానకర్మత్వాదిచిన్తాయాశ్చ ద్వితీయాధ్యాయగతాయా అపేక్షేత్యుక్తమ్ ।

ద్విరవత్తేతి ।

దఆగ్నేయయాగః స్వోత్పత్తయే 'ద్వ్యవదానం జుహోతీతి వచనాద్ ద్విర్హవిషోఽవద్యతీతి విహితం ద్విరవత్తపురోడాశమపేక్షత ఇతి । భావనాసాధ్యే సాక్షాత్కారే యది కమాపేక్షా, తర్హి స బ్రహ్మస్వరూపమ్, అన్యో వా ।

స్వరూపత్వే న కర్మాపేక్షేత్యాహ —

స చేత్యాదినా ।

పిష్టం సంయౌతీతి విహితమిశ్రణస్య పిణ్డ ఉత్పాద్యః, గాం దోగ్ధీతి విహితదోహనేన ప్రాప్యం పయః ।

సాక్షాత్కారస్య బ్రహ్మస్వరూపాద్భేదే బ్రహ్మ జడం స్యాత్, తచ్చేన్ద్రియాద్యగోచరః శబ్దశ్చ పరోక్షప్రమాహేతురితి కేవలభావనాభూః సాక్షాత్కారః అప్రమా స్యాదిత్యాహ —

తతో భిన్నస్య చేతి ।

మన్థరః స్తిమితః । స్ఫురన్త్యో జ్వాలా జటాకారా అస్య సన్తీతి జటిలః ।

న చ కూటస్థేతి ।

కూటస్థనిత్యతయా పూర్వరూపాపాయలక్షణో వికారః అభినవగుణోదయరూపసంస్కారశ్చ న స్తః, సర్వవ్యాపితయా న ప్రాప్తిః ।

కూటస్థనిత్యత్వావిరుద్ధం దోషవిఘాతసంస్కారమాహ —

అనిర్వచనీయేతి ।

ప్రతిసీరా తిరస్కరిణీ । రఙ్గవ్యావృతో నటః । ఆరోహ ఉచ్ఛ్రయః । విస్తారపరిమాణం పరిణాహః । ఉపాసనా కిమాపాతజ్ఞానాభ్యాసః, నిశ్చయాభ్యాసో వా ।

ఆద్యం భఙ్క్త్వా ద్వితీయం శఙ్కతే —

నన్వితి ।

నను ఉపాసనైవ అవిద్యాం నివర్తయతు, కిం సాక్షాత్కారేణ, యత్ర కర్మోపయోగస్తత్రాహ —

న చేతి ।

నను రజ్జుసర్పాదిభ్రమా అపరోక్షా అపి ఆప్తవచనాదిజనితపరోక్షజ్ఞానైః నివర్తన్తే — సత్యం, తే నిరుపాధికాః, కర్తృవాదిస్తు సోపాధిక ఇత్యభిప్రేత్య తథావిధముదాహరతి —

దిఙ్మోహేతి ।

నౌస్థస్య తటగతతరుషు చలద్వృక్షభ్రమః ।

అపరోక్షే బ్రహ్మణి శబ్ద ఎవ అపరోక్షజ్ఞానహేతుః, అన్యథా తు తత్ర పరోక్షజ్ఞానస్య భ్రమత్వాపాతాదితి, తత్రాహ —

న చైష ఇతి ।

అయమభిసన్ధిః — స్వతోఽపరోక్షస్యాపి బ్రహ్మణః పారోక్ష్యం భ్రమగృహీతమ్ । తత్రాపరోక్షప్రమాకరణాదేవ తత్సాక్షాత్కారః । అన్తఃకరణం చ సోపాధికే ఆత్మని జనయత్యహంవృత్తిమ్ ఇతి సిద్ధమ్ అస్య ఆత్మని అపరోక్షధీహేతుత్వమ్ । తత్తు శబ్దజనితబ్రహ్మాత్మైక్యధీసన్తతివాసితం తత్పదలక్ష్యబ్రహ్మాత్మతాం జీవస్య సాక్షాత్కారయతి, అక్షమివ పూర్వానుభవసంస్కారవాసితం తత్తేదన్తోపలక్షితైక్యవిషయప్రత్యభిజ్ఞాహేతుః, శబ్దస్తు నాపరోక్షప్రమాహేతుః క్లృప్తః, ప్రమేయాపరోక్ష్యయోగ్యత్వేన ప్రమాయాః సాక్షాత్కారత్వే దేహాత్మభేదవిషయానుమితేరపి తదాపత్తిః, దశమస్వమసీత్యత్రాపి తత్సచివాదక్షాదేవ సాక్షాత్కారః, అన్ధాదేస్తు పరోక్షధీరేవ । అపిచ — వేదాన్తవాక్యజజ్ఞానభావనాజాఽపరోక్షధీః । మూలప్ర మాణదాయన న భ్రమత్వం ప్రపద్యతే । 'న చ ప్రామాణ్యపరతస్వాపాతః అపవాదనిరాసాయ మూలశుద్ధ్యనురోధాత్ । దృశ్యతే త్వగ్రయా బుద్ధ్యత్యాదేర్నయబృంహితవచనాదిత్థమురరీకారః ।

సాక్షాదపరోక్షాదిత్యేవమాకారైవ ధీః శబ్దాదుదేతి, నతు పరోక్షం బ్రహ్మతి, సా తు కరణ స్వభావాత్పరోక్షాఽవతిష్ఠతే న భ్రమ ఇతి సర్వమవదాతమ్ ॥స్వరూపప్రకాశస్యాభివ్యక్తిసంస్కారముపపాద్య వ్యఞ్జకాన్తఃకరణవృత్తేరుత్పాద్య తామాహ —

నచేతి ।

వృత్తివిషయత్వే బ్రహ్మణోఽస్వప్రకాశత్వమాశఙ్క్యాసముచ్చయమతేన కర్మోపయోగాయ సామ్యమాహ —

న చైతావతేతి ।

స్వప్రకాశస్యైవ శాబ్దజ్ఞానవిషయత్వం త్వయాఽపీష్టమిత్యర్థః ।

పరిహారసామ్యమాహ —

సర్వేతి ।

నను నిరుపాధిబ్రహ్మసాక్షాత్కారగోచరే కథముపహితతేతి, తత్రాహ —

నచాన్తఃకరణేతి ।

నిరుపాధి బ్రహ్మేతి విషయీకుర్వాణా వృత్తిః స్వస్వేతరోపాధినివృత్తిహేతురుదయతే; స్వస్యా అప్యుపాధేర్నివర్తకాన్తరాపేక్షేతి భావః । నను — వృత్తివిశిష్టస్య శబలతయా న తత్త్వసాక్షాత్కారగోచరతా;  వృత్త్యవచ్ఛిన్నాత్మవిషయత్వే చ వృత్తేః స్వవిషయత్వాపాతః, విశేషణాగ్రహే విశిష్టాగ్రహాత్, ఉపలక్షితస్య తు న వృత్త్యుపాధికతా — ఇతి । ఉచ్యతే; వృత్త్యుపరాగోఽత్ర సత్తయోపయుజ్యతే న ప్రతిభాస్యతయాఽతో వృత్తిసంసర్గే సత్యాత్మా విషయో భవతి, న తు స్వత ఇతి న దోషః ।

ననూపాధిసంబన్ధాద్విషయత్వం, విషయత్వే చోపాధిసంబన్ధో విషయవిషయిత్వలక్షణ ఇతీతరేతరాశ్రయమత ఆహ —

అన్యథేతి ।

న బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య బ్రహ్మవిషయత్వప్రయుక్తం చైతన్యప్రతిబిమ్బితత్వం, కిం తు స్వతః, ఘటాదివృత్తిష్వపి సామ్యాత్ । చైతన్యం చ బ్రహ్మేతి స్వభావికో వృత్తేస్తత్సంబన్ధ ఇత్యర్థః ।

యచ్చ స్వరూపవ్యతిరిక్తసాక్షాత్కారస్య భ్రమత్వమితి తత్రాహ —

నచేతి ।

విషయవిసంవాదాభావాత్ ప్రమాత్వమిత్యర్థః ।

జీవచైతన్యమాత్రాపరోక్షేపి శుద్ధానన్దాత్మత్వాదేః పారోక్ష్యాన్న తదాకారసాక్షాత్కారో యథార్థ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —

న హీతి ।

శుద్ధాదీనాం స్వభావత్వేఽప్యుపాధితిరోధానాదవిభావనమ్ ।

వేదాన్తజజ్ఞానేన తత్తదుపాధ్యపగమే యథావదభివ్యక్తో జీవో బ్రహ్మేతి గీయతే, స చేదుపాధ్యభావస్తర్హి తదతిరిక్తః పరోక్షః కథం సాక్షాత్కారే భాయాదత ఆహ —

నచేతి ।

యథా పరైరన్యోన్యాభావో న భవతి ఘట ఇతి వ్యపదిశ్యమానోపి ఘటతదన్యోన్యాభావవ్యతిరిక్తో నాభావ ఉపేయతే, న చ ఘటతదన్యోన్యాభావయోరేకతా, ఎవమస్మాకం నిరుపాధికం బ్రహ్మ, న చోపధ్యభావస్తతోఽన్య ఇత్యర్థః ।

నను చైతన్యాభిన్నాశ్చేదానన్దాదయస్తద్వదవిద్యాదశాయాం విభావ్యేరన్, ఉపాధిరుద్ధాశ్చేచ్చైతన్యేఽపి నిరోధస్తుల్యస్తదభేదాదితి శఙ్కాముపసంహారవ్యాజేన పరిహరతి —

తస్మాదితి ।

యథా షడజాదయో గన్ధర్వశాస్త్రాభ్యాసాత్ ప్రాగపి స్ఫురన్తస్తద్రూపేణానుల్లిఖితా న శ్రోత్రేణ వ్యజ్యన్తే, వ్యజ్యన్తే తు శాస్త్రవాసితేన తేన; ఎవం వేదాన్తవాక్యజన్యబ్రహ్మాత్మైకతాకారజ్ఞానవాసితాన్తఃకరణేన తద్భావాభివ్యక్తిర్న ప్రాగితి । నిషాదర్షభగాన్ధారషడ్జమధ్యమధైవతపఞ్చమాః స్వరాః । ఎషాం సముదాయో గ్రామః । మూర్చ్ఛనా తు తేషామారోహావరోహౌ ।˳

సముచ్చయపక్షమిదానీం నిరాకరోతి —

నేతి ।

తత్ర కిమిహ వా జన్మాన్తరే వాఽనుష్ఠితం కర్మ సంస్కారద్వారా జ్ఞానోత్పత్తావుపయుజ్యతే, ఉతేహైవావగతే బ్రహ్మణి కృతకర్మణాం భావనయా సముచ్చయ ఇతి । ద్వితీయే కిం భావనాఫలసాక్షాత్కారే కర్మోపయోగః, ఉత భావనాస్వరూపే ఇతి ।

న తావత్కార్య ఇత్యాహ —

తస్యా ఇత్యాదినా ।

తదుచ్ఛేదకస్య కర్మణ ఇతి సమానాధికరణే షష్ఠ్యౌ ।

సజాతీయేతి ।

సజాతీయాశ్చ తే స్వయం చ పరే చ తేషాం విరోధినస్తథోక్తాః ।

అవగతే తత్త్వే విపర్యాసదర్శనేన కర్మానుష్ఠానసంభవాత్ సముచ్చయ ఇతి ప్రత్యవస్థానం దూషయతి —

అత్రోచ్యత ఇతి ।

విదుష ఇతి ।

క్రియాకర్త్రాదిర్వాస్తవ ఇతి నిశ్చయవత ఇత్యర్థః ।

నను విదుషశ్చేదధికారస్తర్హి క్రియాకర్త్రాదేర్వాస్తవత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —

క్రియాకర్త్రాదీతి ।

విద్వస్యమానః అవిద్వానేవ విద్వాన్భవన్విద్వదాభాస ఇత్యర్థః । లోహితాదిడాజ్భ్యః క్యషితి క్యషన్తస్య రూపమ్ । అతఎవావిద్వాన్కర్మకాణ్డేఽధికార్యభిమత ఇతి । అవిద్వద్విషయత్వం శాస్త్రస్య వర్ణయాంబభూవేతి । ప్రాక్ చేత్యాదిభాష్యేణేత్యర్థః ।

యది ప్రతీయమానాధికారనిమిత్తస్య బ్రాహ్మణ్యాదేః శాస్త్రనిమిత్తమిథ్యాత్వప్రత్యయాదశ్రద్దధానో విధ్యనధికారీ, తర్హ్యతిప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కతే —

స్యాదేతదితి ।

భిన్నముల్లఙ్గితం శాస్త్రనిషిద్ధం కర్మ యేన స తథా తస్య భావస్తతా అతిక్రాన్తనిషేధతేత్యర్థః । అవగతమిథ్యాభావస్యాప్యధికారనిమిత్తస్య ప్రతీయమానత్వాన్నిషేధాధికారహేతుతా । న చ శ్రద్ధధానతా; ఇహాధికారహేతురతత్త్వవిదోఽపి నాస్తికత్వేనాశ్రద్ధధతో నిషేధాధికారాత్, ఇతరథా నిషేధలఙ్గినస్తస్య ప్రత్యవాయాభావాపాతాద్విధిషు తు శ్రద్ధాప్యధికారహేతురితి ।

బ్రహ్మవిదో నాధికార ఇత్యాహ —

మైవమిత్యాదినా ।

యద్యపి యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతీతి శ్రద్ధారహితమపి కర్మ వీర్యవదితి స్థాస్యతి; తథాపి సా శ్రద్ధా భక్తిరూపా, ఇయం తు ప్రమాణద్వారా విశ్వాసాత్మికైవ తదభావేఽనధికార ఎవేతి । న శ్రద్ధధాన ఇతి । నకారోఽయం ప్రతిషేధవాచీ । యత ఎవావగతబ్రహ్మభావో విధిషు నాధికార్యత ఎవ ।

జ్ఞానానన్తరం కర్మానుష్ఠానాసంభవాన్నోపాసనోత్పత్తౌ కర్మాపేక్షేతి ద్వితీయకల్పానవకాశ ఇత్యాహ —

అతఎవేతి ।

ఎతద్విభజతే —

నిర్విచికిత్సేతి ।

పితృమనుష్యదేవలోకాప్తిహేతుభిః కర్మప్రజాధనశబ్దవాచ్యాపరవిద్యాభిర్నామృతత్వమాప్తవన్తః, కింతు త్యాగసాధ్యజ్ఞానేనేత్యర్థః । తథా హి శ్రుత్యన్తరమ్ – ‘పుత్రేణైవాయం లోకో జయ్యో విద్యయా దేవలోకః కర్మణా పితృలోక’ ఇతి ।

ఇహ భవాన్తరే వాఽనుష్ఠితం కర్మ సత్త్వశుద్ధిద్వారేణ జ్ఞానోత్పత్తిహేతురితి పక్షమఙ్గీకర్తుం శఙ్కతే —

తత్కిమితి ।

ఆరాత్ దూరే ।

ఇమం పక్షముపపాదయతి —

తథా హీతి । ప్రధానేన ప్రత్యయార్థేనేచ్ఛయాఽఽఖ్యాతోపాత్తభావనాయాః కార్యస్య సంప్రత్యయాత్సమన్వయాదితి ।

అనేన కర్మణా ఇదం మమాఙ్గమన్తఃకరణం సంస్క్రియతే పుణ్యేన చోపధీయత ఉపచీయత ఇతి యో విదిత్వా చరతి కర్మ, స ఆత్మశుద్ధ్యర్థం యజన్నాత్మయాజీ, స చ దేవయాజినః కామ్యకర్తుః శ్రేయానితి శాతపథశ్రుత్యర్థః । స యదేవ యజేతేత్యత్ర ప్రకృతం యజ్ఞాది ।

శ్రుత్యన్తరమాహ —

నిత్యేతి ।

నిత్యానాం సంస్కారద్వారా జ్ఞానోత్పాదకతోక్తా, ఇదానీం యదుక్తం సముచ్చయవాదినా సర్వేషాం కర్మణాం జ్ఞానకార్యే మోక్షే సముచ్చయ ఇతి తత్రాహ —

క్లృప్తేనైవేతి ।

నిత్యానాం ఫలం పాపక్షయం జ్ఞానమాకాఙ్క్షతే, న స్వర్గాది । తత్ర యథా ప్రకృతౌ క్లృప్తోపకారాణామ్ అఙ్గానామతిదేశేన న ప్రాకృతోపకారాతిరిక్తోపకారకల్పనమేవం జ్ఞానే వినియుక్తయజ్ఞాదీనాం క్లృప్తనిత్యఫలపాపక్షయాతిరేకేణ న నిత్యకామ్యకర్మసాధారణమోక్షోపయోగ్యుపకారః కల్ప్యః । పాపక్షయస్య చ జ్ఞానోత్పత్తిద్వారత్వం తతస్తు తమిత్యాదిశాస్త్రసిద్ధమ్ । న చ వాచ్యం — నిత్యేభ్యః పాపక్షయస్య తస్మాచ్చ జ్ఞానోత్పత్తేరన్యతః సిద్ధౌ కిం యజ్ఞేనేత్యాదినా — ఇతి; నిత్యానాం జ్ఞానోత్పత్తిప్రతిబన్ధకదురితనిబర్హకత్వస్య విశేషతః శాస్త్రాన్తరాదసిద్ధేః । అస్మింశ్చ వినియోగే సతి జ్ఞానోద్దేశేన నిత్యాన్యనుతిష్ఠతోఽవశ్యం జ్ఞానం భవతి, ఇతరథా శుద్ధిమాత్రమనియతా చ జ్ఞానోత్పత్తిరితి వినియోగోపయోగః । ‘జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణ’ ఇత్యాదిస్మృతేరియం శ్రుతిర్మూలమ్ । శ్రుతిస్త్వేతాదృశీ తుల్యత్వే నైతామనువాదయతి । న  సంయోగపృథక్త్వేన సాక్షాదఙ్గభావ ఇత్యనేన సాక్షాదఙ్గభావో నిషిధ్యతే, న సంయోగపృథక్త్వమ్; సర్వాపేక్షాధికరణే (బ్ర.అ.౩.పా.౪.సూ.౨౬.) సంయోగభేదస్యాశ్రయిష్యమాణత్వాత్ । తస్మాదయమర్థః — సంయోగపృథక్త్వమస్తీత్యేతావతా న సాక్షాదఙ్గభావసిద్ధిరారాదఙ్గభావేఽపి తదుపపత్తేరితి । నిత్యానాం దురితక్షయఫలత్వే నిత్యకామ్యవైషమ్యాయోగమాశఙ్క్య — నిత్యేహితేనేయుక్తమ్ । చిత్తసత్త్వం చిత్తగతః సత్త్వగుణః ।

ప్రత్యక్షోపపత్తీతి ।

సంసారస్యాసారత్వం దృష్టివిషయే ప్రత్యక్షగ్రాహ్యమదృష్టే తూపపత్త్యా । ప్రత్యక్షోపపత్త్యోశ్చ ప్రవృత్తిద్వారం చిత్తగతసత్త్వం, తస్య పాపకపాటనివృత్త్యపావరణే ఉద్ధాటనే సతీత్యర్థః ।

ధర్మబ్రహ్మావబోధయోర్హేతుమద్భావాభావేఽపి క్త్వాశ్రుత్యా పౌర్వాపర్యమాశఙ్కతే —

స్యాదేతదితి ।

అగ్నిహోత్రయవాగూపాకవదితి ।

పఞ్చమే స్థితమ్ – ‘అర్థాచ్చ’ (జై.అ.౫.పా.౧. సూ.౨) అగ్నిహోత్రం జుహోతి యవాగూం పచతీత్యత్ర కిం హోమపాకయోర్యథాపాఠం క్రమః, ఉత పాక ఎవ ప్రథమ ఇతి సంశయే, నియామకశ్రుత్యభావాద్ధోమనిర్వృతేశ్చ ద్రవ్యాన్తరేణ సంభవాద్యవాగూపాకస్య చారాదుపకారకత్వాద్ధోమప్రాథమ్యే ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; పదార్థః ప్రయోజనాపేక్షోఽనుష్ఠానవిధిరేవ ప్రయోజనోపయోగినం క్రమవిశేషం నియచ్ఛతీతి పక్త్వైవ హోతవ్యమ్ । న చ ద్రవ్యాన్తరానయనం; శ్రుతద్రవ్యవైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । న చ దృష్టార్థత్వే సత్యారాదుపకారకత్వం పాకస్యేతి ।

పాఠస్థానేతి ।

క్రమేణ వా నియమ్యేత క్రత్వేకత్వే తద్గుణత్వాత్ (జై.అ.౫.పా.౧.సూ.౪) సమిధో యజతీత్యాదిషు క్రమపఠితప్రయాజేషు చిన్తా — కిం యథాపాఠమనుష్ఠానక్రమః, ఉత న । తత్ర వాక్యానాం స్వార్థమాత్రావసితత్వాన్న క్రమపరతేత్యనియమప్రాప్తౌ సిద్ధాన్తః; యథైతాని వాక్యాని స్వార్థవిధాయీని, తథానుష్ఠానాపేక్షితస్మృత్యుపయోగీన్యపి । తాని చ క్రమవన్తి స్వాధ్యాయవిధ్యధ్యాపితాని క్రమవన్త్యేవ స్మరణాని జనయన్తి, స్మృతస్య చానుష్ఠానమితి స్మరణక్రమేణానుష్ఠానం నియమ్యతే, ఎవం క్రమపాఠోఽపి దృష్టార్థో భవిష్యతి । తస్మాత్ పాఠక్రమేణ నియమ ఇతి । సూత్రార్థస్తు ఎకస్మిన్ క్రతౌ శ్రూయమాణానాం ప్రయాజాదీనాం పాఠక్రమేణ ప్రయోగక్రమో నియమ్యేత; తస్య పాఠక్రమస్యానుష్ఠానే లోకే గుణత్వావగమాత్, తద్యథా స్నాయాదనులిమ్పేత భుఞ్జీతేతి॥

‘స్థానాచ్చోత్పత్తిసంయోగాత్’ (జై.అ.౫.పా౧.సూ.౧౩) । జ్యోతిష్టోమవికారే సాద్యస్కసంజ్ఞేఽతిదేశప్రాప్తేష్వగ్నిషోమీయాదిపశుషు సహత్వగుణవిధానార్థం వచనం శ్రూయతే ‘సహ పశూనాలభత’ ఇతి । తద్విధానాచ్చ ప్రాకృతః ప్రథమమగ్నీషోమీయస్తతః సవనీయః తతోఽనుబన్ధ్య ఇత్యేవంరూపః క్రమో నివర్తతే । సహత్వం చేదం సవనీయస్థానే; తథా సతి హీతరయోస్తుల్యవత్ స్థాన చలనం భవతి । సవనీయశ్చాశ్వినగ్రహగ్రహణానన్తరకాలః ప్రకృతావామ్నాయతే; ఆశ్వినం గ్రహం గృహీత్వా త్రివృతా యూపం పరివీయాగ్నేయం సవనీయం పశుముపాకరోతీతి । తత్రైక కాలత్వలక్షణసహత్వాసంభవాదవశ్యంభావిని క్రమే కః ప్రథమం ప్రయుజ్యతామిత్యపేక్షాయా కిమనియమేనైషాం ప్రాథమ్యముత సవనీయస్యేతి సంశయః । తత్ర నియామకశ్రుత్యాద్యభావాదనియమే ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; స్థానాత్సవనీయప్రాథమ్యం నియమ్యేత, కుతః? ఉత్పత్తిసంయోగాత్, ప్రకృతౌ సవనీయస్యాశ్వినగ్రహణానన్తర్యముత్పత్తావవగతం వికృతౌ చ తేనైవ కాలేన స ఉపస్థాపితః, అగ్నీషోమీయస్తు సహత్వవచనేన స్వస్థానాచ్చాలితస్తతః ప్రథమం సవనీయస్యైవోపాకరణాదిప్రయోగః । ఇతరయోస్తు తత్సాహిత్యవచనాత్ తదానన్తర్యం, మిథస్త్వనియమః । అథవా ప్రకృతిదృష్టపౌర్వాపర్యస్యాసతి బాధకే త్యాగాయోగాత్ ప్రథమమగ్నీషోమీయముపాకృత్యానుబన్ధ్య ఉపాకర్తవ్య ఇతి॥ ముఖ్యక్రమేణ చాఙ్గానాం తదర్థత్వాత్’ (జై.అ.౫.పా.౧.సూ.౧౪) ‘సారస్వతౌ భవత ఎతద్వై దైవ్యం మిథునం యత్సరస్వతీ సరస్వాంశ్చేతి’ సరస్వతీదైవతం సరస్వద్దైవతం చ యుగపత్కర్మద్వయం శ్రూయతే । తత్ర చ సరస్వతీదైవతస్య యాజ్యానువాక్యాయుగలం ప్రథమమామ్నాయతే, తదనన్తరం పుందైవతస్య । తత్ర మన్త్రాణాం ప్రయోగశేషత్వాద్యాజ్యానువాక్యాపాఠక్రమేణ ప్రధానక్రమోఽవగతః । అఙ్గవిశేషే నిర్వాపాదౌ సంశయః, కిమనియతోఽస్య క్రమ; ఉత ప్రధానక్రమేణ నియత ఇతి । తత్ర యాజ్యానువాక్యాపాఠక్రమస్య ప్రధానమాత్రగోచరత్వాదఙ్గానామనుష్ఠానక్రమే శ్రుత్యాద్యభావాన్ముఖ్యక్రమస్య చ ప్రమేయత్వేన ప్రమాణత్వానుపపత్తేరనియమే ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః; ముఖ్యక్రమేణాఙ్గానాం క్రమో నియమ్యేత, తదర్థత్వాత్, ప్రధానార్థత్వాదఙ్గానామ్ । యద్యపి ముఖ్యక్రమస్య యాజ్యానువాక్యాపాఠక్రమాపేక్షయా ప్రమేయత్వం; తథాపి ప్రమితస్యాస్య ధూమాదేరివాన్యత్ర ప్రమాణత్వమవిరుద్ధమ్ । ప్రధానస్య హి ప్రయోగవిధినా సాఙ్గస్యైవ ప్రయోగశ్చోదితః, స చావర్జనీయాద్వ్యవధానాదధికవ్యవధిమఙ్గానాం న సహతే । యది తు ప్రధానాన్తరసన్నిధా వన్యాఙ్గానుష్ఠానం, తదా తేనైవ స్వప్రధానాదఙ్గాని విప్రకృష్యేరన్ ; అతో ముఖ్యక్రమాదఙ్గక్రమనియమ ఇతి॥

‘ప్రవృత్యా తుల్యకాలానాం గుణానాం తదుపక్రమాత్’ (జై.అ.౫.పా.౧.సూ.౮) వాజపేయే – ‘సప్తదశ ప్రాజాపత్యాన్పశూనాలభత’ ఇతి సప్తదశ యాగా అఙ్గత్వేన శ్రూయన్తే ; తేషాం చ వైశ్వదేవీం కృత్వా సహ ప్రచరన్తీతి ప్రయోగసాహిత్యశ్రవణాదేకోపక్రమోపసంహార ఎక ఎవావాన్తరప్రయోగః । తేనైషామతిదేశప్రాప్తాః ప్రోక్షణాదిధర్మా న ఎకైకత్ర సమాపనీయాః , కిం తర్హి , పశుష్వేక ఎవ పదార్థః పరిసమాపనీయస్తతోఽన్యస్తతోఽన్యః; ఇతరథా హ్యేకస్మిన్పశౌ సర్వాఙ్గానుష్ఠానే ప్రధానస్యాఙ్గైర్విప్రకర్షః స్యాత్ । తత్ర ప్రథమమేకపదార్థానుష్ఠానే విశేషతో వేదాభ్యనుజ్ఞాభావాదిచ్ఛైవ నియామికా । తదేవం  స్థితే ద్వితీయాదిపదార్థప్రయోగే సంశయః; కిం ప్రథమ ఎవ ద్వితీయాదావపీచ్ఛైవ కారణముత ప్రథమప్రవృత్త్యైవ నియమ ఇతి । తత్ర పూర్వపక్షః — న తావత్ శ్రుత్యాద్యస్తి నియామకమ్; ప్రథమాఙ్గప్రవృత్తిశ్చ పౌరుషేయీ వేదేన నాభ్యనుజ్ఞాయత ఇతి న తద్వశాదుక్తరనియమః । తేన ప్రథమతరాఙ్గాశ్రితపురుషేచ్ఛైవ చరమతరాఙ్గనియామికా । ప్రయోగసౌకర్యం చైవం లభ్యతే; ఇతరథా హి ప్రథమం ప్రయోగానుసంధానవ్యగ్రమనస ఉపరితనం చ ప్రయోగం తద్వశేన తన్వానస్య మతిక్లేశః స్యాత్ ।

తస్మాదనియమ ఇతి ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; ఎకప్రయోగతయా తుల్యకాలానాం ప్రోక్షణాద్యఙ్గానాం ప్రవృత్త్యా క్రమనియమః ; కుతః? తదుపక్రమాత్ తేన ప్రధానేనాఙ్గానాముపక్రమాత్, తదేకప్రయోగత్వాదిత్యర్థః । సప్తదశ యాగాఙ్గాని సహ ప్రయోజ్యాని ప్రథమాఙ్గానుష్ఠానే సతి ద్వితీయాదౌ షోడశభిర్వ్యవధానమభ్యనుజానన్తి న తతోఽధికమ్; ప్రావృత్తికక్రమాశ్రయణే చ సప్తదశసు ప్రథమాఙ్గానుష్ఠానే ద్వితీయో ధర్మః ప్రథమాదిపశుషు క్రియమాణః షోడశభిరేవ వ్యవధీయతే, క్రమానన్తరాశ్రయణేఽధికైరపి వ్యవధానం స్యాత్; అతః ప్రయోగవచనకోపపరిహారాయ ప్రవృత్త్యా నియమ ఇతి ।  శేషాణాం శేషిణాం చ క్రమాపేక్షాయాం హేతుమాహ —

యుగపదితి ।

యుగపదనుష్ఠానప్రాప్తౌ క్రమః స్యాత్తదేవ కుతస్తత్రాహ —

ఎకపౌర్ణమాసీతి ।

షణ్ణాం మధ్యే త్రయః పూర్ణమాస్యా సంబద్ధాస్త్రయోఽమావాస్యయా ।

కాలైక్యేఽపి యది కర్తృభేదః స్యాత్, తదా న క్రమోఽపేక్ష్యేత తన్మాభూదిత్యాహ —

ఎకాధికారీతి ।

స్వామిత్వేనాధికారిత్వం తస్యైవానుష్ఠాతృత్వేన కర్తృత్వమ్ ।

ఎకాధికారికర్తృకత్వే హేతుమాహ —

ఎకప్రయోగవచనేతి ।

యజేతేత్యాఖ్యాతే కర్త్రైక్యస్య వివక్షితత్వాత్ప్రయోగవచనే కర్త్రైక్యం సిద్ధమ్ ।

ఎకప్రయోగవచనపరిగ్రహే హేతుమాహ —

ఎకఫలవదితి ।

ఎకశ్చాసౌ ఫలవతః ప్రధానస్య ఉపకారశ్చ తస్మిన్ సముచ్చిత్య సాధనత్వేన ఉపనిబద్ధాః శేషాః; ఎకేన ఫలేనావచ్ఛిన్నాః శేషిణోఽత ఎకప్రయోగవచనోపగృహీతా ఇతి ।

సౌర్యార్యమణేతి ।

ఎకాదశే స్థితమ్ – ‘అఙ్గవత్క్రతూనామానుపూర్వ్యమ్’ (జై.అ.౫.పా.౩.సూ.౩౨) సౌర్యం చరుం నిర్వపేద్ బ్రహ్మవర్చసకామః’ ‘ఆర్యమణం చరుం నిర్వపేత్స్వర్గకామః’ ‘ప్రాజాపత్యం చరుం నిర్వపేచ్ఛతకృష్ణాలమాయుష్కామః’ ఇత్యాదిషు క్రమపఠితక్రతుషు చిన్తా । కిం పాఠక్రమేణ ప్రయోజ్యా, ఉతానియమేనేతి । తత్ర యథాఙ్గానాం సమిదాదీనామేకేన యుగపత్కరణాశక్తేః క్రమాకాఙ్క్షాయాం పాఠాత్ క్రమనియమః, ఎవం క్రతూనామపీతి ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; ‘న వాఽసంబన్ధాత్’(జై.అ.౫.పా.౩ సూ.౩౩) అఙ్గేష్వేకప్రయోగవచనపరిగ్రహాదస్తి క్రమాకాఙ్క్షా, క్రతుషు నానాఫలేషు నైకః ప్రయోగవచనోఽస్తి, న చ సర్వే మిలిత్వా ప్రయోజయన్తి, తేనైషామేకప్రయోగవచనసంబన్ధాభావాన్నాస్తి క్రమాకాఙ్క్షా, కితు పురుషస్య । న చ తదాకాఙ్క్షితం విధిప్రతిపాద్యమితి తదిచ్ఛయైవ క్రమః, పాఠక్రమస్త్వధ్యయనార్థ ఇతి । యుగపత్పాఠాసంభవేనావర్జనీయతయా పాఠక్రమస్యాగతత్వాత్తన్నియమస్య చాధ్యయనార్థత్వాదిత్యర్థః । గోదోహనస్య పురుషార్థత్వం చతుర్థే చిన్తితమ్ — యస్మిన్ప్రీతిః పురుషస్య తస్య లిప్సాఽర్థలక్షణాఽవిభక్తత్వాత్ (జై.అ.౪.పా.౧.సూ.౨) దర్శపూర్ణమాసయోర్గోదోహనేన పశుకామస్య ప్రణయేదితి శ్రూయతే । తత్ర గోదోహనే క్రత్వర్థత్వపురుషార్థత్వసందేహే పశుకామస్యేతి సమభివ్యాహారాద్వాక్యేన క్రతూపకారకత్వేన చోభయార్థమితి ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః; నోపకారకత్వం శేషత్వం, కింతు తాదర్థ్యమ్; తథాచ గోదోహనస్య పశుశేషత్వాన్న క్రత్వఙ్గత్వమ్, అఙ్గాపేక్షా చ క్రతోరుపకారాయ; అన్యార్థస్యాపి క్రతూపకారకత్వమవిరుద్ధమ్, తేన వాక్యాత్పురుషార్థమేవేతి । యస్మిన్నిర్వృత్తే పుంసః ప్రీతిః ఫలం భవతి, తస్య లిప్సా ఫలప్రయుక్తా, న విధితః; కుతః? తస్య ఫలసాధనస్య ప్రీత్యా విభాగాభావాదితి సూత్రార్థః ।

అస్య చాప్ప్రణయనాశ్రితత్వాత్తత్క్రమ ఎవ క్రమ ఇతి గోదోహనస్య ప్రణయనాశ్రితత్వముపపాదయతి —

నో ఖల్వితి ।

కల్ప్యతాం తర్హి వ్యాపారాన్తరావేశస్తత్రాహ —

అప్ప్రణయనాశ్రితమితి ।

ప్రణయనాన్తరవిశిష్టవిధిమాశఙ్క్య ప్రతీయత ఇత్యుక్తమ్ । సన్నిహితలాభేన విశిష్టవిధిరిత్యర్థః ।

సామర్థ్యరూపాద్ లిఙ్గాచ్చాప్ప్రణయనాశ్రితత్వమాహ —

యోగ్యత్వాచ్చేతి ।

యథా వా దర్శపూర్ణమాసాభ్యామితి ।

చతుర్థే చిన్తితమ్ — ఉత్పత్తికాలాఙ్గవిశయే కాలః స్యాద్వాక్యస్య తత్ప్రధానత్వాత్ (జై.అ.౪.పా.౩.సూ.౩౭) దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా సోమేన యజేతేతి శ్రూయతే । తత్ర సందేహ, కిమిదమఙ్గస్య విధాయకముత కాలస్యేతి । తత్ర క్త్వాశ్రుతేరఙ్గస్య, తచ్చాఙ్గత్వం యజేతేతి విధిప్రత్యాసత్తేః సోమస్యైవ । నను ద్రవ్యద్వారేణాన్యత్ర విహితసోమయాగస్య ప్రత్యాభిజ్ఞానాత్కథం తద్విధిః । ఉచ్యతే; తత్కార్యస్యేహాప్రత్యభిజ్ఞానాద్వాజపేయేనేష్ట్వా బృహస్పతిసవేన యజేతేతివత్ । నహ్యత్ర బ్రహ్మవర్చసం బృహస్పతిసవకార్య ప్రతీతమ్, అతోఽఙ్గం బృహస్పతిసవో వాజపేయస్య । ఎవంచ సోమయాగోఽపి దర్శపూర్ణమాసేష్టిం ప్రత్యఙ్గత్వేన విధీయత ఇతి ప్రాప్తే — ఉచ్యతే ; అస్మిన్కాలాఙ్గవిధిసంశయే కాలో విధేయః స్యాత్ । కుతః , అస్య వాక్యస్య కాలప్రధానత్వాత్ । యది కర్మవిధిరేవ స్యాత్ , తర్హి రూపేణ ద్రవ్యదేవతేన భావ్యమ్ ; నచేహ దేవతారూపమస్తి । అథావ్యక్తత్వేనోద్భిదాదిష్వివ సౌమికీ దేవతాఽతిదేశేన ప్రాప్యేత, తర్హి సోమోఽపి ప్రాప్యేతేతి సోమేనేతి వ్యర్థం స్యాదతః సోమయాగప్రత్యభిజ్ఞార్థమేవ తత్ । ప్రత్యభిజ్ఞానే చ న విధిసమ్భవః ; బృహస్పతిసవస్తు వాజపేయప్రకరణే శ్రుతస్తత్ర ప్రకరణాన్తరన్యాయాత్కర్మాన్తరమేవ విధీయతే । నామధేయమపి యజిపరతన్త్రతయా న ప్రత్యభిజ్ఞాపకం, కింతు తత్రైవ ధర్మలక్షణయా వర్తతే । అతో నామ్నైవ ప్రసిద్ధబృహస్పతిసవధర్మాణాం ప్రాపితత్వాద్యుక్తం కర్మవిధానమితి ।

యథాగ్నేయాదీనామితి ।

ఎకాదశే చిన్తితమ్ — ప్రయోజనాభిసంబన్ధాత్ పృథక్త్వం తతః స్యాదైకకర్మ్యమేకశబ్దాభిసంయోగాత్ (జై.అ.౧౧,పా.౧,సూ.౧) । ఆగ్నేయాదిషు  సంశయః కిం తన్త్రమేషాం ఫలముత భేదేనేతి । తత్ర పరస్పరనిరపేక్షైరుత్పత్తివిధిభిర్విహితానాం ప్రధానానాం పృథక్ఫలాకాఙ్క్షత్వాత్తత్సంనిధౌ శ్రూయమాణం ఫలం భేదేనాభిసంబధ్యతే; తతః ప్రతిప్రధానం ఫలభేదే ఇతి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః । యద్యప్యేషాం పృథక్త్వం పృథగుత్పత్తివిహితతా; తథాప్యైకకర్మ్యమ్, క్రియత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా ఫలం కర్మ, ఎకకర్మ్యమేకఫలత్వమిత్యర్థః । కుతః , ప్రయోజనేన సముచ్చితానాం సబన్ధాద్ధేతోః । స ఎవ కుతః, ఎకశబ్దాభిసంయోగాత్ । దర్శపూర్ణమాసశబ్దేన హి సముదాయవాచినా నిర్దేశ్య ఫలే విధీయన్తే ఆగ్నేయాదయ, యథా గ్రామేణోదపాన ఖేయ ఇతి సముదాయశబ్దనిర్దేశాత్సముదితైః పుంభిరుదపానః ఖన్యతే, న ప్రతిపురుషం కూపభేదః ఎవమిహాపి । నను గణాయానులేపనమిత్యాదౌ సముదాయశబ్దనిర్దిష్టమప్యనులేపనాది ప్రతిపురుషమావర్తతే తద్వత్ కిం న స్యాత్ । నేతి వదామః; యుక్తమనులేపనాదేః సంస్కారత్వాద్దృష్టార్థత్వాచ్చ ప్రతిసంస్కార్యమావృత్తిరిహ ఫలముద్దిశ్య విధీయమానానాముపాదీయమానానామేవాగ్నేయాదీనాం వివక్షితం సాహిత్యమితి ఫలతన్త్రతేతి ।

సంగ్రహే జిజ్ఞాసయోః ఫలాదిభేదం నిర్దిశ్య విభజనే జ్ఞానయోస్తత్కథనమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —

జిజ్ఞాసాయా ఇతి ।

ఇచ్ఛాయా జ్ఞానపరాధీనతయా జ్ఞానఫలమేవ తత్ఫలమిత్యర్థః ।

ఫలభేదే వక్తవ్యే కారణభేదకథనం భాష్యే అనుపయోగీత్యాశఙ్క్యాహ —

న కేవలమితి ।

విధేయావిధేయక్రియాజ్ఞానఫలయోరుత్పాద్యతా । వ్యఙ్గ్యతా చ భేద ఇత్యర్థః ।

అనుష్ఠానాన్తరేత్యత్రాన్తరశబ్దార్థమాహ —

శాబ్దజ్ఞానేతి ।

క్వచిత్ ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పర’మిత్యాదౌ జ్ఞానఫలం సాధ్యత్వేన ప్రతీతమపి న్యాయబలాద్వచనాన్తరవశాచ్చాభివ్యక్తిపరత్వేన వ్యాఖ్యాయ ఫలభేద ఉక్తః, జిజ్ఞాస్యభేదస్తు ప్రతీతిసమయ ఎవ స్ఫుట ఇత్యాహ —

జిజ్ఞాస్యభేదమితి ।

నను భవతేరకర్మకత్వాద్భావార్థత్వే చ నంపుసకత్వప్రసఙ్గాద్భవ్యశబ్దేన కథం జిజ్ఞాస్యభేదసిద్ధిరత ఆహ —

భవితేతి ।

నను ‘తయోరేవ కృత్యక్తఖలార్థాః’ ఇతి కృత్యానాం భావకర్మణోః స్మరణాత్ ‘అచో యది’ తి సూత్రవిహితయత్ప్రత్యయాన్తస్య భవ్యశబ్దస్య కర్తృవాచిత్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —

కర్తరి కృత్య ఇతి ।

‘భవ్యగేయే’త్యాదినా హి సూత్రేణ భావకర్మవాచితానియమమపోద్య కృత్యప్రత్యయాన్తా ఎవ భవ్యాదిశబ్దా వికల్పేన కర్తరి నిపాత్యన్తే । అతో భవతీతి వ్యుత్పత్త్యా భవ్యశబ్దః కర్తృవాచీ । పక్షే చ ‘భావకర్మణోః’ । అస్య చ భవతేరనుపసర్గత్వాత్ప్రాప్తివాచిత్వాభావాచ్చ కర్మాప్రాప్తిః । భావే తు భవ్యమనేనేతి స్యాద్ నేహ స; పుంల్లిఙ్గనిర్దేశాత్, ఉత్పాద్యధర్మాపేక్షణాచ్చ । అతః కర్తరి కృత్య ఇతి ।

నను భవితుః కథం జ్ఞానకాలే సత్త్వాభావ ఇత్యాశఙ్క్య జ్ఞానోత్తరభావిప్రయోజకవ్యాపారాపేక్షణాదిత్యాహ —

భవితా చేతి ।

భవతిర్హ్యసిద్ధకర్తృకక్రియావాచీ న పచ్యాదివత్సిద్ధకర్తృకక్రియస్తతో భవితా స్వతోఽసిద్ధః సన్భావకవ్యాపారాపక్షనిష్పత్తిరర్థాత్సాధ్యో భాతీతి । అత ఎవాహుః – ‘కరోత్యర్థస్య యః కర్తా భవితుః స ప్రయోజకః । భవితా తమపేక్ష్యాథ ప్రయోజ్యత్వం ప్రపద్యతే॥‘ ఇతి ।

భాష్యే భూతశబ్దస్యాతీతవాచిత్వభ్రమం నిరస్యతి —

భూతమితి ।

నన్వాజ్ఞాభ్యర్థనానుజ్ఞానాం లోకే చోదనాత్వాత్కథం వేదే చోదనా? అత ఆహ —

ఆజ్ఞాదీనామితి ।

ఉత్కృష్టపుంస స్వాభిలషితోపాయకార్యత్వాభిధానమాజ్ఞా, యథా గామానయేతి । ఎతదేవ హీనస్యాభ్యర్థనా, యథా మాణవక్రమధ్యాపయేతి । ప్రవృత్తస్య ప్రయోజ్యస్య తద్ధితోపాయోక్తిరనుజ్ఞా, తథా కురు యథా హితమితి । నైతాసాం సంభవో వేదే ఇత్యుపదేశశ్చోదనా । ఉపదేశో హ్యప్రవృత్తనియోజ్యస్య ప్రయోజనోపాయబోధకో లోకేఽవగతో, యథా గోపాలవచసి సుపథకథనపరేఽనేన పథా యాహీతి । నహీహాజ్ఞా; ప్రయోక్తుర్నికర్షాత్ । నాభ్యర్థనా; స్వప్రయోజనాభావాత్ । నాప్యనుజ్ఞా; ప్రయోజ్యస్యాప్రవృత్తత్వాత్తదిహ నియోజ్యస్యాప్రవృత్తస్య హితోపాయకర్తవ్యతోక్తిరపౌరుషేయేఽపి వేదే భవత్యేవేతి । తస్య ధర్మస్య, జ్ఞాయతేఽనేనేతి జ్ఞానం, ప్రమాణముపదేశో విధిరితి జైమినీయసూత్రావయవార్థః ।

స్వవిషయ ఇతి భాష్యే స్వశబ్దేన చోదనాభిధీయత ఇతి మత్వాహ —

స్వసాధ్యే ఇతి ।

స్వస్యాః ప్రతిపాద్యే విషయే భావనాయామిత్యర్థః ।

ధర్మస్యేత్యుక్త్యా భావనోపసర్జనభూతాఽపి శబ్దతోఽర్థతః ప్రాధాన్యాత్ స్వశబ్దార్థ ఇతి గృహీత్వాఽఽహ —

తద్విషయే ఇతి ।

నను భావనాధాత్వర్థయోర్విధిశబ్దేన పురుషప్రవర్తనమశక్యం; ప్రమాణస్య వాయ్వాదివత్ప్రేరకత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —

భావనాయా ఇతి ।

సాక్షాద్భావనాయాస్తదవచ్ఛేదకత్వద్వారేణ చార్థాద్ధాత్వర్థస్యేష్టోపాయతాం బోధయతి, విధిర్బోధయిత్వా చ తత్రేచ్ఛాముపాహరతి, ఇచ్ఛంశ్చ పురుషః ప్రవర్తతే, తదనేన క్రమేణ నియుఞ్జానా చోదనా ధర్మమవబోధయతీత్యర్థః । బ్రహ్మచోదనా బ్రహ్మవాక్యమ్ ।

యథా ధర్మచోదనా ప్రవృత్తిహేతుం బోధం జనయతి, నైవం బ్రహ్మచోదనేత్యాహ —

అవబోధస్యేతి ।

బ్రహ్మచోదనయా సిద్ధవస్తువిషయస్య ప్రవృత్త్యహేత్వర్థమాత్రావబోధస్య జన్యత్వాదితి భాష్యార్థః ।

నను — మా నామ జనిధర్మబోధవద్బ్రహ్మబోధాద్విషయే ప్రవృత్తిః, స ఎవ తు విధితః కిం న స్యాదితి శఙ్కతే —

నన్వితి ।

విధ్యేకవాక్యత్వేన వస్తుబోధనాద్వేదాన్తానాం న సిద్ధబోధమాత్రపర్యవసానమిత్యర్థః॥

భాష్యేఽవబోధనిర్దేశ ఎవ విధ్యవిషయత్వే హేతుగర్భ ఇతి వ్యాచష్టే —

అయమభిసంధిరితి ।

యథా విశిష్టవిధౌ విశేషణవిధిరర్థాత్, న విశేషణే తాత్పర్యం , వాక్యభేదాదేవం విషయవిశిష్టప్రతిపత్తివిధిసామర్థ్యాద్బ్రహ్మనిశ్చయ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —

న చ బోధస్యేతి ।

విశిష్టక్రియావిధానాద్యుక్తా విశేషణస్య ప్రమా; వైశిష్ఠ్యస్య వాస్తవత్వాత్, ప్రతిపత్తివిధిస్తు న విశేషణసత్తామాక్షిపతి; వాచం ధేనుముపాసీతేత్యాదావారోప్యస్యాపి విధేయధీవిషయత్వాదిత్యర్థః । ఎవం క్రమప్రమాణాభావసిద్ధౌ – ‘బ్రహ్మధీర్న నియోగేన ధర్మబుద్ధేరనన్తరా ।

తత్క్రమే మానహీనత్వాత్స్నానభుజ్యాదిధీరివ॥‘ నిత్యానిత్యవస్తువివేక ఇతి భాష్యమాక్షిపతి —

తద్విషయశ్చేదితి ।

అనిత్యాదబ్రహ్మణో వివేకః కిం నిశ్చయః, ఉత జ్ఞానమాత్రమ్ ।

ఆద్యం దూషయతి —

కృతమితి ।

ద్వితీయే విపర్యయః, సంశయో వా । నాద్యః; తతః శాస్త్రశ్రవణే ప్రవృత్త్యయోగాత్ ।

న ద్వితీయః; ప్రపఞ్చానిత్యత్వానిశ్చయే తద్వైరాగ్యాయోగాదిత్యాహ —

తథాచేతి ।

సమాధత్తే —

తస్మాదితి ।

నిశ్చయ ఎవ వివేకః । న చ శాస్త్రానారమ్భః; ఇదం నిత్యమిదమనిత్యమిత్యనిశ్చయాత్ । ఆత్మానాత్మసముదాయే నిత్యత్వమనిత్యత్వం చ స్తో ధర్మా తయోశ్చ ధర్మిభ్యాం భవితవ్యమిత్యేతావన్మాత్రం నిశ్చితమ్ । యద్యపి ఘటాదేరనిత్యతావధారితా; తథాపి సకలానాత్మసు నావధారితేతి ।

నిత్యత్వస్య వ్యాఖ్యా —

ఋతమితి ।

ఉక్తవివేకస్య ప్రయోజనమాహ —

తథాచేతి ।

సత్యాసత్యయోరుపాదేయానుపాదేయత్వే హేతుమాహ —

తదేతేష్వితి ।

సుఖత్వాన్నిత్యముపాదేయం దుఃఖత్వాదనిత్యం త్యాజ్యమిత్యర్థః । దృష్టేఽనుభవః, ఉపపత్తిస్త్వదృష్టే ।

విగీతం, సదధిష్ఠానమ్, అసత్యత్వాద్గన్ధర్వపురీవదిత్యాదివ్యాప్త్యసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —

న ఖల్వితి ।

న చేయతో వివేకస్య స్వరసత ఉదయే శాస్త్రవిఫలత; సగుణనిర్గుణవివేకాఖణ్డసమన్వయాదేరసిద్ధేరితి ।

న నిత్యాదివివేకమాత్రం వైరాగ్యహేతుః, కింతు తదభ్యాస ఇత్యాహ —

అథాస్యేతి ।

అస్య పురుషశ్రేష్ఠస్య సంసారసమూహేఽ నిత్యత్వాదివిషయం ప్రసంఖ్యానం ధీసన్తతిరుపావర్తతే ఇత్యన్వయః । అవీచిః నరకవిశేషః ।

జాయస్వ మ్నియస్వేతి ।

పునః పునర్జాయతే మ్రియతే చేత్యర్థః । క్రియాసమభిహారే లోడితి పౌనఃపున్యే సర్వలకారాపవాదేన లోటః స్వాదేశస్య చ విధానాత్ । ఆరభ్య బ్రహ్మలోకమవీచిపర్యన్తం జననమరణాభ్యామావర్తమానం క్షణాద్యవాన్తరసర్గపర్యన్తైః కాలైః సంసారసాగరస్యోర్మిభూతైరనిశముహ్యమానమితస్తతో నీయమానమాత్మానమన్యం చ జీవసమూహమవలోక్యేతి యోజనా ।

ఉక్తపరిభావనాయా ఇహాముత్రార్థభోగవిరాగహేతుతామాహ —

తతోఽస్యేతి ।

అనిత్యసంసారస్య కించిదధిష్ఠానమస్తీతి ఇయాన్ వివేకో న తు బ్రహ్మేతి ।

తదుక్తమ్ —

ఈదృశాదితి ।

ఆభోగో మనస్కారః । ఆదర ఇతి యావత్ । అతదాత్మికా ।

వైరాగ్యస్య శమాదిహేతుతామాహ —

తత ఇతి ।

జ్వాలా జటాకారా అస్య సన్తీతి తథోక్తః । శ్రద్ధైవ తత్త్వవిషయా విత్తమస్య న గవాదీతి తథాఽభిహితః ।

మోక్షేచ్ఛా భవతు, కుతస్తావతా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా? అత ఆహ —

తస్య చేతి ।

నిత్యాఽ నిత్యవివేకాదిహేతుత్వస్యాథశబ్దాదవగతేః కిమతఃశబ్దేనేత్యాశఙ్క్య నానేన జిజ్ఞాసాం ప్రతి సాధనకలాపస్య హేతుతోచ్యతే, కింతు తత్స్వరూపాఽసిద్ధిపరిహారహేతురభిధీయతే ఇత్యాహ —

అత్రైవమిత్యాదినా ।

శల్కం శకలమ్ । శుచి నరశిరఃకపాలం ప్రాణ్యఙ్గత్వాచ్ఛఙ్క్షవదిత్యస్య ‘నారం స్పృష్ట్వాఽస్థి సస్నేహం సవాసా జలమావిశే’దిత్యాగమవిరోధః ।

కృతకత్వానుమానానుగృహీతాత్తద్యథేతి వాక్యాద్ న్యాయహీనమ్ అపామేత్యాదివాక్యమాపేక్షికామృతత్వాదిపరం వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ —

క్షయితేతి ।

యత్త్వభిహితం భాస్కరేణ నిత్యానిత్యవివేకాదేరప్రకృతత్వాన్న తదానన్తర్యమథశబ్దార్థోఽత ఎవ కర్మణాం క్షయిష్ణుఫలత్వం బ్రహ్మజ్ఞానస్య చ మోక్షహేతుత్వమతఃశబ్దేన న పరామ్రష్టుం యుక్తమితి తం భాష్యభావవ్యాఖ్యయాఽనుకమ్పతే ।

అత్ర చేతి ।

తర్హి సకలా వేదాన్తాః పరామృశ్యేరన్ నేత్యాహ —

యోగ్యత్వాదితి ।

అథశబ్దోక్తహేతుత్వసమర్థనయోగ్యత్వాదిత్యర్థః । హేతుమద్బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా హేతూనాం నిత్యానిత్యవివేకాదీనాం సూత్రకారస్య బుద్ధిస్థత్వాత్తదానన్తర్యార్థత్వమథశబ్దస్య యుక్తమేవ ।

చతుర్థీసమాసాభావే హేతుమాహ —

తాదర్థ్యేతి ।

పాణినిః కిల ‘చతుర్థీ తదర్థార్థబలిహితసుఖరక్షితై’రితి తాదర్థ్యసమాసం సస్మార । చతుర్థ్యన్తః శబ్దస్తదర్థవచనాదిభిః శబ్దైః సమస్యతే । చతుర్థ్యన్తశబ్దార్థస్తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే । తస్మై ఇదం తదర్థమ్ । యథా కుణ్డలాయ హిరణ్యమిత్యత్ర కుణ్డలం చతుర్థ్యన్తశబ్దార్థస్తచ్ఛేషో హిరణ్యం, తత్ర కుణ్డలశబ్దశ్చతుర్థ్యన్తః, కుణ్డలశేషవాచినా హిరణ్యశబ్దేన సమస్యతే, కుణ్డలహిరణ్యమితి । తథాఽర్థశబ్దాదినాపి, బ్రాహ్మణార్థం పయః ఇత్యాది ద్రష్టవ్యమ్ । కాత్యాయనేన త్వయం సమాసః ప్రకృతివికృత్యోర్నియమితః – ‘చతుర్థీ తదర్థమాత్రేణేతి చేత్తర్హి సర్వత్ర ప్రసఙ్గోఽవిశేషాత్, ‘ప్రకృతివికృత్యోరితి చేదశ్వఘాసాదీనాముపసంఖ్యానమ్’ ఇతి ।

ఎవం చార్థాత్ప్రస్తుతే తన్నిషేధసిద్ధిరిత్యాహ —

ప్రకృతీతి ।

ఇత్యేవమాదౌ బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యేవమాదావిత్యర్థః ।

నన్వశ్వార్థో ఘాసోఽ శ్వఘాస ఇత్యాదావప్రకృతివికారేఽపి తాదర్థ్యసమాసో దృష్ట ఇత్యాశఙ్క్య  కాత్యాయనేనైవ సమాసాన్తరముపసంఖ్యాతమిత్యాహ —

అశ్వఘాసాదయ ఇతి ।

నను షష్ఠీసమాసాభ్యుపగమే బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసాఽవ్యావర్తకత్వేన గుణత్వాత్ప్రధానపరిగ్రహ ఇతి భాష్యస్థప్రాధాన్యభఙ్గస్తత్రాహ —

షష్ఠీసమాసేఽపీతి ।

బ్రహ్మోజ్ఝం వేదత్యాగః । ప్రతిపత్తౌ విశేషణత్వేనానుబధ్యత ఇత్యనుబన్ధః । స్వరూపేణ నిరూపితాయాం జిజ్ఞాసాయాం పశ్చాత్సంబన్ధిన్యపేక్షా, బ్రహ్మ చ జ్ఞానద్వారా జిజ్ఞాసారూపనిరూపకమితి ప్రథమోదితాకాఙ్క్షావశేన బ్రహ్మ జిజ్ఞాసాయాః కర్మత్వేన సంబధ్యతే, నను సంబన్ధిమాత్రతయేత్యర్థః ।

జిజ్ఞాసాజ్ఞానయోర్విషయాధీననిరూపణం వైధర్మ్యదృష్టాన్తేన ప్రపఞ్చయతి —

న హీతి ।

నను — ప్రమాణయుక్త్యాది జిజ్ఞాసాయాః కర్మ భవిష్యతి, బ్రహ్మ తు సంబన్ధిత్వేన నిర్దిశ్యతామ్ ।

న; నిర్దిష్టకర్మలాభే కల్పనానుపపత్తేరిత్యాహ —

నన్విత్యాదినా ।

సంభన్త్స్యతే సంబద్ధం భవిష్యతి ।

నను శ్రుతకర్మత్యాగాయోగే స్థితే కథం శేషషష్ఠీ శఙ్క్యత ఇత్యత ఆహ —

నిగూఢాభిప్రాయ ఇతి ।

ప్రమాణాదిబహుప్రతిజ్ఞానాం శ్రౌతత్వసిద్ధిరిత్యభిప్రాయస్య నిగూఢతా ।

నను బ్రహ్మసంబన్ధినీ జిజ్ఞాసేత్యుక్తే కర్మానిర్దేశాదనిరూపితరూపా జిజ్ఞాసా స్యాద్, నేత్యాహ —

సామాన్యేతి ।

బహుప్రతిజ్ఞానాం శ్రౌతత్వలాభాత్కథం ప్రయాసవైయర్థ్యేన పరిహారస్తత్రాహ —

నిగూఢేతి ।

ఎకస్యాపి ప్రధానస్య శ్రౌతత్వం వరం, నతు గుణానాం బహునామపీతి ।

వాచ్యస్యేతి ।

శబ్దోపాత్తత్వేన సాక్షాత్సంనిధిః । ప్రథమాపేక్షితస్యేత్యాకాఙ్క్షా । ప్రథమసంబన్ధార్హస్యేతి యోగ్యతా । ఎతైర్యుక్తస్య కర్మత్వస్య సంబన్ధః ప్రథమః సన్నపి జఘన్యః । ఎతైః రహితస్య సంబన్ధిమాత్రస్య సంబన్ధో జఘన్యః సన్ ప్రథమ ఇతి కల్పనం వ్యాహతమిత్యర్థః । ‘కర్తృకర్మణోః కృతీ’తి కృద్యోగే కర్మణి షష్ఠీస్మరణాద్వాచ్యం కర్మత్వమ్ । జిజ్ఞాసాపదస్య చాకారప్రత్యయాన్తత్వాత్ కృద్యోగః । యస్తు ‘కర్మణిచే’తి కర్మణి షష్ఠ్యా సమాసప్రతిషేధః, స చ ‘ఉభయప్రాప్తౌ కర్మణీ’తి యా కర్తృకర్మణోరుభయోరపి సామర్థ్యాదుపాదానప్రాప్తౌ కర్మణ్యేవేతి నియమితా షష్ఠీ తద్విషయః । యథాఽఽశ్చర్యో గవాం దోహోఽగోపాలకేనేతి । ఎవం హ్యత్రాశ్చర్యం వ్యజ్యేత యది దుర్దోహానాం గవాం దోహే కర్మత్వమకుశలస్య చోగోపాలస్య కర్తృత్వమ్, ప్రస్తుతే తు బ్రహ్మకర్మత్వమేవోపాదీయతే, న కర్తృగతోఽ తిశయ ఇత్యుభయప్రాప్త్యభావాత్ ‘కర్తృకర్మణోః కృతీ’త్యేవ షష్ఠీ; తేన బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యుపపన్నః సమాసః ఇతి ।

భాష్యే ప్రత్యక్షనిర్దేశో న యుక్త శాబ్దత్వాత్కర్మత్వస్య, తత్రాహ —

ప్రత్యక్షేతి ।

అవిరుద్ధమపి పరోక్షత్వం వ్యాఖ్యేయప్రత్యక్షత్వస్య ప్రతియోగిత్వాద్వ్యాఖ్యాతమ్ । పరమతే కర్మత్వస్య లాక్షణికత్వం చరమాన్వయప్రసఞ్జనార్థమ్ ।

నన్వయుక్తమపి జ్ఞానస్యేచ్ఛావిషయత్వం సౌత్రజిజ్ఞాసాపదాత్ప్రమీయతామ్? న; న్యాయసూత్రే ఉపదేశమాత్రేణాఽవిశ్వాసాదిత్యాహ —

నేతి ।

సాక్షాత్కారసాధనం జ్ఞానమిచ్ఛావిషయ ఇతి ప్రతిజ్ఞాయ ఫలవిషయత్వాదిచ్ఛాయా ఇతి హేతురయుక్తో వ్యధికరణత్వాత్తత్రాహ —

తదుపాయమితి ।

ఫలేచ్ఛాయా ఎవోపాయపర్యన్తం ప్రసారాదవిరోధ ఇత్యర్థః ।

భవతు బ్రహ్మవిషయావగతిరితి ।

స్వరూపావగతిః స్వవిషయవ్యవహారహేతుత్వేన తద్విషయోక్తా ।

బ్రహ్మణోఽపి ధర్మవదసుఖత్వాన్న తదవగతిః పుమర్థ ఇత్యాహ —

ఎవమపీతి ।

శ్రుతిస్వానుభవావగతనిర్దుఃఖానన్దమభిప్రేత్య పరిహారః —

బ్రహ్మావగతిర్హీతి ।

ప్రతిభాన్ ప్రతిభాసమానః । అర్థ్యమానత్వాత్ ప్రార్థ్యమానత్వాత్ ।

అవిద్యానివృత్తిర్న స్వరూపావగత్యా; నిత్యనివృత్త్యాపాతాత్, అపి తు వృత్తిత ఇత్యాహ —

అవిద్యేతి ।

విగలిత(నిఖిల?) దుఃఖేతి వృత్తివ్యక్తస్వరూపాభిప్రాయమ్ ।పదార్థాన్వ్యాఖ్యాయ సూత్రతాత్పర్యమాహ —

తస్మాదిత్యాదినా ।

సూత్రస్యానువాదత్వవ్యావృత్తయే తవ్యప్రత్యయమధ్యాహరతి —

ఎషితవ్యమితి ।

కిమితి జ్ఞానమేషితవ్యం వేదాన్తేభ్య ఎవ తత్సిద్ధేరితి ।

న; సందేహాదినా ప్రతిబన్ధాదిత్యాహ —

తచ్చేతి ।

నన్విచ్ఛాయా విషయసౌన్దర్యలభ్యత్వాత్కిం తత్కర్తవ్యతోపదేశేన? తత్రాహ —

ఇచ్ఛాముఖేనేతి ।

జ్ఞాతుమిచ్ఛా హి సందిగ్ధే విషయే నిర్ణయాయ భవతి, నిర్ణయశ్చ విచారసాధ్య ఇతి తత్కర్తవ్యతాఽర్థాద్గమ్యత ఇత్యర్థః । ఆర్థికే చాస్మిన్నర్థే కర్తవ్యపదాధ్యాహారః । శ్రౌతస్తు ముముక్షానన్తరం బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛా భవితుం యుక్తా ఇత్యేష ఎవ । తథా చాధికారార్థత్వమథశబ్దస్య నిషేద్ధుం జ్ఞానేచ్ఛా జిజ్ఞాసాశబ్దార్థ ఇత్యుపపాదనేన న విరోధ ఇతి ।

నను ధర్మగ్రహణాద్విధీనామర్థవివక్షా తత్ర కృతా, న వేదాన్తానామ్, నేత్యాహ —

ధర్మగ్రహణస్యేతి ।

ఉపలక్షణతయా వేదాన్తానామర్థవివక్షాప్రతిజ్ఞావద్విచారప్రతిజ్ఞాపి తత్రైవాస్త్విత్యాశఙ్క్యోపరి ప్రతిపాదనాదర్శనాన్నేత్యాహ —

యద్యపీతి ।

బ్రహ్మవిచారప్రతిజ్ఞాయాస్తత్ర సంభవమఙ్గీకృత్య పరిహార ఉక్తః, ఇదానీం సంభవ ఎవ నాస్తీత్యాహ —

నాపీతి ।

అవిరక్తస్య బ్రహ్మవిచారే ప్రవృత్త్యయోగాదిత్యర్థః । బ్రహ్మమీమాంసారమ్భాయేతి ప్రాచా తన్త్రేణాగతతోక్తా ।

నిత్యాదివివేకానన్తర్యాయేతి ।

తత్రత్యప్రథమసూత్రేణేహత్యప్రథమసూత్రస్య । యుష్మదస్మదిత్యాదినా హ్యహంప్రత్యయే జీవస్య ప్రసిద్ధేరసంసారిబ్రహ్మాత్మత్వస్య చాభావాద్ విషయమాచిక్షిపే ।

అత్ర తూపేత్య బ్రహ్మాత్మభావం వేదాన్తేభ్యస్తత్సిధ్యసిద్ధిభ్యామాక్షేప ఇతి విభాగమాహ —

వేదాన్తేభ్య ఇతి ।

సందిగ్ధప్రసిద్ధస్య జిజ్ఞాస్యత్వసంభవాదాక్షేపాయోగమాశఙ్క్యాహ —

నిశ్చయజ్ఞానేనేతి ।

అనిశ్చాయకత్వం తు వేదాన్తానామయుక్తం నిర్దోషత్వాదిత్యాహ —

అపౌరుషేయతేతి ।

నిష్పాదితా ప్రమితిలక్షణా క్రియా యస్య కర్మణో విషయస్య స ఇహ తథోక్తః ।

యద్యపి నిర్దోషో వేదః ; తథాపి సామాన్యతో దృష్టనిబన్ధనవచనవ్యక్త్యాభాసప్రతిబద్ధః సందిగ్ధార్థః స్యాదతో విచారాత్ప్రాగాపాతప్రసిద్ధిం దర్శయన్నప్రసిద్ధత్వపక్షోక్తం దోషముద్ధరతి —

ప్రాగపి బ్రహ్మమీమాంసాయా ఇతి ।

భాష్యే బ్రహ్మాస్తిత్వప్రతిజ్ఞా భాతి, కథం ప్రతీతిపరత్వవ్యాఖ్యేత్యాశఙ్క్య ప్రత్యాయ్యేన ప్రత్యయలక్షణామాహ —

అత్రచేతి ।

ముఖ్యార్థపరిగ్రహే బాధమాహ —

తదస్తిత్వస్యేతి ।

విమర్శే సంశయే । దేహాద్యభేదేనేతి భేదాభేదమతేన శఙ్కా ।

తత్త్వమసివాక్యనిర్దిష్టతత్పదలక్ష్యప్రసిద్ధిముక్త్వా వాచ్యప్రసిద్ధిమాహ —

అవిద్యోపాధికమితి ।

అవిద్యావిషయీకృతమిత్యర్థః ।

శక్తీతి ।

శక్తిజ్ఞానాభ్యాం కారణం లక్ష్యతే । యో హి జానాతి శక్నోతి చ స కరోతి, నేతర ఇత్యనువిధానాదిత్యర్థః ।

సదేవేత్యాదివాక్యాత్ప్రసిద్ధిముక్త్వా పదాదపి సోచ్యత ఇతి వక్తుం పృచ్ఛతి —

కుతః పునరితి ।

వాక్యాత్ప్రసిద్ధస్యైవ పునరపి కుతో హేత్వన్తరాత్ప్రసిద్ధిరిత్యర్థః ।

నను బృహతిధాతురతిశాయనే వర్తతామాపేక్షికం తు తద్, బృహత్ కుమ్భ ఇతివద్ , నేత్యాహ —

అనవచ్ఛిన్నమితి ।

ప్రకరణాదిప్రసఙ్కోచకాభావాదిత్యర్థః । పదాన్తరం సాక్షాన్నిత్యత్వాదిబోధకం నిత్యాదిపదమ్ । ఉక్తవిశేషణానామన్యతమేనాపి రహితస్య న మహత్త్వసిద్ధిరతో బ్రహ్మపదాదుక్తవస్తుసిద్ధిరితి । తత్పదార్థస్య శుద్ధత్వాదేరితి సామానాధికరణే షష్ఠ్యౌ । జీవస్య హి  విశుద్ధత్వాద్యేవ తత్పదేన సమర్ప్యతే, న పదార్థాన్తరమితి । ప్రసిద్ధిర్హి జ్ఞానం జ్ఞాతారమాకాఙ్క్షతి, తేన వ్యవహితమపి సర్వస్యేత్యేతదస్తిత్వప్రసిద్ధిరిత్యనేన సంబన్ధనీయమ్ ।

తథా సతి ప్రతిజ్ఞావిశేషణం సత్కైముతికన్యాయం ద్యోతయిష్యతి, నతు సర్వస్యాత్మత్వాదితి హేతువిశేషణం, వైయర్థ్యాదిత్యభిప్రేత్యాహ —

సర్వస్యేతి ।

పాంసుమన్తౌ పాదౌ యస్య స తథా । హలం వహతీతి హాలికః ।

సర్వస్య బ్రహ్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః, సర్వో హి తత్ప్రత్యేతీతి సాధ్యహేత్వోరవిశేషమాశఙ్క్యాహ —

ప్రతీతిమేవేతి ।

అహం న నాస్మీతి ప్రత్యేతీతి యోజనాయామ్ అస్తీత్వం న సిధ్ద్యేత్; అసత్త్వనిషేధేఽప్యనిర్వాచ్యత్వస్యానివారణాత్, అతోఽహమస్మీతి న ప్రత్యేతీతి యోజనైవ సాధ్వీతి ।

అహమితి ప్రతీతేరహంకారమాత్రవిషయత్వాన్నాత్మప్రసిద్ధిః సిధ్యేదితి శఙ్కతే —

నన్వహమితి ।

ఋజుయోజనాయాం హ్యవ్యాప్యాదవ్యాపకప్రసఞ్జనం స్యాత్, నహి ప్రసిద్ధ్యభావో నాస్తిత్వప్రతీత్యా వ్యాప్తః; సుషుప్తౌ విశ్వాభావప్రతీతిప్రసఙ్గాత్, తన్మా భూదితి వ్యవహితేన సంబన్ధయతి —

అహమస్మీతి న ప్రతీయాదితి ।

శఙ్కితురనుశయమపాకరోతి —

అహంకారాస్పదమితి ।

అహమితి ప్రతిభాసస్య చిదచిత్సంవలితవిషయత్వమధ్యాసభాష్యే సమర్థితమ్ । తథాచాహమితి ప్రతీతిరాత్మవిషయాపి, అత ఆత్మప్రసిద్ధ్యభావేఽహమితి ప్రతీతిర్న స్యాదిత్యర్థః ।

తదస్త్వమేతి ।

‘తత్త్వమసి’ వాక్యే తత్పదస్య ప్రకృతసచ్ఛబ్దవాచ్యబ్రహ్మపరామర్శినస్త్వంపదేన సమానాధికరణ్యాదిత్యర్థః ।

నను బ్రహ్మాత్మైకత్వస్య వాక్యార్థస్యాప్రసిద్ధత్వేనాప్రతిపాద్యత్వాక్షేపే పదార్థప్రసిద్ధిప్రదర్శనమనుపయోగీత్యాశఙ్క్యాహ —

తస్మాదితి ।

పదార్థయోరవధృతయోస్తాభ్యాం గృహీతసంబన్ధపదద్వయసమభివ్యాహారాదపూర్వో వాక్యార్థః సుజ్ఞాన ఇత్యర్థః ।

ఎవం తావదాపాతతో వాక్యాత్పదతశ్చ ప్రసిద్ధేర్బ్రహ్మణః శాస్త్రేణ శక్యప్రతిపాదనత్వసంబన్ధం సామర్థ్యాసాధారణరూపవిషయత్వం సమాధాతుమాక్షిపతీత్యాహ —

ఆక్షేప్తేతి ।

బ్రహ్మణ ఆత్మత్వేన లోకప్రసిద్ధ్యభావాద్వాక్యీయప్రసిద్ధిరనూద్యత ఇత్యాహ —

తత్త్వమసీతి ।

నను తృతీయాయా ఇత్థంభావార్థత్వం విహాయాత్మత్వేన హేతునా బ్రహ్మ యది లోకే ప్రసిద్ధమాత్మా చ బ్రహ్మేతి త్వయైవోక్తత్వాదితి వ్యాఖ్యాయతాం, తదా హి లోకశబ్దో రూఢార్థః స్యాత్, ఉచ్యతే; తత్పదార్థమాత్రస్య ప్రసిద్ధిస్తదానూదితా స్యాత్, తస్యాశ్చాజిజ్ఞాస్యత్వం ప్రతి న హేతుత్వమ్; జ్ఞాతేఽపి పదార్థే వాక్యార్థస్య జిజ్ఞాసోపపత్తేరితి ।

స్యాదేతద్యది బ్రహ్మాత్మత్వేన ప్రసిద్ధమితి భాష్యమనుపపన్నమ్; నహి మహావాక్యే బ్రహ్మానువాదేనాత్మత్వం విధీయతే, కింతు లోకసిద్ధజీవానువాదేనాగమమాత్రసిద్ధబ్రహ్మత్వమ్, అత ఆహ —

అభేదవివక్షయేతి ।

అన్యత్ర హి వాక్యార్థబోధోత్తరకాలం పదార్థానాముద్దేశ్యోపాదేయభావో న వ్యావర్తతే, అత్ర త్వఖణ్డవాక్యార్థసాక్షాత్కారే స బాధ్యత ఇతి ద్యోతయితుమాత్మపదే ప్రయోజ్యే బ్రహ్మపదం బ్రహ్మపదే చాత్మపదం ప్రయుక్తమిత్యర్థః ।

నను విరుద్ధా ప్రతిపత్తిర్విప్రతిపత్తిః, సా చ వస్త్వభావసాధికేతి కథం విషయలాభః, తత్రాహ —

తదనేనేతి ।

న విరుద్ధప్రతిపత్తిమాత్రేణాభావావగమః, కింతు ప్రమాణమూలతయా; అతః సాధకబాధకప్రమాణభావే విప్రతిపత్తిః సంశయబీజమిత్యర్థః ।

నను సాధారణాకారదృష్టౌ సంశయో, నత్విహ క్షణికవిజ్ఞానస్థిరభోక్త్రాదావస్తి సాధారణో ధర్మీ ఇత్యాశఙ్క్య విప్రతిపత్త్యన్యథానుపపత్త్యా తం సాధయతి —

వివాదాధికరణమితి ।

దేహ ఆత్మా ఇత్యాదివివాదాశ్రయో ధర్మీ పరాగ్వ్యావృత్తోఽహమాస్పదం సర్వతన్త్రేష్వభ్యుపగత ఇతి మన్తవ్యమ్ ।

తత్ర హేతుమాహ —

అన్యథేతి ।

ఆశ్రయశబ్దో విషయవాచీ । భిన్నవిషయా విప్రతిపత్తయో న స్యురతో వివదమానానామప్యేకమాలమ్బనమవిగీతమ్ ।

అత్రోపపత్తిమాహ —

విరుద్ధా హీతి ।

విప్రతిపత్తిశబ్దావయవప్రతిపత్తిశబ్దార్థస్య జ్ఞానస్య సాలమ్బనత్వాత్ యత్కించిదాలమ్బనం సిద్ధమ్; వీత్యుపసర్గప్రతీతవిరోధవశాచ్చ తదేకమితి సిద్ధ్యతి ।

ఎకార్థోపనిపాతే హి ధియాం విరోధః; అత్ర వైధర్మ్యోదాహరణమాహ —

న హీతి ।

సాధారణధర్మిస్ఫురణేఽపి న శాస్త్రార్థస్య బుద్ధి సమారోహః, నహి సాధారణః శాస్త్రార్థస్తత్రాహ —

తస్మాదితి । 

యస్మాద్విప్రతిపత్తిరేకాలమ్బనా, యత్తశ్చైకస్మిన్నాలమ్బనే పూర్వధీవిషయనిషేధేన విరుద్ధధీరుదేతి; తస్మాత్ప్రతియోగితయా విప్రతిపత్త్యేకస్కన్ధత్వేన తత్త్వంపదార్థతదేకత్వప్రతీతిర్లోకశాస్త్రాభ్యాం సర్వైరేష్టవ్యేతి ।

తర్హి క్వ విగానమత ఆహ —

తదాభాసత్వేతి ।

లౌకాయతికాదీనాం సా ప్రతీతిరాభాసః । ఆస్తికానాం తత్పదార్థప్రతీతేస్తత్త్వమర్థైకత్వప్రతీతేశ్చ గౌణతాయాం తథా త్వంపదార్థధియోఽ సఙ్గసాక్ష్యాలమ్బనత్వే చ విగానమితి ।

త్వంపదార్థవిప్రతిపత్తిప్రదర్శనస్య వాక్యార్థవిప్రతిపత్తౌ పర్యవసానమాహ —

అత్రేతి ।

దేహాదిక్షణికవిజ్ఞానపర్యన్తానామ్ చైతన్యం చేతనత్వమాత్మత్వమిత్యర్థః । భోక్తైవాత్మేతి — పక్షే భోక్తృత్వం కిం విక్రియా, ఉత చిదాత్మత్వమ్ । నాద్యః ।

కర్తృత్వపక్షాదవిశేషాదిత్యాహ —

కర్తృత్వేఽపీతి ।

ద్వితీయం ప్రత్యాహ —

అభోక్తృత్వేఽపీతి ।

సక్రియత్వరూపభోక్తృత్వాభావేఽపీత్యర్థః । సంఖ్యా హి జననమరణాదినియమాన్నిర్విశేషా అపి చేతనాః ప్రతిదేహం భిన్నా ఇతి మేనిరే । భిన్నానాం చ కుమ్భవద్వినాశజాడ్యాపత్తిరతో న నిత్యతత్పదార్థైకతేతి ।

అథవా మైవానుమాయి భేదాదనిత్యతా, ఆత్మభేదాభ్యుపగమ ఎవ బ్రహ్మాత్మైకత్వవిరోధీత్యాహ —

అద్వైతేతి ।

లౌకాయతికాదినిరీశ్వరమతానుభాషణేనైవ తత్పదార్థం ఈశ్వరేఽపి విప్రతిపత్తిః సూచితా, అతస్తాదృశబ్రహ్మాత్మైక్యవాక్యార్థేఽపి విప్రతిపత్తిరర్థాద్యుక్తేత్యాహ —

త్వంపదార్థేతి ।

వేదప్రామాణ్యవాదినో మీమాంసకాదయః । శరీరాదిభ్య ఇతి=శరీరాదిశూన్యపర్యన్తేభ్య ఇతి । జీవాత్మభ్య ఇతి= కర్తృభోక్తృభ్యః ।

కేవలభోక్తృభ్య ఇతి ।

స్వాభావికమస్యేతి = నైయాయికాదిమతేనేత్యర్థః ।

యుక్తివాక్యేతి భాష్యస్థతచ్ఛబ్దస్య ప్రత్యేకం యుక్తివాక్యాభ్యాం సంబన్ధం కరోతి —

యుక్తీతి ।

ఆత్మా స భోక్తురితి పక్షే మూలం యుక్తివాక్యే, అన్యత్ర తదాభాసావితి ।

అనర్థం చేయాదితి భాష్యార్థమాహ —

అపిచేతి ।

భాష్యే తర్కస్య పృథగుక్తేర్వేదాన్తమీమాంసా కిం న తర్కః, నేత్యాహ —

వేదాన్తమీమాంసేతి ।

అర్థాపత్తిరనుమానం చాత్ర తర్కోభిమతః, తద్రూపా వేదాన్తమీమాంసా, తస్యా అవిరోధినః శ్రుతిలిఙ్గాదయస్తార్తీయాః పాఞ్చమికాశ్చ శ్రుత్యర్థాదయో వేదప్రామాణ్యపరిశోధకాః కర్మమీమాంసాయాం విచారితాః । వేదస్య ప్రత్యక్షాదీనాం తదర్థాదీనాం చ లక్షణాదీని న్యాయశాస్త్రైర్విచారితాని । స్మృత్యాదిభిశ్చ వేదానుమానేఽనుమానచిన్తోపయోగః । తేన విహితజాతివ్యక్తిపదార్థవివేకే వేదస్వరూపగ్రహణే చ న్యాయశాస్త్రస్యోపయోగః । సర్వే చైతే ప్రమాణానుగ్రాహకత్వేన తర్కా ఉచ్యన్త ఇతి॥ ఇతి జిజ్ఞాసాధికరణమ్॥౧॥