శాస్త్రయోనిత్వాత్ ॥

న కేవలం జగద్యోనిత్వాదస్య భగవతః సర్వజ్ఞతా, శాస్త్రయోనిత్వాదపి బోద్ధవ్యా ।

శాస్త్రయోనిత్వస్య సర్వజ్ఞతాసాధనత్వం సమర్థయతే -

మహత ఋగ్వేదాదేః శాస్త్రస్యేతి ।

చాతుర్వర్ణ్యస్య చాతురాశ్రమ్యస్య చ యథాయథం నిషేకాదిశ్మశానాన్తాసు బ్రాహ్మముహూర్తోపక్రమప్రదోషపరిసమాపనీయాసు నిత్యనైమిత్తికకామ్యకర్మపద్ధతిషు చ బ్రహ్మతత్త్వే చ శిష్యాణాం శాసనాత్ శాస్త్రమృగ్వేదాదిః । అత ఎవ మహావిషయత్వాత్ మహత్ ।

న కేవలం మహావిషయత్వేనాస్య మహత్త్వమ్ , అపి త్వనేకాఙ్గోపాఙ్గోపకరణతయాపీత్యాహ -

అనేకవిద్యాస్థానోపబృంహితస్య ।

పురాణన్యాయమీమాంసాదయో దశ విద్యాస్థానాని తైస్తయా తయా ద్వారోపకృతస్య । తదనేన సమస్తశిష్టజనపరిగ్రహేణాప్రామాణ్యశఙ్కాప్యపాకృతా । పురాణాదిప్రణేతారో హి మహర్షయః శిష్టాస్తైస్తయా తయా ద్వారా వేదాన్వ్యాచక్షాణైస్తదర్థఞ్చాదరేణానుతిష్ఠద్భిః పరిగృహీతో వేద ఇతి ।

న చాయమనవబోధకో నాప్యస్పష్టబోధకో యేనాప్రమాణం స్యాదిత్యాహ -

ప్రదీపవత్సర్వార్థావద్యోతినః ।

సర్వమర్థజాతం సర్వథావబోధయన్నానవబోధకో నాప్యస్పష్టబోధక ఇత్యర్థః ।

అత ఎవ

సర్వజ్ఞకల్పస్య -

సర్వజ్ఞసదృశస్య ।

సర్వజ్ఞస్య హి జ్ఞానం సర్వవిషయం, శాస్త్రస్యాప్యభిధానం సర్వవిషయమితి సాదృశ్యమ్ । తదేవమన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమప్యాహ -

న హీదృశస్యేతి ।

సర్వజ్ఞస్య గుణః సర్వవిషయతాతదన్వితం శాస్త్రమ్ , అస్యాపి సర్వవిషయత్వాత్ ।

ఉక్తమర్థం ప్రమాణయతి -

యద్యద్విస్తరార్థం శాస్త్రం యస్మాత్పురుషవిశేషాత్సమ్భవతి స -

పురుషవిశేషః

తతోఽపి -

శాస్త్రాత్

అధికతరవిజ్ఞానః

ఇతి యోజనా । అద్యత్వేఽప్యస్మదాదిభిర్యత్సమీచీనార్థవిషయం శాస్త్రం విరచ్యతే తత్రాస్మాకం వక్తృణాం వాక్యాజ్జ్ఞానమధికవిషయమ్ । నహి తే తేఽసాధారణధర్మా అనుభూయమానా అపి శక్యా వక్తుమ్ । న ఖల్విక్షుక్షీరగుడాదీనాం మధురరసభేదాః శక్యాః సరస్వత్యాప్యాఖ్యాతుమ్ । విస్తరార్థమపి వాక్యం న వక్తృజ్ఞానేన తుల్యవిషయమితి కథయితుం విస్తరగ్రహణమ్ ।

సోపనయం నిగమనమాహ -

కిము వక్తవ్యమితి ।

వేదస్య యస్మాత్ మహతో భూతాత్ యోనేః సమ్భవః, తస్య మహతో భూతస్య బ్రహ్మణో నిరతిశయం సర్వజ్ఞత్వం చ సర్వశక్తిత్వం చ కిము వక్తవ్యమితి యోజనా ।

అనేకశాఖేతి ।

అత్ర చానేకశాఖాభేదభిన్నస్యవేదస్యేత్యాదిః సమ్భవ ఇత్యన్త ఉపనయః । తస్యేత్యాది సర్వశక్తిత్వఞ్చేత్యన్తం నిగమనమ్ ।

అప్రయత్నేనైవేతి ।

ఈషత్ప్రయత్నేన, యథాలవణా యవాగూరితి । దేవర్షయో హి మహాపరిశ్రమేణాపి యత్రాశక్తస్తదయమీషత్ప్రయత్నేన లీలయైవ కరోతీతి నిరతిశయమస్య సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం చోక్తం భవతి । అప్రయత్నేనాస్య వేదకర్తృత్వే శ్రుతిరుక్తా - “అస్య మహతో భూతస్య”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇతి । యేఽపి తావత్ వర్ణానాం నిత్యత్వమాస్థిషత తైరపి పదవాక్యాదీనామనిత్యత్వమభ్యుపేయమ్ । ఆనుపూర్వీభేదవన్తో హి వర్ణాః పదమ్ । పదాని చానుపూర్వీభేదవన్తి వాక్యమ్ । వ్యక్తిధర్మశ్చానుపూర్వీ న వర్ణధర్మః, వర్ణానాం నిత్యానాం విభూనాం చ కాలతో దేశతో వా పౌర్వాపర్యాయోగాత్ । వ్యక్తిశ్చానిత్యేతి కథం తదుపగృహీతానాం వర్ణానాం నిత్యానామపి పదతా నిత్యా । పదానిత్యతయా చ వాక్యాదీనామప్యనిత్యతా వ్యాఖ్యాతా । తస్మాన్నృత్తానుకరణవత్పదాద్యనుకరణమ్ । యథా హి యాదృశం గాత్రచలనాది నర్తకః కరోతి తాదృశమేవ శిక్ష్యమాణానుకరోతి నర్తకీ, న తు తదేవ వ్యనక్తి, ఎవం యాదృశీమానుపూర్వీం వైదికానాం వర్ణపదాదీనాం కరోత్యధ్యాపయితా తాదృశీమేవానుకరోతి మాణవకః, న తు తామేవోచ్చారయతి, ఆచార్యవ్యక్తిభ్యో మాణవకవ్యక్తీనామన్యత్వాత్ । తస్మాన్నిత్యానిత్యవర్ణవాదినాం న లౌకికవైదికపదవాక్యాదిపౌరుషేయత్వే వివాదః, కేవలం వేదవాక్యేషు పురుషస్వాతన్త్ర్యాస్వాతన్త్ర్యే విప్రతిపత్తిః । యథాహుః - “యత్నతః ప్రతిషేధ్యా నః పురుషాణాం స్వతన్త్రతా” । తత్ర సృష్టిప్రలయమనిచ్ఛన్తో జైమినీయా వేదాధ్యయనం ప్రత్యస్మాదృశగురుశిష్యపరమ్పరామవిచ్ఛిన్నామిచ్ఛన్తే వేదమనాదిమాచక్షతే । వైయాసికం తు మతమనువర్తమానాః శ్రుతిస్మృతీతిహాసాదిసిద్ధసృష్టిప్రలయానుసారేణానాద్యవిద్యోపధానలబ్ధసర్వశక్తిజ్ఞానస్యాపి పరమాత్మనో నిత్యస్య వేదానాం యోనేరపి న తేషు స్వాతన్త్ర్యమ్ , పూర్వపూర్వసర్గానుసారేణ తాదృశతాదృశానుపూర్వీవిరచనాత్ । యథా హి - యాగాదిబ్రహ్మహత్యాదయోఽర్థానర్థహేతవో బ్రహ్మవివర్తా అపి న సర్గాన్తరేఽపి విపరీయన్తే । న హి జాతు క్వచిత్సర్గే బ్రహ్మహత్యాఽర్థహేతురనర్థహేతుశ్చాశ్వమేధో భవతి । అగ్నిర్వా క్లేదయతి । ఆపో వా దహన్తి । తద్వత్ । యథాత్ర సర్గే నియతానుపూర్వ్యం వేదాధ్యయనమభ్యుదయనిఃశ్రేయసహేతురన్యథా తదేవ వాగ్వజ్రతయానర్థహేతుః, ఎవం సర్గాన్తరేష్వపీతి తదనురోధాత్సర్వజ్ఞోఽపి సర్వశక్తిరపి పూర్వపూర్వసర్గానుసారేణ వేదాన్విరచయన్న స్వతన్త్రః । పురుషాస్వాతన్త్ర్యమాత్రం చాపౌరుషేయత్వం రోచయన్తే జైమినీయా అపి । తచ్చాస్మాకమపి సమానమన్యత్రాభినివేశాత్ । న చైకస్య ప్రతిభానేఽనాశ్వాస ఇతి యుక్తమ్ । న హి బహూనామప్యజ్ఞానాం విజ్ఞానాం వాశయదోషవతాం ప్రతిభానే యుక్త ఆశ్వాసః । తత్త్వజ్ఞానవతశ్చాపాస్తసమస్తదోషస్యైకస్యాపి ప్రతిభానే యుక్త ఎవాశ్వాసః । సర్గాదిభువాం ప్రజాపతిదేవర్షీణాం ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యైశ్వర్యసమ్పన్నానాముపపద్యతే తత్స్వరూపావధారణమ్ , తత్ప్రత్యయేన చార్వాచీనానామపి తత్ర సంప్రత్యయ ఇత్యుపపన్నం బ్రహ్మణః శాస్త్రయోనిత్వమ్ , శాస్త్రస్య చాపౌరుషేయత్వమ్ , ప్రామాణ్యం చేతి ।।

ఇతి ప్రథమవర్ణకమ్ ।।

వర్ణకాన్తరమారభతే -

అథవేతి ।

పూర్వేణాధికరణేన బ్రహ్మస్వరూపలక్షణాసమ్భవాశఙ్కాం వ్యుదస్య లక్షణసమ్భవ ఉక్తః । తస్యైవ తు లక్షణస్యానేనానుమానత్వాశఙ్కామపాకృత్యాగమోపదర్శనేన బ్రహ్మణి శాస్త్రం ప్రమాణముక్తమ్ । అక్షరార్థస్త్వతిరోహితః ॥ ౩ ॥