జన్మాద్యస్య యతః ॥౨॥ అనన్తరాధికరణేన ప్రారిప్సితసమస్త విచారస్య సంబన్ధమాహ —

తదేవమితి ।

సకలశాస్త్రం ప్రతీకేన సంగృహీతమ్ । విషయాదిసద్భావాత్ సమర్థితే విచారారమ్మే తముపజీవ్యోత్తరవిచారప్రవృత్తేర్హేతుహేతుమల్లక్షణః సంబన్ధ ఇత్యర్థః ।

ప్రథమసూత్రేణ ద్వితీయసూత్రస్యాక్షేపలక్షణాం సఙ్గతిమాహ —

ఎతస్యేతి ।

ముముక్షుణా బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవాక్యవిచారః కర్తవ్య ఇతి ప్రతిజ్ఞాయాం బ్రహ్మఖరూపవిచారవత్ప్రమాణయుక్తిసాధనఫలవిచారాణామర్థాత్ ప్రతిభానే కథం ప్రథమం బ్రహ్మైవ విచార్యతేఽత ఆహ—

అత్రేతి ।

అత్ర యతో వేత్యాదివాక్యం బ్రహ్మ లక్షయతి, ఉత నేతి లక్షణస్య లోకప్రసిద్ధ్యప్రసిద్ధిభ్యాం విశయే పూర్వపక్షమాహ —

తత్ర యద్యావదితి ।

పూర్వాధికరణాక్షేపపరిహారత్వాదస్య తత్రత్యబ్రహ్మలక్షణనిరూపకత్వాచ్చ తదీయమేవ ముముక్ష్వభిలషితమోక్షలాభః ప్రయోజనమితి న పృథగ్వక్తవ్యమ్ । యదాహాచార్యః శబరస్వామీ ఆక్షేపే చాపవాదే చ ప్రాప్త్యాం లక్షణకర్మణి । ప్రయోజనం న వక్తవ్యం యచ్చ కృత్వా ప్రవర్తతే॥‘ ఇతి । యత్ర పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తాక్షేపేణ పూర్వఃపక్షః తత్రాక్షేపికీ, యత్ర తు పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తేన పూర్వపక్షః తత్రాపవాదికీ సఙ్గతిః । ప్రాప్తిః తదర్థచిన్తా, కృత్వా ప్రవర్తనం కృత్వాచిన్తా, సా చాభ్యుపగమవాద ఇతి । సజాతీయవిజాతీయవ్యావృత్తిప్రయోజనో ధర్మో లక్షణం నామ ।

తదిహ పరిదృశ్యమానం జగదేవ లక్షణం బ్రహ్మణః, ఉత నిత్యశుద్ధత్వాదిస్వరూపమితి వికల్ప్య నాద్య ఇత్యుక్తే ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ —

నచేతి ।

నను లోకాసిద్ధమపి వేదేన జ్ఞాప్యతామత ఆహ —

ఐవం చేతి ।

న జగద్ బ్రహ్మలక్షణం, కింతు తత్ప్రతి కారణత్వం , తచ్చ జీవావిద్యావిషయీకృతస్య ధర్మ ఇత్యుపలక్షణముపపాదయతి —

మాభూదితి ।

తాదాత్మ్యేనేతి ।

ఐక్యేన ।

తతో భేదేన తద్ధర్మతయేతి ।

తదుత్పత్త్యా త్వితి ।

తదుత్పన్నత్వేన జగత్ స్వకారణం లక్షయతి జ్ఞాపయతి, కారణత్వం తు బ్రహ్మలక్షణమిత్యర్థః । వ్రజ్యాయా గతేః । జన్మ ఆదిర్యయోః స్థితిభఙ్గయోస్తౌ జన్మాదీ ఇత్యన్యపదార్థో యది విశేషరూపేణ వివక్ష్యతే, తర్హి జన్మాదీ అస్యేతి నిర్దేశే గౌరవం స్యాత్తన్మా భూదితి సామాన్యవివక్షయా నపుంసకప్రయోగః సూత్రే కృతః ।

తత్ర నపుంసకైకవచనప్రయోగార్హం సమాహారమాహేత్యాహ —

లాఘవాయేతి ।

‘శ్రుతీరవిశదాః కాశ్చిద్భాష్యాణి విషమాణి చ । వాచస్పత్యుక్తభావాని పదశో విభజామహే’॥

తద్గుణసంవిజ్ఞాన ఇతి ।

తచ్ఛబ్దేన బహువ్రీహ్యర్థోన్యపదార్థ ఉచ్యతే । తస్య గుణత్వేన సంవిజ్ఞానం యస్మిన్సమాసే సః తథోక్తః । సర్వస్య విశేషణత్వే సమాసాఽసంభవాత్ సమాసార్థైకదేశో విశేషణమితి లభ్యతే ।

అనాదౌ సంసారే కథం జన్మాదిస్తత్రాహ —

జన్మన ఇతి ।

శ్రుత్యా వా కథమయుక్తం నిర్దిష్టమత ఆహ —

వస్త్వితి ।

నానాదేః సంసారస్యాదిర్జన్మోచ్యతే, కిం తర్హి ప్రతివస్తు ।

ఘటస్య హి జన్మైవాదిరతి ।

ఇదమః సన్నిహితవచనత్వాత్ప్రత్యక్షమాత్రపరామర్శిత్వమాశఙ్క్య ప్రతీతిమాత్రం సన్నిధిరిత్యాహ —

అస్యేతీతి ।

సర్వస్య జగతో న జన్మ; ఆకాశాదేరనాదిత్వాత్, తత్రాహ —

షష్ఠీతి ।

వియదధికరణ (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౧) న్యాయాత్తస్యాప్యస్తి జన్మాదిసంబన్ధ ఇత్యర్థః ।

జగతో జన్మాదేర్వా బ్రహ్మాసంబన్ధాన్న లక్షణత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —

యత ఇతి ।

వ్యాఖ్యాతమేతదధస్తాత్ । ఎవం సూత్రపదాని వ్యాఖ్యాయ ప్రథమసూత్రాద్ బ్రహ్మపదానుషఙ్గేణ తచ్ఛబ్దాధ్యాహారేణ చ వాక్యార్థమాహ — అస్య జగత ఇత్యాదినా భాష్యేణ ।

తద్గతైర్విశేషణైర్లక్షణేఽతివ్యాప్తిః పరిహ్రియత ఇత్యాహ —

స్యాదేతదిత్యాదినా ।

స్వభావ ఎవ నియన్తేతి స్వభావపక్షః, యదృచ్ఛాపక్షస్తు న కించిన్నియామకమస్తీతి । వ్యాసేధతి=ప్రతిషేధతి ।

ఉత్పత్తేః ప్రగసతః కథం బుద్ధావాలేఖనమత ఆహ —

అత ఎవేతి ।

యదసదితి ప్రసిద్ధం తద్, బుధ్ద్యారూఢరూపేణ సదేవ; అన్యథా తురఙ్గశృఙ్గవత్కర్మత్వనిర్దేశాయోగాదితి సత్కార్యవాదిన ఆహుః ।

వైశ్వానరీయేష్ట్యాదిష్వితి ।

చతుర్థే స్థితమ్ — ఫలసంయోగస్త్వచోదితేన స్యాదశేషభూతత్వాత్(జై.అ.౪.పా.౩.సూ.౩౮) “వైశ్వానరం ద్వాదశకపాలం నిర్వపేత్పుత్రే జాతే’’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘‘యస్మిన్ జాత ఎతాభిష్టిం నిర్వపతి పూత ఎవ స తేజస్వ్యన్నాద ఇన్ద్రియావీ పశుమాన్ భవతీ’’తి శ్రూయతే । తత్ర కిం పూతత్వాది పితుః ఫలం, ఉత పుత్రస్యేతి సందేహే, ఫలస్య కర్తృగామిత్వనియమాదితరథా ప్రేరణానుపపత్తేః పితురితి ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; యస్మిన్ జాతే ఎతామిష్టిం నిర్వపతి స పూత ఇతి జాతగామిత్వేన ఫలామ్నానాత్ ఫలభోక్తృత్వేనాచోదితే పితరి ఫలసంయోగో న స్యాద్వచనస్య తం ప్రత్యశేషభూతత్వాత్ ।

యత్త్వఫలభాగినో న ప్రేరణేతి ।

తన్న; పూతత్వాదిగుణవత్పుత్రవత్తయైవ పితుః ప్రీత్యుత్పత్తేః ప్రేరణావకల్పనాత్ ।

అతః పుత్రగామి ఫలమితి ।

అత్రానేకకర్తృభోక్తృజీవానాం సృజ్యత్వేన నిర్దేశాజ్జగత్కర్తృత్వాయోగ్యతోక్తా ।

మనసాపీతి ।

జగతస్తాన్ప్రతి కార్యత్వాయోగ్యతేతి విశేషణద్వయేన జీవకర్తృకత్వనిషేధః । వ్యాకృతస్య ఇత్యనేనానభివ్యక్తబీజావస్థజగతోభివ్యక్త్యభిధానాదణవః ప్రాగసద్ ద్వ్యణుకాద్యారభన్త ఇతి మతవ్యుదాసః । శేషం విశదం టీకాయామ్ । తదేవ లిలక్షయిషితజగద్యోనిబ్రహ్మసజాతీయయా పరభ్రమపరికల్పితప్రధానాదేరుక్తవిధజగత్ప్రకృతిత్వం బ్రహ్మ వ్యవచ్ఛినత్తి । విజాతీయాత్పునః కార్యాత్కారణత్వాదేవ । తథా చ సజాతీయవిజాతీయవ్యవచ్ఛేదకత్వేన జగత్ప్రకృతిత్వస్య సిద్ధం లక్షణత్వమ్ ।

ధర్మలక్షణేతి ।

ధర్మ ఇతి లక్షణమితి అవస్థేతి త్రీణి లక్షణాని యస్య పరిణామస్య స తథోక్తః ।

స చోత్పత్తావన్తర్భవతీతి ।

ధర్మపరిణామం వివృణోతి —

ధర్మిణో హీతి ।

కనకాదేర్ధర్మిణో ధర్మరూపపరిమాణో నామ ముకుటకటకాదిరితి సాంఖ్యప్రక్రియా । తత్ర నిరూప్యమాణే పరిణామశబ్దాలమ్బనే తస్య కటకాదేర్హేమాదిత ఉత్పత్తిరిత్యర్థః ।

లక్షణపరిణామముదాహరతి —

ఎవమితి ।

ప్రత్యుత్పన్నత్వం వర్తమానత్వం కటకాదికార్యస్య వర్తమానత్వాతీతత్వభవిష్యత్వరూపో లక్షణపరిణామః సోఽప్యుత్పత్తిరిత్యర్థః ।

అవస్థాపరిణామముదాహరతి —

ఎవమవస్థేతి ।

అతీతాదేరేవాతీతత్వాతీతతరత్వాతీతతమత్వాదిరూపో నవపురాణత్వాద్యాపత్తిరవస్థాపరిణామో నామ, స చోత్పత్తిరేవేత్యర్థః ।

అపక్షయస్య వినాశాన్తర్భావమాహ —

అపక్షయస్త్వితి ।

తచ్చ న మూలకారణేతి ।

పురుషాణాం శ్రుతిమన్తరేణాతీన్ద్రియార్థే దర్శనసామర్థ్యాభావాదిత్యర్థః ।

న చ వృధ్ద్యాదివికారకథనాదేవ మూలకారణే ద్రష్టృత్వమనుమేయం అన్యథాప్యుపపత్తేరిత్యాహ —

మహాసర్గాదితి ।

పరమకారణాదుత్పత్త్యాదయో న గృహీతా ఇతి శఙ్కాపనుత్తయే యోత్పత్తిర్బ్రహ్మణో ‘యతో వేతి’ వాక్యే జాయన్త ఇత్యుత్పత్తిరభిహితా యా చ తత్రైవ స్థితిజీవన్తీత్యుక్తా, యశ్చ తత్రైవ ప్రలయోఽభిసంవిశన్తీత్యుక్తస్త ఉత్పత్త్యాదయః సూత్రే గృహ్యన్త ఇతి భాష్యార్థః ।

తత్రోత్పత్తిమాత్రాదేవ లక్షణస్యాలక్ష్యవ్యావృత్తిసిద్ధౌ స్థితిలయోపాదానమాశఙ్కానివృత్త్యర్థమిత్యాహ —

ఉత్పత్తిమాత్రమితి ।

ఉత్పాదకత్వం నిమిత్తేఽపి దృష్టమిత్యుపాదానత్వసిద్ధ్యర్థం లయాశ్రయత్వముక్తమిత్యర్థః । నన్వేవమపి లయాధారత్వాదేవోపాదానత్వం లభ్యతే, నహి దణ్డాదిషు కుమ్భాదయో లీయన్తేఽత ఇతరవైయర్థ్యమ్ — ఇతిచేత్, మైవమ్; ఉపాదానత్వమేవ న కులధర్మతయోక్తం, కింతు ప్రకృతివికారాభేదన్యాయేనాద్వైతసిద్ధయే । ఎవం చ భవతు బ్రహ్మ జగత ఉపాదానమ్, అధిష్ఠాతా తు ఉత్పత్తిస్థిత్యోరన్యః స్యాత్ కుమ్భకార ఇవ కుమ్భస్యోత్పత్తౌ రాజేవ చ రాజస్థేమ్నీతి మా శఙ్కీత్యుత్పత్తిస్థితిగ్రహణమితి ।

లక్షణాఖ్యకేవలవ్యతిరేక్యనుమానాదేవ ప్రతిజ్ఞాతబ్రహ్మప్రమితేః శాస్త్రయోనిత్వ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౩) సమన్వయాధికరణ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౪) యోర్వైయర్థ్యేత్యాశఙ్క్యాహ —

తదనేనేతి ।

బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవిచార ఆరభ్య ఇతి ప్రతిజ్ఞాయాం విశేషణత్వేన బ్రహ్మవిషయ ఇతి ప్రతిజ్ఞావిషయస్యేత్యుక్తమ్ । లక్షణం హి సిద్ధస్య వస్తుతో భేదమవగమయతి, ఈదృశం తదితి తత్స్వరూపం వా, న సత్తామ్ । కార్యేణ చ కారణం కించిదస్తీతి మితమ్ । తత్త్వేకమనేకం వేతి సందిగ్ధమ్ । తస్య యదైకత్వం సేత్స్యతి, తదా భవతి తత్సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి చ, నేతరథా । అయమేవ సంశయః కల్పనాలాఘవసంజ్ఞకతర్కేణోత్కటైకకోటికతాం నీతః సంభావనా సమభవన్న నిర్ణయః ।

విచిత్రప్రాసాదాదీనాం బహుకర్తృకత్వస్య ప్రాయేణ దృష్టత్వాత్తదిదముక్తం —

సంభావనోక్తేతి ।

ఎవంచ వక్ష్యమాణాధికరణద్వయేన ప్రమాణం వాచ్యమిత్యర్థః ।

ఎతదేవేతి భాష్యేణ యుక్తీనామాసాం సంభావనాహేతుత్వం దృఢీక్రియత ఇత్యాహ —

ఇత్థం నామేతి ।

నైయ్యాయికైరపి ప్రమాణాదమూషాం భేదో నాజ్ఞాయి యుక్తీనామ్ । తతః స్తోకైవాసాం ప్రమాణాదూనతైవం చ సంభావయన్తితరామిత్యర్థః ।

సుహృద్భావేనేతి ।

ఉత్తరాధికరణారంభాత్ప్రాక్ క్షణమపి శిష్యాణామనుపపత్తిశఙ్కా మా భూదితి కృపయేత్యర్థః ।

అత్ర ‘‘నావేదవిన్మనుతే తం బృహన్తం’’ ‘‘నైషా తర్కేణ మతిరాపనేయే’’ త్యాదిశాస్త్రాత్ప్రాగుక్తయుక్త్యా చ వేదైకగమ్యం బ్రహ్మేతి సమాధత్త ఇత్యాహ —

పరిహరతీతి ।

వాక్యార్థవిచారణాశబ్దేన శాబ్దబోధ ఉపాసనాసహిత ఉక్తః, పరస్తాదవగతిరేవేతి మధ్యేఽధ్యవసానశబ్దో న యుక్త ఇత్యాశఙ్క్య నాయం జ్ఞానవచనః కితు సంస్కారసహితలయవిక్షేపావిద్యాసమాప్తివచన ఇత్యాహ —

సవాసనేతి ।

వృత్తిరూపసాక్షాత్కారస్యావిద్యాధ్వంసినో మధ్యే విద్యామానత్వేఽపి న సోఽధ్యవసానశబ్దేన గృహీత అవిద్యానివృత్త్యా స్వరూపాభివ్యక్తిం ప్రతి వ్యవధానాదితి ।

విమతం, చేతనపూర్వకం, కార్యత్వాదిత్యాదియుక్తిః శబ్దావిరోధినీ వస్తువిశేషనిర్ధారణే తదుపజీవినీతి వక్తవ్యమ్, బ్రహ్మాత్మత్వస్య కేవలయుక్త్యగోచరత్వస్వాభావ్యాదిత్యాహ —

తదుపజీవి  చేత్యపీతి ।

యథాహి కిల గన్ధారదేశేభ్య ఆనీయ చౌరైరరణ్యే కశ్చిద్బద్ధచక్షుర్నిహిత ఆప్తోపదేశతస్తదుపదిష్టస్య సాకల్యేన న గృహీతత్వాత్పణ్డితః స్వయమూహాపోహక్షమతయా చ మేధావీ గన్ధారాన్ప్రాప్నోతి, ఎవం పరబ్రహ్మణ ఆచ్ఛిద్య వివేకదృష్టిం నిరుధ్యావిద్యాదిభిః సంసారారణ్యే నిహితో జన్తుః పరమకారుణికగురూపదేశతః స్వస్వభావం ప్రతిపద్యత ఇతి భాష్యస్థశ్రుత్యర్థః ।

యదుక్తం బ్రహ్మణో మానాన్తరావిషయత్వే కుతో మననమితి, తత్రాహ —

శబ్దావిరోధిన్యేతి ।

కారణస్య సర్వజ్ఞత్వాదిసిద్ధౌ యుక్తిః శబ్దముపజీవతి, న స్వతన్త్రా; కారణమాత్రం తు సంభావయన్తీతికర్తవ్యతా న మానాన్తరమిత్యర్థః ।

భాష్యస్థానుభవశబ్దార్థమాహ —

అన్తఃకరణేతి ।

నను కథం వృత్తిః ప్రమాణమితి భాష్యే ఉక్తం? నిష్ఫలత్వాదిత్యాశఙ్క్య తత్కృతావిద్యానివృత్తిద్వారా స్వరూపాభివ్యక్తిః, ఉపచారాత్ఫలమస్తీత్యాహ —

తస్యేతి ।

ధర్మజిజ్ఞాసాయాం శ్రుత్యాదయ ఎవ ప్రమాణమిత్యయుక్తం, వేదవిషయశ్రోత్రప్రత్యక్షాద్యపేక్షణాదిత్యాశఙ్క్య జ్ఞాతవ్యే ధర్మే న సాక్షాత్కారతదుపయోగియుక్త్యాదీనాం సంభవో, బ్రహ్మజిజ్ఞాసా తు సాక్షాత్కారపర్యన్తేత్యాహ —

యద్యపీత్యాదినా ।

న కేవలం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయామనుభవాదీనాం సంభవః, కింతు తత్త్వసాక్షాత్కారమన్తరేణాపరోక్షసంసారభ్రమనివృత్త్యయోగాత్తేన వినా న పర్యవసానం చేత్యాహ —

అనుభవార్థేతి ।

బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయామితి సప్తమ్యన్తం పదం షష్ఠ్యన్తత్వేన విపరిణమయ్యానుభవావసానత్వాద్బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా ఇతి భాష్యం యోజ్యమ్ । అనుభవోఽవసానే సమాప్తౌ ఫలత్వేన యస్యాః సా తథోక్తా । ధర్మజిజ్ఞాసాయాం త్వనుభవః కారణత్వేనోపక్రమే ఉపయుక్త ఇత్యర్థః ।

ఇహానుభవః స్వరూపాభివ్యక్తిర్న వృత్తిః, తత్ర హేతుమాహ —

పరేతి ।

న వృత్తిరనిత్యత్వాద్విచారస్య పుష్కలం ఫలమిత్యర్థః । తదనుభవ ఎవ త్విత్యత్ర వృత్తిరుక్తా, ఎవకారేణ తు తత్కృతావిద్యానివృత్తిద్వారేణ స్వరూపాభివ్యక్తిరశక్యతరేతి సూచితమ్ । భాష్యే — భూతశబ్దః పరమార్థవచనః, చశబ్దః శఙ్కానివృత్త్యర్థః, వ్యతిరేకః ప్రపఞ్చాభావోపలక్షితస్వరూపం, తద్విషయసాక్షాత్కారస్య వికల్పరూపో బ్రహ్మణా సహ విషయవిషయిభావరూపః సంబన్ధోఽస్తి, నతు తత్త్వతః । ఉక్తం హీదం ప్రథమసూత్రే — వృత్తివిషయత్వమపి తయైవోపహితస్య న నిరుపాధేరితి, తత్ర ప్రస్మర్తవ్యమిత్యర్థః । అన్యథాకర్తుమిత్యత్ర కర్తుమిత్యస్యానుషఙ్గో భాష్యే కార్యః; కరణాపేక్షత్వాదన్యథాకరణస్య ।

ఉదితహోమః కర్తుం శక్యోఽనుదితే త్వన్యథేతి తదాహ —

కర్తుమితి ।

భాష్యస్థవిధ్యాదిశబ్దానుదాహృతవాక్యేషు యోజయతి —

గృహ్ణాతీత్యాదినా ।

‘‘నారం స్పృష్ట్వాఽస్థి సస్నేహం సవాసా జలమావిశేది’’తి నారాస్థిస్పర్శనిషేధః । ‘‘శిరఃకపాలీ ధ్వజవాన్ భిక్షాశీ కర్మ వేదయన్ । బ్రహ్మహా ద్వాదశాబ్దాని మితభుక్ శుద్ధిమాప్నుయాత్’’ (యాజ్ఞ౦  అ.౩ శ్లో.౨౪౩) ఇతి బ్రహ్మఘ్నః శవశిరసో నారాస్థో ధ్వజత్వేన ధారణవిధిః॥

భాష్యే ప్రతిజ్ఞైవ భాతి, న హేతురత ఆహ —

ఎతదుక్తమితి ।

స్వాతన్త్ర్యేణ కర్తుం సమర్థోఽపి హితాహితోపాయత్వమజానన్, తద్బోధకవిధినిషేధాపేక్ష ఇత్యర్థః ।

అన్తఃకరణజకల్పనాద్వైవిధ్యమాహ —

సవాసనేతి ।

జాగ్రద్వాసనావాసితం మన ఎవ స్వప్నకారణం, జాగ్రత్సంశయవిపర్యయాః సంస్కారసహితాన్తర్బహిఃకరణజా ఇత్యర్థః । యథావస్తుత్వం వస్త్వనుసారిత్వం యాసాం నాస్తి తాస్తథోక్తాః ।

న వస్త్వితి ।

సంశయా న వికల్పయన్తి, విపర్యయా నాన్యథయన్తీత్యర్థః ।

ఖాని=ఇన్ద్రియాణి, వ్యతృణత్=హింసితవాన్, పరాఙ్ పశ్యతి లోకః ప్రత్యగాత్మనస్త్వవిషయత్వమితి —

అపరోక్షత్వాత్ ప్రత్యగాత్మప్రసిద్ధేరిత్యత్రేతి ।

ఉపరిష్టాత్ తర్కపాదే (అ.౨.పా.౨) ఉపపాదితం చేతి । విమతం, ధీమత్కృతం, కార్యత్వాదిత్యనుమానాన్నేశ్వరసిద్ధిః; జీవజత్వేన సిద్ధసాధనత్వాత్, ఉపకరణాద్యభిజ్ఞకర్తృకత్వసాధనే కతిపయతదభిజ్ఞతాయాం సర్వజ్ఞాసిద్ధేః, సర్వతదభిజ్ఞకర్తృకత్వే సపక్షస్య సాధ్యహీనత్వాత్, కుమ్భం నిర్మితవతః కుమ్భకారస్య చైత్రక్రయ్యోఽయమిత్యనవబోధాత్, సాధారణేఽపి సిద్ధసాధనత్వాత్, మనఃసంయోగహీనస్య చోపలబ్ధేరభావాదమనస్కస్యాప్యైశ్వర్యాదుపలబ్ధిసంభవే తత ఎవ వినైవోపలబ్ధ్యా జగన్నిర్మాణసంభవేనోపలబ్ధిమత్కర్తృకత్వస్యైవ విలోపేన వృద్ధిగృహ్ణతో మూలచ్ఛేదాదిత్యాది న్యాయకణికాయాం వ్యుదపాదితి । ఉపరిష్టాత్ సమన్వయసూత్రే ।

జన్మాదిసూత్రేణ యతో వేత్యాదివాక్యం లక్ష్యమితి భాష్యే ఉక్తం, తదర్థం శ్రుతిసూత్రయోరర్థప్రత్యభిజ్ఞాం దర్శయతి —

శ్రుతిరితి ।

అత్ర స్వరూపలక్షణపరత్వం సూత్రస్య దర్శయితుం తస్య చేతి భాష్యం ।

తద్వ్యాచష్టే —

అత్ర చేతి ।

జగద్విశేషణైః పూర్వనిర్ణయేఽపి శ్రుతిత ఇహ నిర్ణీయతే । కారణం బ్రహ్మాఽనూద్య వాక్యేనానన్దత్వవిధానాత్స్వరూపలక్షణసిద్ధిః । ఆనన్దః సత్యాదేరుపలక్షణమ్ నను — ఆనన్దాదేర్భేదే న బ్రహ్మలక్షణత్వమ్, అభేదే వాక్యార్థాసిద్ధిః, గుణభూతపదార్థవిశిష్టః ప్రధానపదార్థో హి వాక్యార్థః — అత్రోచ్యతే; యత్ర పదార్థః ప్రమితః తత్ర స ఎవేతరపదార్థవిశిష్టః ప్రతిపాద్యః । యస్త్వజ్ఞాతః స నాన్యైః శక్యో విశేష్టుమితి స ఎవ వాక్యేన ప్రమేయః । ప్రమితే చైతస్మిన్ వాక్యస్య సమాప్తేర్న విశిష్టపరత్వమ్ । యథా ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇతి ప్రకర్షప్రకాశద్వారా చన్ద్రలక్షణాన్న తద్వైశిష్ట్యం ; మానాన్తరాదేవ తత్సిద్ధేః, ఉపాయస్తు వైశిష్ట్యమ్ అఖణ్డచన్ద్రసిద్ధౌ । తచ్చావిరోధాచ్చన్ద్రేఽనుజ్ఞాయతే, సత్యాదివాక్యే త్వనన్తాదిపదైర్బాధ్యతే వైశిష్ట్యమ్ । ఎవంచ అవిశిష్టమపర్యాయానేకశబ్దప్రకాశితమ్ । ఎకం వేదాన్తనిష్ణాతా అఖణ్డం ప్రతిపేదిరే॥ నను — చన్ద్రలక్షణమిదం; తతశ్చన్ద్రః, ఇతరస్మాద్భిద్యతే, చన్ద్రశబ్దేన వ్యవహర్తవ్యో వా, ప్రకృష్టప్రకాశత్వాత్, వ్యతిరేకేణ తమోవదితి వ్యావృత్తివిశిష్టస్య వాచ్యత్వవిశిష్టస్య చ వాక్యేన ప్రతిపాద్యత్వం  — ఇతి । తన్న; అప్రమితే చన్ద్రే వ్యావృత్తేరనవబోధాత్, ప్రమితేఽపి ప్రమాణాన్తరాత్ ప్రమితిర్లక్షణవాక్యాద్వా । ప్రథమే సామాన్యత; ప్రమితిర్విశేషతో వా । నాగ్రిమః; సామాన్యస్యైవ వ్యావృత్తిసిద్ధౌ చన్ద్రస్య తదసిద్ధిప్రసఙ్గాత్, న చరమః; విశేషగ్రాహిప్రమాణాదేవ వ్యావృత్తిసిద్ధౌ లక్షణవైఫల్యాత్ । న ద్వితీయః; లక్షణవాక్యాచ్చన్ద్రప్రమితౌ తస్య తత్రైవ పర్యవసానే వ్యావృత్తిపరత్వానుపపత్తేః । న చ చన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వం సాధ్యతే; అచన్ద్రే చన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వసాధనే వ్యాఘాతాత్ । అథ చన్ద్రత్వమప్యభిప్రేత్య చన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వం సాధ్యతే, తర్హి చన్ద్రత్వమేవ సాధ్యతామవశ్యాపేక్షితత్వాత్కృతమశ్రుతవాచ్యత్వకల్పనయా । తస్మాత్ప్రకృష్టత్వే సతి ప్రకాశత్వమజ్ఞాతచన్ద్రజ్ఞాపకమ్; అర్థాద్వ్యావృత్త్యాదిసిద్ధిః । ఎవంచైతదపాస్తత్ — ఎకేన పదేన యావదుక్తం తావతోఽపరేణాభిధానే పర్యాయత్వమ్, అధికాభిధానే విశిష్టవాక్యార్థత్వాపత్తిః — ఇతి; వాచ్యార్థనానాత్వస్యేష్టత్వాల్లక్ష్యస్య చైకత్వాత్ । నహి చన్ద్రద్వయమస్తి, న చ లక్షణస్య విశిష్టత్వాల్లక్ష్యం విశిష్టం స్యాత్ । మా భూత్ సామాన్యవత్త్వే సత్యస్మద్బాహ్యేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వం విశిష్టమిత్యనిత్యత్వమపి విశిష్టం, తర్హి అనిత్యత్వస్యేవ లక్షణానాత్మకత్వాల్లక్ష్యస్య బ్రహ్మణః సత్యాద్యాత్మకత్వం న స్యాదితి చేత్, నైతదస్తి; యతః; ‘సత్తాదీనాం హి జాతీనాం వ్యక్తితాదాత్మ్యదర్శనాత్ । లక్ష్యవ్యక్తిరపి బ్రహ్మ సత్త్వాది న జహాతి నః॥’‘ ఇహ హి కల్పితభేదవ్యక్త్యాశ్రితైః సామాన్యైర్యా వ్యక్తయో లక్ష్యన్తే, తాస్తద్రూపత్వం న జహతి; తరఙ్గచన్ద్రానుగతచన్ద్రత్వేన లక్ష్యచన్ద్రవ్యక్తిరివ చన్ద్రాత్మత్వమ్, ఎవం బ్రహ్మాపి మాయాకార్యకుమ్భాదికల్పితవ్యక్తయనుగతం సత్తయా లక్ష్యమాణం సత్త్వం న హాస్యతి । తథా జ్ఞానత్వానన్దత్వాభ్యామప్యన్తఃకరణవృత్త్యుపధానలబ్ధభేదచిదానన్దవిశేషానుగతాభ్యాం లక్ష్యమాణచిదానన్దవ్యక్తయోరపి యోజ్యమ్ । యథా చ సద్భేద ఔపాధికః, ఎవం సజ్జ్ఞానానన్దభేదోఽపి, సత్త్వరహితజ్ఞానానన్దయోః శూన్యత్వప్రసఙ్గాత్, బోధాత్మత్వరహితసతశ్చ భానాభావప్రసఙ్గాద్, దృశ్యత్వే కల్పితత్వేన సత్త్వాయోగాత్సద్బోధాత్మకసాక్షిణశ్చ పరప్రేమాస్పదత్వేనానన్దస్వాభావ్యావగమాదితి । తథాచ కల్పితభేదసామాన్యతదపేక్షవ్యక్త్యాకారబాధేన సత్యజ్ఞానానన్దాత్మకం బ్రహ్మ నిశ్చీయతే । ప్రయోగోఽపి సత్యాదివాక్యం, విశిష్టార్థపరత్వరహితం, లక్షణవాక్యత్వాత్ప్రకృష్టప్రకాశాదివాక్యవదితి । తథా — ఉపాధిభేదభిన్నోఽర్థో యేనైకః ప్రతిపాద్యతే । తదపి స్యాదఖణ్డార్థే మహత్ఖం కుమ్భకం యథా॥ నిరంశస్య హి జీవస్యాణుత్వమనన్తత్వం వా స్యాత్ । తత్ర నాణుత్వం; సకలదేహవ్యాపి హ్లాదానుపలమ్భప్రసఙ్గాద్, విభోశ్చ నభోవద్ ద్రవ్యత్వావాన్తరజాత్యనాధారస్యేశ్వరాద్భేదాయోగాత్ । తస్మాదనన్తబ్రహ్మాత్మనోఽస్య పరిచ్ఛేద ఔపాధికః । శ్రూయతే చ జీవస్య పరస్మాదౌపాధికో భేదః — యథా హ్యయం జ్యోతిరాత్మా వివస్వానపో భిన్నా బహుధైకోఽనుగచ్ఛన్ । ఉపాధినా క్రియతే భేదరూపో దేవః క్షేత్రేష్వేవమజోఽయమాత్మా॥ఇతి ।

నన్వేవం భూతబ్రహ్మణః కథం జగద్యోనిత్వమత ఆహ —

ఎతదితి॥

ఇతి ద్వితీయం జన్మాద్యధికరణమ్॥