తత్తు సమన్వయాత్॥౪॥ వేదాన్తా బ్రహ్మణి ప్రమాణం న వేతి సిద్ధవస్తుబోధాత్ఫలభావాభావాభ్యాం సిద్ధం రూపాదిహీనం వస్తు బోధయతో వాక్యస్య మానాన్తరసాపేక్షత్వానపేక్షత్వాభ్యాం వా సంశయే పూర్వాధికరణద్వితీయవర్ణకేనాక్షేపికీం సఙ్గతిముక్త్వా పూర్వపక్షభాష్యం వ్యాచష్టే —

కిమాక్షేప ఇత్యాదినా ।

కథమితి థముప్రత్యయాన్తః కింశబ్ద ఆక్షేపే ।

జైమినిసూత్రోపన్యాసో న వ్యుత్థితసిద్ధాన్తివిశ్రమ్భాయాపి తు దృఢపూర్వపక్షనిరాసార్థం సిద్ధాన్తావశ్యారమ్భాయేత్యాహ —

పారామర్షేతి ।

అభిధేయాభావోఽనుభవవిరోధాన్న యుక్తో వక్తుమిత్యాహ —

ఆనర్థక్యం చేతి ।

భాష్యే పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య సంగ్రహవివరణత్వమాహ —

అత ఇత్యాదీతి ।

వాఽన్తమితి ।

ఉపాసనాదిక్రియాన్తరవిధానార్థత్వం వేత్యేతదన్తమిత్యర్థః ।

నను కిమితి వేదాన్తానామర్థవాదవద్విధిపదైకవాక్యతా? మన్త్రవత్పార్థగర్థ్యమస్త్విత్యాశఙ్క్య తర్హి తద్వద్విధిభిర్వాక్యైకవాక్యతా స్యాదిత్యాహ భాష్యకారః —

మన్త్రాణాం చేతి ।

ఇషే త్వేత్యత్ర ఛినద్మీత్యధ్యాహారాచ్ఛాఖాచ్ఛేదః క్రియా భాతి, క్వచిచ్చాగ్నిర్మూర్ధేత్యాదౌ తత్సాధనం దేవతాదీతి । మన్త్రాశ్చ శ్రుత్యాదిభిః క్రతౌ వినియుక్తాః । తే కిమ్ — ఉచ్చారణమాత్రేణాదృష్టం కుర్వన్తః క్రతావుపకుర్వన్త్యుత దృష్టేనైవార్థప్రకాశనేనేతి సందేహః । తత్ర న తావద్ దృష్టార్థత్వమేవ మన్త్రాణాం శక్యం వక్తుమ్; ఉపాయాన్తరేణాపి మన్త్రార్థస్య స్వాధ్యాయకాలావగతస్య చిన్తాదినా ప్రయోగసమయే స్మృతిసంభవాత్తావన్మాత్రార్థత్వే మన్త్రాణాం నిత్యవదామ్నానవైయర్థ్యాత్ । అథ తు మన్త్రైరేవార్థప్రత్యాయననియమాదదృష్టం కల్ప్యేత, తదుచ్చారణాదేవ కల్ప్యతాం; తస్య పుంవ్యాపారగోచరత్వాత్స్వవ్యాపారే చ పురుషస్య నియోగాత్తత్ర చ ఫలాకాఙ్క్షణాదితి ప్రాపయ్య ప్రమాణలక్షణే రాద్ధాన్తితమ్ – ‘యస్య దృష్టం న లభ్యేత తస్యాదృష్టప్రకల్పనా । లభ్యతేఽర్థస్మృతిర్దృష్టా మన్త్రోచ్చారణతస్త్విహ॥ అర్థస్మృతిః ప్రయోగార్థా ప్రయోగాచ్చ ఫలోదయః । ఇతి దృష్టార్థసంపత్తౌ నాదృష్టమిహ కల్ప్యతే॥‘ యస్తు మన్త్రైరేవ స్మర్తవ్యమితి నియమస్తస్య న కించిద్దృష్టమస్తీత్యదృష్టం కల్ప్యతే ।

తస్మాద్దృష్టాదృష్టార్థా మన్త్ర ఇతి ।

ఉత్పత్తివిధేరితి ।

అధికారవిధితః ప్రవృత్తిలాభాదుత్పత్తివిధిరజ్ఞాతకర్మస్వరూపబోధపర ఇత్యర్థః ।

అనాగతేతి ।

భావో భావనా, తద్విషయః సర్వో విధిః । యతః స ఉత్పాద్యః, ఉత్పాద్యత్వే హేతురనాగతత్వమ్ । అధికారః ఫలసంబన్ధబోధనమ్ । వినియోగోఽత్ర క్రియాయాః ఫలశేషత్వజ్ఞాపనమ్ । ప్రయోగః అనుష్ఠాపనమ్ । కర్మస్వరూపజ్ఞానముత్పత్తిః । ఫలసంబన్ధః క్రియాయా న శేషత్వమన్తరేణ, తచ్చ నానుష్ఠానం వినా, అనుష్ఠానం చ నాజ్ఞాతే ఇత్యవినాభావః । సిద్ధం చేత్పుంవ్యాపారానపేక్షం ఫలమారభేత, సదాఽఽరభేతేతి నాధికారాదిసంభవ ఇత్యర్థః ।

సర్వేషామవినాభావే సర్వత్ర చాతూరూప్యమస్తీతి కథమవాన్తరభేదస్తత్రాహ —

తద్వాక్యానాం త్వితి ।

ఉదాహరతి —

యథేతి ।

సర్వవిధిషూత్పత్త్యాదయః ప్రతీయన్తే, అగ్నిహోత్రం జుహుయాదిత్యత్రాప్యగ్నిహోత్రేణేష్టం భావయేదిత్యర్థః, నత్వగ్నిహోత్రస్య భావ్యత్వమ్ । అఫలత్వాత్ । న చాగ్నిహోత్రస్వరూపసత్తా బోధ్యా; అభూద్భవతి భవిష్యతీత్యాపత్తౌ విధ్యుత్ఖాతాపాతాత్ ।

తస్మాదధికారవిధితః ప్రాప్తవినియోగాద్యనువాదేనోత్పత్తిర్విధిః స్వరూపపరో భవతి, బ్రహ్మణి తు భావనాభావాదనువాద్యస్యాపి వినియోగాదేరభావాన్నోత్పత్తివిధిరిత్యాహ —

తస్మాదితి ।

విధిపరత్వే వేదాన్తానాం న కేవలమనువాదత్వాభావః, అపి తు విపరీతార్థత్వం చ న స్యాత్, పక్షాన్తరే తు స్యాదిత్యాహ —

ఎవంచేతి ।

యాదృశమితి ।

జీవాద్భిన్నమిత్యర్థః । జీవే బ్రహ్మదృష్ట్యారోపాన్న భేదగ్రాహిప్రమాణవిరోధ ఇత్యర్థః ।

తదితి ।

సూత్రపదోక్తాం సిద్ధాన్తపక్షప్రతిజ్ఞామిత్యర్థః ।

సమ్యగన్వయ ఇతి ।

తాత్పర్యం సమ్యక్త్వమ్ ।

నను శాస్త్రయోనిత్వద్వితీయవర్ణకాక్షేపసమాధానరూపమిదమధికరణం , తత్ర చ ‘యతో వేతి’ వాక్యముదాహృతమిహ కిమితి తదుపేక్షితమత ఆహ —

యతో వేతి ।

తద్బ్రహ్మ సర్వజ్ఞమిత్యాదిభాష్యే యత ఇత్యాదివాక్యప్రమేయకీర్తనాత్తత్ప్రమాణం బుద్ధిస్థం భవతీతి నోదాహృతమిత్యర్థః ।

వేదాన్తానాం బ్రహ్మాత్మైకత్వే ఉపక్రమోపసంహారైక్యం తాత్పర్యలిఙ్గం సదృష్టాన్తమాహ —

యేనేతి ।

భేదలక్షణే చిన్తితమ్ – ‘‘పౌర్ణమాసీవదుపాంశుయాజః స్యాత్’’ । ‘‘జామి వా ఎతద్యజ్ఞస్య క్రియతే యదన్వఞ్చౌ పురోడాశౌ ఉపాంశుయాజమన్తరా యజతి, విష్ణురుపాంశు యష్టవ్యోఽజామిత్వాయ ప్రజాపతిరుపాంశు యష్టవ్యోఽజామిత్వాయాగ్నిషోమావుపాంశు యష్టవ్యావజామిత్వాయేతి’’ శ్రూయతే । తత్రోపాంశుయాజమన్తరా యజతీతి కిం సముదాయానువాదః, ఉతాపూర్వయాగవిధిరితి విశయే యథాగ్నేయాదియాగానాం ‘య ఎవం విద్వాన్పౌర్ణమాసీ యజతే’ ‘య ఎవం విద్వానమావాస్యాం యజత’ ఇతి సముదాయానువాదౌ । ఎవమిదమపి విష్ణ్వాదివాక్యవిహితయాగానాం సముదాయానువాదః । తత్ర హి విష్ణ్వాద్యా దేవతాః శ్రూయన్తే । ‘‘సర్వస్మై వా ఎతద్యజ్ఞాయ గృహ్యతే యద్ధ్రువాయామాజ్య’’ మితి ధ్రౌవాజ్యద్రవ్యసిద్ధిః । తవ్యప్రత్యయాశ్చ విధాయకాః శ్రూయన్తే । నత్వన్తరావాక్యేఽస్తి ద్రవ్యదైవతం రూపమ్ । యజతీతి చ వర్తమానాపదేశః । తదుక్తమ్ – ‘యాగాన్విష్ణ్వాదిసంయుక్తాన్విహితాన్రూపవత్తయా । అరూపమన్తరావాక్యమగత్యైవావలమ్బతే॥‘ ఇతి పూర్వపక్షః ।

ఎతదధికరణసిద్ధాన్తమాహ —

అనూచోరితి ।

నిరన్తరయోరాగ్నేయాగ్నీషోమీయయోః పురోడాశయోః కరణే ఆలస్యం స్యాదితి దోషం సంకీర్త్య తదపనయార్థముపాంశుయాజమాజ్యద్రవ్యకం విధాయానన్తరమజామిత్వాయేతి తద్విధానలబ్ధం జామితా దోషసమాధానముపసంహరతి । అతః సార్థవాదోపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదేకమిదం వాక్యమ్ । ఎకవాక్యతా చోపాంశుయాజవిధౌ లభ్యతే నేతరత్రానేకయాగవిధావితి ।

నను తవ్యవిహితయాగానాం సముదాయానువాదోఽయమితి, తత్రాహ —

అపూర్వేతి ।

తథాహి — యష్టవ్య ఇతి కర్మప్రాధాన్యం విష్ణ్వాదివాక్యే ప్రతీయతే, యాగస్తూపసర్జనమ్ । తత్ర కర్మత్వమప్రధానీకృత్య యాగప్రాధాన్యం లక్షణీయం, కర్మతయా చ దేవతాత్వం తతో గురుతరా కల్పనా । అన్తరావాక్యే తు శ్రుతం యాగప్రాధాన్యం విధిశ్చ పఞ్చమలకారరూపః । యత్తు రూపాభావ ఇతి తన్న; ధ్రౌవాజ్యలాభాత్ । ఆగ్నేయాదీన్యాగాన్క్రమేణామ్నాయ మన్త్రకాణ్డే తత్క్రమేణైవ యాజ్యానువాక్యా ఆమ్నాతాః, తత్రోపాంశుయాజస్థానే వైష్ణవప్రాజాపత్యాగ్నీషోమీయాస్తిస్ర ఋచః పఠ్యన్తే; తాభిస్తుల్యార్థత్వేన వికల్ప్యమానాభిర్విష్ణ్వాదిదైవతానాం సమర్పితత్వాత్ । తస్మాదపూర్వ ఉపాంశుయాజో విధేయః । విష్ణ్వాదివాక్యాని త్వర్థవాదా । ఇత్థం మహీయానుపాంశుయాజో యదస్మిన్విష్ణ్వాదయో యష్టవ్యా ఇతి ।

ఎవం వాక్యాన్తరాణామితి ।

ऎతరేయకే – ‘‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవే’’ త్యుపక్రమ్య ‘‘స ఎతమేవ పురుషం బ్రహ్మ తతమపశ్య’’దితి ‘‘తమేవ బ్రహ్మాత్మాన’’మభిధాయ సమాప్తౌ ‘‘ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మే’’ త్యుపసంహృతమ్ । వాజసనేయకేఽపి – ‘‘అహం బ్రహ్మాస్మీత్యుపక్రమ్య ‘‘ , ‘‘ అయమాత్మా బ్రహ్మే’’త్యుపసంహృతమ్ । ఆథర్వణే – ‘‘ కస్మిన్ను భగవో విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతం భవతీతి’’ సర్వాత్మకం బ్రహ్మోపక్రమ్య ‘‘బ్రహ్మైవేదమమృతం  పురస్తాదితి’’ తదేవ నిగమితమ్॥

వేదాన్తా యది సిద్ధవస్తుపరాస్తర్హి మానాన్తర సాపేక్షాః స్యుః పుంవాక్యవదితి పూర్వవాద్యభిమతస్య ప్రసఙ్గే హేతోః పౌరుషేయత్వేన సోపాధికత్వం భాష్యగతాపిశబ్దేన ద్యోత్యత ఇత్యాహ —

అయమభిసంధిరితి ।

తస్యైవానైకాన్తికత్వమాహ —

ప్రత్యక్షాదీనామపీతి ।

వాక్యస్య సతః సిద్ధవస్తుపరత్వే పౌరుషేయత్వాపత్తిరితి సాధనవ్యాప్తిముపాధేః శఙ్కతే —

యద్యుచ్యేతేతి ।

వాక్యత్వాది లిఙ్గం యస్య తత్తథా ।

కార్యపరతాయాం హి వేదాన్తానాం న వాక్యత్వాదినా సాపేక్షత్వమనుమేయం, పౌరుషేయత్వస్యోపాధిత్వాత్ ఎవం న చ సాధనవ్యాప్తిరిత్యాహ —

కార్యార్థత్వ ఇతి ।

తత్త్వేన= యాథాత్మ్యేన ।

కార్యే మానాన్తరాయోగ్యత్వస్యాసిద్ధత్వాత్తత్పరత్వేఽపి వేదాన్తానాం పౌరుషేయత్వం సంభవతీతి సమా సాధనవ్యాప్తిః, తశ్చ దురపవాదం వాక్యత్వాదిలిఙ్గకం పౌరుషేయత్వమిత్యాశయేనాహ —

అత్ర బ్రూమ ఇత్యాదినా ।

కిం పునరితి ।

కృతియోగ్యస్య కార్యత్వే భావార్థస్యాపి తత్త్వేన మానాన్తరయోగ్యత్వమిత్యర్థః ।

తర్హ్యలౌకికం కార్యమితి శఙ్కతే —

అపూర్వమితి ।

తర్హి మానాన్తరానవగతే సంగతిగ్రహాయోగాల్లిఙ్గాదీనామబోధకత్వాపాత ఇత్యాహ —

హన్తేతి ।

నను యజేతేతి శ్రుతేః కార్యతా భాత్యతోఽపూర్వసిద్ధిరితి, తత్రాహ —

లోకానుసారత ఇతి ।

స్వర్గకామపదసమభివ్యాహారసంజ్ఞకతర్కానుగృహీతవేదాదేవ క్రియావిలక్షణాపూర్వే లిఙ్గాదీనాం సంబన్ధగ్రహ ఇతి శఙ్కతే —

స్వర్గకామ ఇతి ।

అయం తర్కోఽతిప్రసఙ్గీత్యాహ —

చైత్యేతి ।

కర్తృస్మరణాత్స్పృష్టదృష్టపౌరుషేయత్వేన బుద్ధాదేవచైషామకార్యార్థత్వే వేదానామపి పౌరుషేయత్వస్య వాక్యత్వాదినాఽనుమితత్వాదకార్యార్థత్వం సమానమిత్యర్థః ।

స్మర్యమాణకర్తృకత్వేన వాక్యత్వాది సోపాధికమిత్యాశఙ్క్య సిద్ధార్థవేదాన్తేష్వపి తత్సమమతః కార్యార్థత్వమనపేక్షతాయామప్రయోజకమిత్యాహ —

అన్యతస్త్వితి ।

వర్తమానసంప్రయోగజప్రత్యక్షస్య కార్యరూపధర్మగోచరత్వానుపపత్తేర్యోగసామర్థ్యస్యాపీన్ద్రియవిషయేష్వేవాతిశయకారిత్వాన్న ధర్మస్య ప్రత్యక్షతా, లిఙ్గాద్యభావాచ్చ నానుమేయత్వాది, నచాజ్ఞాతే పుంసాం వచనరచనా సంభవినీతి వైదికీ రచనా న పౌరుషేయీతి న్యాయకణికాయాం వ్యుత్పాదితమ్ ।

నన్వపౌరుషేయతయాఽనపేక్షత్వేప్యగ్నిర్హిమస్య భేషజమితివన్మానాన్తరగృహీతగ్రాహిత్వమిత్యాశఙ్క్య తత్త్వమసీతి, బ్రహ్మాత్మభావస్యేతి భాష్యశేషేణ పరిహృతమిత్యాహ —

న చానధిగతేతి ।

సర్వస్మిన్నుపపాదితేఽర్థే భాష్యం సంవాదయతి —

తదిదమితి ।

సిద్ధార్థత్వే సత్యపురుషార్థనిష్ఠత్వం స్యాదితి ద్వితీయపూర్వపక్షబీజమ్ ।

సర్వక్లేశప్రహాణాదితి భాష్యస్థప్రశబ్దార్థమాహ —

సోఽ యమస్యేతి ।

బాహ్యానుష్ఠానానపేక్షమజ్ఞాననివృత్త్యానన్దావిర్భావఫలమన్వయవ్యతిరేకినిదర్శనయుగలద్వయప్రదర్శనపురఃసరం బ్రహ్మజ్ఞానస్య దర్శయతి —

ఎతదుక్తమిత్యాదినా ।

గ్రైవేయకం గ్రీవాలఙ్కారః ।

సమూలఘాతమితి ।

కషాదిత్వాదనుప్రయోగః । సహ మూలేనోపహన్తీత్యర్థః ।

సమారోపితనిబన్ధన ఇతి ।

సమారోపితాఽవిద్యా నిబన్ధనం యస్య జీవభావస్య స తథోక్తః । ఆత్మానమేవ లోకం=చైతన్యమ్ । దేవతా=సగుణం బ్రహ్మ । ఆదిశబ్దాత్ ప్రాణవిశుధ్ద్యాది గృహ్యతే ।

ఉపాసనావాక్యైకదేశముపాస్యసమర్థకం వివినక్తి —

ఆత్మేతీతి ।

యదవాది పూర్వపక్షిణా న క్వచిదపి వేదవాక్యానాం విధిమన్తరేణార్థవత్తేతి, తత్ర కిం యది వేదాన్తా విధిమన్తరేణ ప్రమాణం, తర్హ్యర్థవాదాః కిం న స్యురితి ప్రతిబన్దీ మతా, అథవా వేదవాక్యస్య సిద్ధపరస్యాన్యత్రాదర్శనాద్వ్యాప్త్యభావేన న వేదాన్తానాం సిద్ధవస్తుపరత్వమితి ।

ఆద్యమర్థవాదాధికరణపూర్వపక్షం సంగృహ్ణన్నాశఙ్కతే —

స్యాదేతదిత్యాదినా ।

రుదతో యదశ్రు అశీర్యత తద్రజతమభవత్తస్మాద్రజతమదక్షిణ్యమితి నిన్దా ।

బర్హిషి బర్హిఃసాధ్యే యాగే, రజతం న దేయమితి నిషేధశేష ఇతి సిద్ధాన్తం దర్శయన్నర్థవాదానాం నోపేక్షాఫలత్వమితి తావదాహ —

స్వాధ్యాయేతి ।

ప్రయోజనపర్యవసాయిబోధజనకత్వతదభావాభ్యాం విశేషం దర్శయన్ప్రతిబన్దీం పరిహరతి —

న చ వేదాన్తేభ్య ఇతి ।

నను నిషేధ ఎవ స్వనిషేధస్యానర్థహేతుత్వాన్యథానుపపత్త్యా నిన్దాం కల్పయిష్యతి, నేత్యాహ —

తద్యదీతి ।

అర్థవాదాదేవ నిన్దాలాభే నిషేధకస్య నిషేధే నిన్దాయాం చ తాత్పర్తం న కల్ప్యమిత్యర్థః ।

నను ‘సోఽరోదీదితి’ వాక్యే నిన్దా న భాతి, కితు భూతానువాద ఇత్యాశఙ్క్య ముఖ్యార్థే ప్రయోజనాభావాన్నిన్దా లక్ష్యత ఇత్యాహ —

లక్ష్యమాణేతి ।

ద్వితీయముద్భావ్య నిషేధతి —

నను విధ్యసంస్పర్శిన ఇత్యాదినా ।

తచ్చ స్వత ఇత్యుపపాదితం న్యాయకణికాయామిత్యర్థః ।

నను ప్రమాయాః కార్యేణ ప్రమాణానాం తజ్జనకత్వమనుమేయం, కథం నానుమానగమ్యమితి భాష్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —

యద్యపీతి ।

కార్యార్థాపత్త్యపరపర్యాయానుమానేన మానాన్తరేణ వా ప్రమా నోత్పద్యతే, కింతూదితాయాం తస్యామనుమానం ప్రవర్తత ఇత్యర్థః । ప్రమాణాన్తరం తావదపేక్ష్యమాణం న దృశ్యతే ।

ఎతదర్థాపత్త్యపేక్షణే దూషణమాహ —

నాపీతి ।

అపేక్షత ఇత్యనుషఙ్గః । ఉత్పన్నాయాం ప్రమాయాం ప్రమాణానాం ప్రమాజనకత్వస్యానుమానం, తతశ్చ ప్రమోత్పత్తిరితి పరస్పరాశ్రయప్రసఙ్గః । శాస్త్రప్రామాణ్యమనుమానగమ్యత్వేన న భవతీతి చ భాష్యార్థో న పునరనుమానేన జ్ఞేయమితి ।

కార్యవిరహివేదాన్తేభ్యః ప్రమా యద్యుత్పద్యతే, తదా స్వతః పరతో వేతి చిన్తా, ననూత్పద్యత ఇత్యత ఆహ —

ఈదృగితి ।

సిద్ధే బ్రహ్మణి వేదాన్తేభ్యః ప్రమోత్పత్తిరనుభవసిద్ధేత్యర్థః ।

యద్యనుభవసిద్ధాప్యన్యత్ర సిద్ధార్థార్థవాదాదావదర్శనాదపహూయత, తదాఽతిప్రసఙ్గ ఇత్యాహ —

అన్యథేతి ।

ఎవం తావత్సిద్ధేర్థేఽపి ప్రమాణాన్తరపరతన్త్రాణాం పౌరుషేయవాక్యానామఙ్గీకృత్య ప్రామాణ్యం వేదాన్తేషు క్రియావిషయతామన్తరేణ నైరపేక్ష్యపురుషార్థపర్యవసానే న లభ్యేతే ఇతి మతం, బ్రహ్మాత్మైక్యస్య ప్రమాణాన్తరాగమ్యత్వేన తదవగమమాత్రాయత్తప్రయోజనలాభేన చ పరాణుదత్ ।

ఇదానీం కార్యాన్వితపదార్థే పదసఙ్గతిగ్రహేణ సిద్ధం వస్తు న శబ్దప్రమేయమితి వేదాన్తానుపాసననియోగపరాన్ యే మన్యన్తే, తన్మతేన పూర్వపక్షమాహ —

అజ్ఞాతేతి ।

అథవా ఆరోపితబ్రహ్మభావస్య జీవస్యోపాస్తిపరా వేదాన్తా న బ్రహ్మాత్మత్వే ప్రమాణమితి పూర్వః పక్షః ॥

‘అయం తు — సన్తు వేదాన్తా మానం బ్రహ్మాత్మవస్తుని । కింతు జ్ఞానవిధిద్వారేత్యేష భేదః ప్రతీయతామ్॥‘ అతఎవ భాష్యం యద్యపి శాస్త్రప్రమాణకం బ్రహ్మేతి । తత్ర కార్యవిషయాద్వాక్యాద్ బ్రహ్మనిశ్చయ ఇతి ప్రతిజ్ఞాసామర్థ్యాదేవ, న సిద్ధార్థాదితి లభ్యతే ।

తత్ర హేతుః —

సిద్ధే వస్తున్యజ్ఞాతసఙ్గతిత్వేనేతి ।

యత్ర వృద్ధప్రయుక్తశబ్దవిషయత్వం తత్ర సఙ్గతిః శబ్దస్య గృహ్యతే, సిద్ధేతు తద్వ్యావర్తమానం స్వవ్యాప్యం సఙ్గతిగ్రహం వ్యావర్తయతీత్యభిప్రేత్యాహ —

యత్ర హీతి ।

లోకేనేతి ।

వృద్ధేః ప్రయోగవ్యాపకవక్తృవివక్షాశ్రోతృప్రతిపత్తీచ్ఛయోరభావాత్సిద్ధే ప్రయోగాభావమాహ —

నచేతి ।

రూపమాత్రం= వస్తుమాత్రమ్ ।

సర్వపదానాం కార్యార్థత్వే సతి పర్యాయత్వమాశఙ్క్య —

తత్ర కించిదితి ।

కార్యార్థః= కార్యశేషః । అత్ర ప్రయోగః — గోపదం న కార్యానన్వితే గోత్వే గృహీతసంబన్ధం, తత్ర వృద్ధైరప్రయుక్తత్వాత్, తురగపదవత్ ।

ఎవం సర్వత్ర సిద్ధే వస్తున్యుత్తమవృద్ధస్య శబ్దప్రయోగాభావముక్త్వా మధ్యమవృద్ధప్రవృత్తేర్వ్యుత్పత్తిలిఙ్గభూతాయాస్తత్రాభావాచ్చ తత్ర న వ్యుత్పత్తిరిత్యాహ —

అపిచేతి ।

శాస్త్రత్వేనేత్యాదిహేతూన్వ్యాచష్టే —

అపిచేత్యాదినా ।

న చ రజ్జురితి ।

నకారోఽయం ‘సాంసారికధర్మాణాం న చ నివృత్తిః’ ఇతి ఉపరి సబన్ధనీయః ।

యథాకథంచిదితి ।

సిద్ధపదార్థసంసర్గస్య నియోగావినాభావాదిహాపి మా భైషీరితి నియోగం కల్పయిత్వాఽన్యపరాదేవ వాక్యాత్సిద్ధరూపార్థనిశ్చయ ఇత్యర్థః ।

కింత్వితి ।

ఆత్మప్రతిపత్తిర్విషయోఽవచ్ఛేదకో యస్య తత్తథా ।

నను నియోగోఽపూర్వమితి ప్రాభాకరైర్వాక్యార్థో వర్ణ్యతే, స కిమన్య ఎవ కార్యో నేత్యాహ —

తచ్చేతి ।

కార్యపరేభ్యో వేదాన్తేభ్యః కథం వస్తుసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య విధ్యాక్షేపలక్షణోపాదానప్రమాణాదిత్యాహ —

నచేతి ।

స్వప్రతీత్యుపాధిత్వేన విషయస్య, స్వనిర్వర్తకత్వేన కరణస్య, కార్యం స్వావచ్ఛేదకజ్ఞాననిరూపణాయ జ్ఞాయమానమాత్మానమపేక్షతే చేత్తర్హి న శ్రౌతత్వమాత్మన ఇత్యాశఙ్క్య విధ్యాక్షిప్తస్య శ్రౌతత్వే గురుసంమతిమాహ —

యథాహురితి ।

తత్సిద్ధ్యర్థం= విధేయసిద్ధ్యర్థమ్ ।

ఉపాదీయతే ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ —

ఆక్షిప్యతే ఇతి ।

జ్ఞానస్య ప్రమాత్వాత్ప్రత్యక్షవన్న విధేయతా, ఆత్మనశ్చ నిత్యత్వాత్తదయోగ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —

విధేయతా చేతి ।

జ్ఞానమిహోపాసనం తచ్చ క్రియేత్యనుష్ఠేయమ్ । ఆత్మనస్తు స్వరూపసత్తావినిశ్చితిరజ్ఞాతజ్ఞాప్తిర్విధేయతేతి న విరోధ ఇత్యర్థః ।

నను వాగ్ధేనూపాస్త్యాదావిచారోప్యస్య విధేయధీవిషయత్వం కిం న స్యాదత ఆహ —

ఆరోపితేతి ।

బ్రహ్మాస్మీతి జ్ఞానే యాదృగర్థో భాతి తద్భావ ఆరోపితో యస్య స తథా । తస్యాన్యస్య జ్ఞాననిరూపకత్వే తేన ప్రతిభాసమానార్థేన తజ్జ్ఞానం నిరూపితం న స్యాత్ । న చ సత్యాం గతౌ యుక్త ఆరోప ఇతి । ఇయచం ప్రతిపత్తివిధివిషయతయేతి భాష్యస్య వ్యాఖ్యా । ప్రతిపత్తివిధేర్నియోగస్య విషయభూతప్రతిపత్తిం ప్రత్యవచ్ఛేదకత్వేన విషయతయేతి భాష్యార్థః ।

ఎవమాహవనీయాదయోఽ పీతి ।

‘యదాహవనీయే జుహ్వతీ’తి విహితే క ఆహవనీయ ఇతి వీక్షాయాం ‘వసన్తే బ్రాహ్మణోఽగ్నీనాదధీతే’త్యాదివిధిభిః సంస్కారవిశిష్టోఽగ్నిరాహవనీయో గమ్యతే, తథాఽపూర్వదేవతాస్వర్గాదికం విధిపరేణైవ శాస్త్రేణ సమర్థ్యతే ।

శ్లోకోక్తహేతుద్వయం భాష్యేణ సఙ్గమయతి —

ప్రవృత్తినివృత్తిపరస్యేతి ।

‘తద్భూతానామ్’ (జై.అ.౧.పా.౧.సూ,౨౫) ఇతి సూత్రోదాహరణేన కార్యాన్వితేఽర్థే శబ్దసఙ్గతిర్న సిద్ధ ఇత్యుక్తమ్ । ‘ఆమ్నాయస్య’ (జై.అ.౧.పా.౨.సూ.౧౫) ఇత్యేతద్విహాయేతరవాక్యైః ప్రవృత్త్యాదిపరస్య శాస్త్రత్వముక్తమ్ ।తేన తు సిద్ధరూపపరస్య న శాస్త్రత్వముక్తమ్ । తస్య వేదస్య, కర్మావబోధో నియోగజ్ఞానం దృష్టం ప్రయోజనం । చోదనాసూత్రే (జై.అ.౧.పా.౧.సూ.౨) చోదనేతి శబ్దేన క్రియాయా నియోగస్యానుష్ఠాపకం వచనమాహురితి । తత్తేశ్చ పదార్థేషు భూతానాం వర్తమానానాం క్రియా  కార్యం, తదర్థత్వేన సమామ్నాయః సముచ్చారణమిత్యర్థః ।

నచేతి ।

నియోగస్య స్వకీయత్వేన బోద్ధారం నియోజ్యమ్ అధికారణం కర్మణి స్వామినం, తత్రైవ కర్తారమ్ అనుష్ఠాతారమ్ ఇతి । నియోజ్యభేదో నియోజ్యవిశేషః ।

అమృతత్వకామ ఇతి అశ్రవణాన్నియోజ్యసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —

బ్రహ్మవేదేతి ।

భవతీతి సిద్ధరూపేణావగతస్య ఫలస్య సాధ్యత్వాభివ్యక్త్యర్థమ్, ఎవంకామశబ్దవాచ్యనియోజ్యవిశేషాకాఙ్క్షాయాం విపరిణామేన బ్రహ్మ బుభూషుర్విద్యాదితి వాక్యార్థః స్యాదిత్యర్థః॥

రాత్రిసత్రేతి ।

చతుర్థే చిన్తితమ్ – ‘క్రతౌ ఫలార్థవాదమఙ్గవత్కార్ష్ణాజినిః’ (జై.అ.౪.పా.౩.సూ.౧౭) । ప్రతితిష్ఠన్తి హ వా ఎ ఎతా రాత్రీరుపయన్తీ’తి శ్రూయతే । తత్ర రాత్రశబ్దేనాయుర్జ్యోతిరిత్యాదివావ్యవిహితాః సోమయాగవిశేషా ఉచ్యన్తే ।  కిమత్ర స్వర్గ ఎవాధికారివిశేషణముత ప్రతిష్ఠేతి సంశయః । తత్రైవంకామ ఇత్యశ్రవణాద్విధిశక్తిలభ్యః స్వర్గ ఎవ విశేషణం, సందేహే హి వాక్యశేషస్వీకారః, న నిశ్చయే । నిశ్చితశ్చేహ సర్వాభిలషితః స్వర్గో విధిసామర్థ్యాన్నియోజ్యవిశేషణమ్ । యా తు ప్రతిష్ఠావిషయా శ్రుతిః సాఽపి లక్షణయా స్వర్గపరైవ కల్ప్యత ఇతి ప్రాప్తం । క్రతౌ రాత్రిసత్రాదౌ న ప్రతిష్ఠాది వివక్షితమిత్యేతావన్మాత్రేణాఙ్గవదితి సూత్రే ప్రాయాజాద్యఙ్గఫలార్థవాదోదాహరణం, నను తద్వత్పదార్థత్వమస్తి రాత్రిసత్రాణామ్ । ఎవం ప్రాప్తే — ఉచ్యతే; ‘ఫలమాత్రేయో నిర్దేశాదశ్రుతౌ హ్యనుమానం స్యాత్’ (జై.అ.౪.పా.౩.సూ.౧౮) ప్రతిష్ఠాఫలస్య నిర్దేశాత్తదేవాధికారివిశేషణమ్ । యత్తు విధిశక్త్యా స్వర్గ ఇతి । తన్న; ముఖ్యార్థశ్రుతిపదానుగుణ్యేన విధిశక్తౌ పర్యవసితాయామానుమానికస్వర్గకల్పనాఽనవకాశాత్ ।

తస్మాద్వాక్యశేషస్థమేవ ఫలమితి ।

విశ్వజిన్న్యాయేనేతి వక్తవ్యే విశ్వజితి నైమిత్తికాధికారే ఫలకల్పనా కృత్వాచిన్తయేతి పిణ్డపితృయజ్ఞః స్థిరోదాహరణత్వేనోదాహృతః ।

అసమవేతార్థతయేతి ।

అశ్రూయమాణత్వేన బ్రహ్మభవనశబ్దేనాసమవేతః స్వర్గోఽ ర్థస్తత్పరతయేత్యర్థః । యద్యపి బ్రహ్మభవనస్య ఫలత్వేఽప్యేవంకామ ఇతి లక్షణాఽస్తీతి పరోక్షవృత్తితా తుల్యా; తథాపి శ్రుతం బ్రహ్మభవనం న హీయతే, హీయతే తు పూర్వపక్షే ।

తదిదముక్తమ్ —

అత్యన్తేతి ।

పిణ్డపితృయజ్ఞన్యాయో ఽనుక్రమ్యతే । చతుర్థే ఎవం నిరణాయి – “పితృయజ్ఞః స్వకాలత్వాదనఙ్గం స్యాత్’ । (జై.అ.౪.పా.౪.సూ.౧౯) ‘అమావాస్యాయామపరాహ్ణే పిణ్డపితృయజ్ఞేన చరన్తీ’త్యత్రానారభ్యాధీతవాక్యే శ్రుతః పిణ్డపితృయజ్ఞః క్రత్వర్థః పురుషార్థా వేతి సంశయే కర్మవాచ్యమావాస్యాశబ్దసమభివ్యాహారాత్తదఙ్గత్వమ్ । యద్యపి కాలస్యాపి సాధారణోఽయం శబ్దః; తథాపి ఫలకల్పనాపరిహారాయ కర్మవాచ్యేవ అతః క్రత్వర్థ ఇతి ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః; కాలకర్మసాధారణోఽప్యమావాస్యాశబ్దోఽపరాహ్ణశబ్దసమానాధికృత ఇహ కాలపర ఎవ । న చ సాధారణ్యమ్; కాలే రూఢత్వాత్కర్మణి చ తత్సంబన్ధేన లాక్షణికత్వాత్ । తస్మాత్కర్మసమభివ్యాహారాభావాద్విశ్వజిన్న్యాయేన (జై.అ.౪.పా.౩ సూ.౧౫) స్వర్గకామనియోజ్యకల్పనయా స్వర్గఫలః పిణ్డపితృయజ్ఞ ఇతి ।

నను జ్ఞానవిధిర్యది బ్రహ్మభావఫలః, కథం తర్హి భాష్యేఽమృతత్వకామస్యేత్యుక్తం? తత్రాహ —

బ్రహ్మభావశ్చేతి ।

అమృతత్వశబ్దేన బ్రహ్మభావనిర్దేశస్య ప్రయోజనమాహ —

అమృతత్వం చేతి ।

అత్ర భాష్యకారేణ బ్రహ్మజ్ఞానం విధేయమితి నిర్దేశాద్, ద్రష్టవ్య ఇతి విధ్యుదాహృతేశ్చ ప్రమాణజ్ఞానవిధ్యఙ్గీకారేణ పూర్వపక్ష ఇతి భ్రమః స్యాత్, తన్నివర్తయతి —

అత్రచేత్యాదినా ।

దృశేరితి ।

ద్రష్టవ్య ఇతి వాక్యోపాత్తదృశిధాతోరుపలబ్ధివచనత్వేనోపాసనాఽ నభిధాయకత్వాదిత్యర్థః । స్వాధ్యాయవిధేరర్థావబోధపర్యన్తత్వాత్తేనైవ శ్రవణజన్యజ్ఞానస్య ప్రాపితత్వాదిత్యర్థః । భావనయా విధేయం జన్యం వైశద్యం యస్య తత్ప్రత్యక్షం తథా ।

వాజినవదితి ।

యథాఽమిక్షార్థవిహితదధ్యానయనాద్వాజినమప్రయోజకమానుషఙ్గీకతయా జాయతే, ఎవమదృష్టరూపామృతత్వాయ విహితాదుపాసనాత్సాక్షాత్కారో నాన్తరీయకతయా జాయత ఇతి తదుత్పాదనం న విధేయమిత్యర్థః । చతుర్థే స్థితమ్ – ‘ఎకనిష్పత్తేః సర్వం సమం స్యాత్’ (జై.అ.౪.పా.౧.సూ.౨౨) ‘‘తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా వాజిభ్యో వాజినమితి’’ శ్రూయతే । తత్ర సంశయః । కిమామిక్షైవ దధ్యానయనం ప్రయుఞ్జీతేతి వాజినమపీతి । తత్రైకస్మాద్దధ్యానయనాత్పయసః సకాశాదామిక్షావాజినయోర్నిష్పత్తేః సర్వమామిక్షాది ప్రయోజకం స్యాదితి ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః, ‘సంసర్గరసనిష్పత్తేరామిక్షా వా ప్రధానం స్యాత్’(జై.అ.౪.పా.౧.సూ.౨౩) । అత్ర హి దధిసంసృష్టం పయ ఎవ ప్రకృతం దేవతాసబన్ధి నిర్దిశ్యతే సా వైశ్వదేవీతి, న పునస్తతో నిష్పన్నం కించిత్, తత్ర నయతేర్ద్వికర్మకత్వాద్యత్ప్రతి దధ్యానీయతే తత్పయఆనయనస్య సంస్కార్యమ్ । సంస్కార్యమేవ ప్రయోజకమ్ । సంస్కృతస్య చ పయస ఆమిక్షాత్వాత్ తస్యాశ్చ స్త్రీత్వాస్త్రీలిఙ్గమవిరుద్ధమ్ । నను యది దధిసంస్కృతం పయ ఎవ రూపభేదేఽప్యామిక్షా భూత్వా దధ్యానయనం ప్రయుఞ్జీత, తర్హి వాజినమపి దధిసంయుక్తం పయ ఎవేతి కిం న ప్రయుఞ్జీత । నేత్యుచ్యతే, సంసర్గరసనిష్పత్తేః; దధిసంసృష్టస్య పయసో యో రసః తస్యామిక్షాయాముపలమ్భాత్, రూపభేదేఽపి తస్యామస్తి సంసృష్టం పయ ఇత్యనుమీయతే; రూపాభేదేఽపి తక్రపయసోరివ రసభేదోపలమ్భాత్ న వాజినేన ; తస్య కటుతిక్తరసత్వాదితి ।

హేతుద్వయవివరణేన పూర్వకృతేనోత్తరగ్రన్థస్య వ్యాఖ్యాతత్వమాహ —

అర్థవత్తయేతి ।

‘వేదాన్తా యద్యుపాసాం విదధతి, విధిసంశోధిమీమాంసయైవ ప్రాచ్యా తర్హీరితార్థా ఇతి విఫలమిదం బ్రహ్మజిజ్ఞాసనం స్యాత్ ।

అప్యత్యుచ్చాతినీచో జనిమృతిభయభాగ్వైధధీసాధ్యమోక్షః కర్మోత్థైః స్వర్గపశ్వాద్యతిమధురఫలైః కోఽపరాధః కృతో నః॥‘ వేదాన్తా యద్యుపాసనావిధిపరాః, తర్హి విహితోపాసనాయాః పక్షమాసాదికాలమితతయా తత్సాధ్యఫలమపి సాతిశయమనిత్యం చ స్యాదతో న విధిపరత్వం వేదాన్తానామితి తాత్పర్యమ్ అతో న కర్తవ్యశేషత్వేన బ్రహ్మోపదేశో యుక్త ఇత్యన్తస్య భాష్యస్య దర్శయతి —

పుణ్యాపుణ్యేత్యాదినా ।

భాష్యే యద్విషయా జిజ్ఞాసేతి ధర్మస్య ప్రాచి తన్త్రే విచారితత్వోక్తిరుపాస్తేరపి విహితాయా ధర్మత్వేన పునరవిచార్యత్వాయ । అధర్మోఽపీత్యదర్మోక్తిః పుణ్యఫలభోగావసాన ఇవోపాస్తిఫలభోగసమాప్తావధర్మఫలం భోక్తవ్యమితి దర్శనాయ । చోదనాలక్షణత్వోక్తిర్యాగవద్విహితోపాస్తేర్ధర్మత్వార్థమ్ । ఎవం శరీరవాగిత్యాదివిశేషణాని కర్మఫలవదుపాస్తిఫలస్య శరీరోపభోగ్యత్వాది ప్రసఞ్జయితుమ్ । సంపత్త్యనేనాస్మాల్లోకాదముం లోకమితి సంపాతః కర్మ । ఇష్టం శ్రౌతమ్ । పూర్తం స్మార్తం వాప్యాది ।

దత్తం దానమితి ।

ఆత్యన్తికమితి ।

దేవదత్తస్యాత్యన్తికమశరీరత్వం దేవదత్తశరీరప్రాగభావాసమానకాలీనో దేవదత్తశరీరధ్వంసః, సర్వోపాధిప్రత్యస్తమయోపలక్షితం స్వరూపమితి యావత్ ।

విధేయోపాస్తివాదినం ప్రతి తత్ఫలస్య మోక్షస్యానిత్యత్వాదిప్రసఞ్జనమిష్టప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —

ఎతదుక్తమితి ।

ఉపాస్తివిధేః ఫలం బ్రహ్మాత్మత్వముతావిద్యానివృత్తిర్విద్యోదయో వేతి వికల్ప్య క్రమేణ నిరాకరోతి —

త్వయాపీత్యాదినా ।

ఉపాసనాఽపూర్వమపి చేతఃసహకార్యతశ్చ విధ్యవకాశ ఇత్యర్థః ।

ऎహికస్య మర్దనసుఖవన్న విధిఫలత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —

దృష్టం చేతి ।

కారీర్యాదినియోగా ఇహ జన్మని నియతసస్యర్ధ్ద్యాదిఫలాః, చిత్రాదినియోగఫలం పశ్వాది భువి భోగ్యమపీహ వా జన్మాన్తరే వా భవతి ।

తత్కార్యమితి ।

తదపూర్వకర్తవ్యత్వేనావబోద్ధం నార్హతీత్యర్థః ।

అపూర్వం చేన్న సాక్షాత్కారోపయోగి, తర్హ్యుపాసనక్రియైవ తదర్థం విధీయతాం, నేత్యాహ —

న చ తత్కామ ఇతి ।

నన్వవఘాతవదుపాస్తావప్యస్తు నియమాపూర్వం, నేత్యాహ —

న చ బ్రహ్మభూయాదితి ।

నేహ పరమాపూర్వవన్నియమాపూర్వసాధ్యమస్తి; బ్రహ్మభావస్య నిత్యత్వాదిత్యర్థః ।

విశ్వజిన్న్యాయేనేతి ।

‘విశ్వజితా యజేతే’త్యాద్యశ్రుతాధికారం లిఙ్గప్రకరణాలబ్ధాధికారం చోదాహరణమ్ । నిషేధే హి సామర్థ్యాత్ప్రవృత్తిక్రియోఽధికారీ లభ్యతే, అఙ్గవిధిషు తు ప్రకరణాదితి న చిన్త్యోఽధికారః । ఎవం సతీహ సందేహః కిం నియోజ్యోఽధ్యాహ్రియతాం న వేతి । తత్ర లోకే ద్వారం ద్వారమిత్యాదౌ క్రియయా వినా కారకాభిధానాపర్యవసానాద్యుక్తోఽధ్యాహారః । ఇహ తు విషయేణ కార్యస్యాన్వితాభిధానపర్యవసానాదనధ్యాహారే ప్రాప్తే, ఉచ్యతే; అత్రాప్యభిధేయాపర్యవసానద్వారాభిధానాపర్యవసానమేవ । కార్యం హి సాధ్యత్వేన కృతినిరూప్యమ్ । నరవ్యాపారరూపా చ కృతిః, సా చ యథా స్వసాధ్యధాత్వర్థనిరూప్యైవం స్వాశ్రయనరనిరూప్యా । తదేవం కృతేః కర్తాపి కార్యే కృతిద్వారా సంబన్ధిత్వేన నిరూపక ఇతి తమన్తర్భావ్యైవ నియోగధీః । నచాసావబుద్ధ్వాఽఽత్మనః కార్యేణ సంబన్ధం స్వతస్తేన సంబధ్యతే । స్వసంబన్ధికార్యబోద్ధా చ నియోజ్య ఇతి సోఽధ్యాహార్య ఇతి స్థితే చిన్తా — కిం సర్వేషామధ్యాహారః, ఉత ఎకస్యేతి । తత్రావిశేషాత్సర్వేషామితి ప్రాప్తే — ఉచ్యతే; ఎకేనాకాఙ్క్షాశాన్తేరేకస్యేతి । ఎవం స్థితే విచారః కిం యస్య కస్యచిన్నియోజ్యస్యాధ్యాహారః, ఉత స్వర్గకామస్యేతి । తత్రావిశేషాదనియమ ఇతి ప్రాప్తే — ఉచ్యతే; ‘స స్వర్గః స్యాత్సర్వాత్ప్రత్యవిశిష్టత్వాత్’ । (జై.అ.౪.పా.౩. సూ.౧౫) స్వర్గకామ ఎవాధ్యాహార్యః । విశేషో హి గమ్యతే, పురుషాణాం సుఖాభిలాషిత్వాత్ ।దుఃఖనివృత్తేరపి తత్రైవాన్తర్భావాత్ । దుఃఖనివృత్తిస్తు న సుఖావినాభూతా । సుషుప్తే సత్యామపి తస్యాం సుఖజన్మాదర్శనాత్, అనవచ్ఛిన్నస్య సుఖస్య స్వర్గత్వాత్తస్య చ సర్వసుఖవిశేషాత్ ప్రత్యవిశిష్టత్వాద్విశేషే చ మానాభావాత్స్వర్గ ఎవ నియోజ్యవిశేషణం స్యాదితి । కృత్వాచిన్తేయమ్ । యః సత్రాయావగురేత్స విశ్వజితా యజేతేతి సత్రప్రవృత్తస్యావగురణోపరమే నిమిత్తే ప్రాయశ్చిత్తతయా విహితత్వేన సాధికారత్వాదితి ।

యత్కిలేతి ।

స్వాభావికనిత్యచైతన్యాత్మకస్య బ్రహ్మాత్మత్వస్య సాధ్యత్వం వ్యాహతమిత్యర్థః ।

భాష్యే కూటస్థనిత్యమితి విశేషణం న పరిణామివ్యవచ్ఛేదాయ, సిద్ధాన్తే తన్నిత్యత్వాసంమతే; అతో వైయర్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —

పరే హీతి ।

పరభ్రాన్తిర్వ్యవచ్ఛేద్యేత్యర్థః ।

ఇదం తు పారమార్థికమితి భాష్యే కూటస్థనిత్యత్వే పారమార్థికత్వం హేతూకృతం, తత్తదా ఘటేత, యది యత్పారమార్థికం తదవికృతమితి వ్యాప్తిః స్యాత్, తదర్థం పరిణామినిత్యస్య భ్రమసిద్ధత్వమాహ —

పరిణామీతి ।

పరిణామో హి పూర్వరూపత్యాగేన రూపాన్తరాపత్తిః ।

తత్ర పూర్వరూపస్య సర్వాత్మనా త్యాగేన రూపాన్తరోత్పత్తౌ జాతస్య ప్రాక్తనరూపత్వం వ్యాహృతమతోఽనిత్యత్వమిత్యుక్తే శఙ్కతే —

ఎకదేశేతి ।

య ఎకదేశో నశ్యతి స ధర్మిణః సకాశాద్భిన్న ఇతి పక్షే న ధర్మిణః పరిణామః, కింత్వేకదేశస్య స చానిత్య ఇతి న పరిణామినిత్యత్వసిద్దిరిత్యాహ —

భిన్నశ్చేదితి ।

నశ్యతశ్చైకదేశస్య ధర్మ్యభేదే సర్వాత్మనా వస్త్వపగమాన్న నిత్యత్వమిత్యాహ —

అభేదే ఇతి ।

పక్షద్వయోక్తదోషపరిహారాయైకమేవ కార్యకారణాత్మకం వస్తు తస్య కార్యాకారేణ పరిణామిత్వం, తాని చ కార్యాణి భిన్నాని, కారణాకారేణ చ నిత్యత్వం తచ్చాభిన్నమితి శఙ్కతే —

భిన్నాభిన్నమితి ।

యత్ప్రామాణవిపర్యయేణ విరోధేన వర్తతే తత్ర విరుద్ధమితి సంప్రత్యయ ఇత్యనుషఙ్గః ।

ఎకస్య కార్యకారణరూపేణ ద్వ్యాత్మకత్వే ప్రమాణమాహ —

కుణ్డలమితి ।

ద్విరవభాసేతి ।

హేమ హేమేతి వా కుణ్డలం కుణ్డలమితి వేత్యర్థః ।

అపార్యాయానేకశబ్దవాచ్యత్వేన హేమకుణ్డలయోర్భేదః సామానాధికరణ్యాచ్చాభేద ఇత్యుక్తే హేమత్వస్య కుణ్డలవ్యక్త్యాయాశ్రితత్వాద్వా కుణ్డలాకారసంస్థానస్య కనకత్వస్య చైకద్రవ్యాశ్రితత్వేన వా సామానాధికరణ్యం నాభేదాదిత్యాశఙ్క్య వ్యభిచారయతి —

ఆధారేతి ।

ఆధారేతి దృష్టాన్తే సిద్ధౌ భేదాభేదౌ దార్ష్టాన్తికే యోజయతి —

తథాచేతి ।

లోకే కార్యస్య కుణ్డలాదేః కారణాత్మకత్వాత్పరమకారణస్య చ సతః సర్వత్ర హేమవదనుగమాత్ సన్ ఘట ఇత్యాదిసామానాధికరణ్యవశేన జగతః కార్యస్య సత్తా కారణరూపేణాభేదో వ్యావృత్తకార్యరూపేణ చ భేద ఇత్యర్థః ।

భేద ఇతి ।

కిం రూపాదివద్భావరూపో ధర్మః , ఉతైక్యాభావః । నాద్యః; ऎకాన్తికాభేదానిషేధాత్ ।

ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ —

కిమయం కార్యేతి ।

తత్త్వేనేతి ।

కటకత్వవర్ధమానకత్వరూపేణ తయోరితరేతరాభేదప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।

కార్యస్య కారణాభేదే చ సర్వకార్యాణామేకకార్యాత్మకత్వప్రసఙ్గః ; ఎకకార్యస్య సర్వకార్యాభిన్నేన కారణేనాభేదాదిత్యాహ —

అపిచేతి ।

ఎవమేకకార్యాత్మకత్వాదితరకార్యాణాం తస్య చ కారణాదభేదాద్భేదాసిద్దావైకాన్తికాద్వైతాపాత ఇత్యాహ —

తథాచ హాటకత్వమేవేతి ।

కటకస్య హి ద్వే రూపే స్తో హాటకత్వం కటకత్వం చ ।

తత్ర హాటకరూపేణాస్య కుణ్డలాదిభిరభేద ఇష్ట ఎవ, న కటకరూపేణ; వ్యావృత్తత్వాత్తస్యేతి ప్రస్మృతపరాభిసంధిః స్వప్రక్రియయా శఙ్కతే —

అథేతి ।

సిద్ధాన్తీ తు కటకహాటకయోరభేదాద్ధాటకస్య కుణ్డలాదిష్వనువృత్తేరభేదే కటకస్యాపి తైరభేదః స్యాదితి పూర్వోక్తమేవ పరిహారం స్మారయతి —

యది హాటకాదితి ।

కటకస్య కుణ్డలాదిష్వనువృత్త్యనభ్యుపగమే తేష్వనువృత్తహాటకాదభేదభావః స్యాదితి ప్రతిజానీతే నానువర్తతే చేదితి ।

అనువృత్తాద్వ్యావృత్తస్య భేదే వ్యాప్తిమాహ —

యేహీతి ।

ఉపనయమాహ —

నానువర్తన్తే ఇతి ।

అర్థాద్ధేతుసిద్ధిర్ద్రష్టవ్యా ।

నిగమయతి —

తస్మాదితి ।

కుణ్డలాదిషు హేమానువృత్త్యా యది తదభేదాత్కటకాదీనామనుగమః; తదా సత్తానువృత్త్యా సర్వవస్తూనామితరేతరాభేదాపత్తేర్వ్యవహారపరిప్లవ ఇత్యాహ —

సత్తేతి ।

ఇతి విభాగో న స్యాద్ ఇత్యస్య ప్రత్యేకం సంబన్ధః । ఇహ క్షీరే ఇదం దధి నేదం తైలమితి సంసర్గతదభావవ్యవస్థా న స్యాత్ । ఇదం పటాదికమస్మాత్కుడ్యాద్భిద్యతే ఇదం కుడ్యమస్మాత్కుడ్యాన్న భిద్యతే ఇత్యసంకరో న స్యాత్ । ఇదానీం వసన్తే కాలే ఇదం కోకిలరుతమస్తి ఇదమమ్బుదధ్వానం నేతి వ్యవస్థా న స్యాత్ । ఇదం కుమ్భాది ఎవం కమ్బుగ్రీవత్వాదిప్రకారమిదం పటాది నైవమితి ప్రకారాసఙ్కరో న స్యాదిత్యర్థః ।

ఉక్తాస్వవస్థాసు హేతుమాహ —

కస్యచిదితి ।

కుతశ్చిదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।

ఇతశ్చ కార్యస్య కారణేన న వాస్తవమైక్యమిత్యాహ —

అపిచేతి ।

నిశ్చితకనకాదభేదాన్న కుణ్డలాదిషు సంశయ ఇత్యుక్తే సంశయసంభవం భేదప్రయుక్త్యా శఙ్కతే —

అథేతి ।

సిద్ధాన్త్యవినిగమమాహ —

నన్వితి ।

హేమనిర్ణయేన కటకాదీనాం నిర్ణయే తదభేదః కారణం, తదభావాద్భేదరూపాన్నిర్ణయకార్యాభావ ఔత్సర్గికః ప్రాప్తః, స కారణస్యాభేదస్య భావాదపోద్యతే, ఘటసామగ్రీత ఇవ తత్ప్రాగభావస్తతః కనకనిశ్చయే కటకాదినిశ్చయాదవినిగమ ఎవ న, కింతు వైపరీత్యనిశ్చయ ఇత్యాహ —

ప్రత్యుతేతి ।

తేషాం కుణ్డలాదీనాం జిజ్ఞాసా తద్విషయజ్ఞానాని చేత్యర్థః ।  వస్తుతః కార్యకారణయోరభేదాభావం సప్రమాణకముపసంహరతి ।

తేనేతి ।

యది హేమకుణ్డలయోర్న భేదాభేదౌ, తర్హి సామానాధికరణ్యం న స్యాత్, నహ్యత్యన్తభేదే తద్భవతి; కుణ్డలకటకయోరదర్శనాత్ ।

నాప్యత్యన్తాభేదే; హేమ హేమేత్యనుపలంభాదితి పూర్వవాద్యుక్తమనువదతి —

కథం తర్హీతి ।

యది హేమ్నః సకాశాత్ కుణ్డలాదీనాం భేదాభేదౌ, తర్హి తేషామనువృత్తహేమ్నః సకాశాద్ అభేదాదితరేతరవ్యావృత్తిర్న స్యాన్న హేమ్ని నిర్ణీతే సంశయ ఇతి ప్రతితర్కేణ మిథో విరోధాఖ్యేన సామానాధికరణ్యానుపపత్తితర్కం దూషయతి —

అథేతి ।

అత్యన్తాభేదే మా నామోపపాది హేమాదేరనువృత్తివ్యావృత్తివ్యవస్థా, మాచ ఘటిష్ట హేమ్ని జ్ఞాతే కుణ్డలాదిజిజ్ఞాసా, భేదాభేదమతే తే కిం న స్యాతామ్ , ఇత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తమవినిగమముత్సర్గాపవాదం చ స్మారయతి —

అనైకాన్తికే చేతి ।

ఎవం నిరుద్ధే ఽనేకాన్తవాదిని స్వమతేన సామానాధికరణ్యముపపాదయతి —

తస్మాదితి ।

విరోధాదన్యతరబాధేఽప్యభేదో బాధ్య ఇతి సౌగతమతమాశఙ్క్యాహ —

అభేదోపాదానేతి ।

భేదః కిం ధర్మిప్రత్తియోగినోర్వ్యాసజ్య వర్తతే, ఉత ప్రతియోగినమపేక్ష్య ధర్మిణ్యేవ ।

ఆద్యే ధర్మిప్రతియోగినోః ప్రత్యేకవర్త్యేకత్వాపేక్షేత్యుక్త్వా ద్వితీయే ధర్మ్యైక్యాపేక్షేత్యాహ —

ఎకాభావే చేతి ।

తతః స్వసత్తాయామభేదాపేక్షత్వాద్భేదస్య స ఎవాభేదేఽధ్యస్త ఇత్యర్థః ।

ప్రతీతావపి భేదస్యైవాభేదాపేక్షేత్యాహ —

నాయమితి ।

‘మృత్తికేతి’ శ్రుతిః, కారణమేవ సత్యమిత్యాహ అతః —

అత్యన్తా భేదపరేతి ।

అనంశత్వమాకారభేదరాహిత్యమ్ । నిత్యతృప్తత్వాదీని శ్రుత్యుక్తాన్యేన భాష్యేఽనూదితానీతి నాసిద్ధాని; కార్యవిలక్షణానధిగతవిషయలాభాత్ స్వమతే శాస్త్రపృథక్త్వసిద్ధిః అతస్తద్బ్రహ్మేతి భాష్యే ఉక్తా ।

ప్రాగ్విమోక్షనిత్యత్వాన్నియోగాయోగ ఉక్తః, ఇదానీం తత్సాధనజ్ఞానస్య కేవలదృష్టార్థత్వాచ్చ స ఉచ్యత ఇత్యాహ —

తదేవమిత్యాదినా ।

ఉపపాద్య ఇత్యస్య నివారికా ఇత్యాహ ఇత్యనేన సంబన్ధః ।

ఎవం ఫలస్వభావేన నియోగాభావముక్త్వా ఫలిజ్ఞానస్వభావేనాప్యుచ్యత ఇత్యాహ —

అవిద్యాద్వయేతి ।

స్వత ఇతి ।

విహితక్రియారూపేణేత్యర్థః । న్యాయసూత్రే — దోషో రాగాదిః । ప్రవృత్తిః కర్మ ।

ఆరోప్యత్వసామ్యేఽప్యధ్యాసాత్సమ్పదో భేదమాహ —

మన ఇతి ।

ఆరోప్యప్రధానా సంపత్, అధిష్ఠానప్రధానోఽధ్యాసః । అరోపితస్తద్భావో బ్రహ్మాదిభావో యస్య తన్మనఆది తథా । వహ్నాదీని । ఇత్యాదిశబ్దాత్సూర్యచన్ద్రాదయో గృహ్యన్తే ।

వాగాదీనితి ।

చక్షుఃశ్రోత్రమనాంసి సంవృజ్య ఉద్యమ్య లయం గమయితుం చాలయిత్వేత్యర్థః ।

సంవరణాదితి ।

ఉద్యమనాదిత్యర్థః । యో హి యదుద్యచ్ఛతి తత్స్వవశతయా సంవృణోతీతి ।

సాత్మీభావాదితి ।

సామ్యేన కారణాత్మత్వోపగమనాదిత్యర్థః । యద్యపి శ్రుతౌ స్వాపే ప్రాణః సంవర్గ ఉక్తః; తథాపి న్యాయసామ్యాల్లయస్య చాత్ర ప్రకటత్వాత్ప్రాయణముదాహృతమ్ ।

అగ్న్యాదేరుపలక్షణత్వాత్సర్వాశ్రయత్వం వాయుప్రాణయోరుపాస్యమిత్యాహ —

సేయమితి ।

దశాశాగతం దశదిగ్గతమ్ ।

సంవర్గదృష్టాన్తం నిగమయతి —

యథేతి ।

దార్ష్టాన్తికమాహ —

ఎవమితి ।

బృంహణక్రియయా దేహాదిపరిణమనక్రియయా ।

ఆత్మదర్శనోపాసనాదయ ఇతి ।

దర్శనం ప్రమితిః । ఎతచ్చ ప్రమాణజ్ఞానం విధేయమితి మతమవలమ్బ్యోక్తమ్ ఆదిశబ్దో దృష్టాన్తభూతమన ఆద్యుపాస్త్యర్థః ।

స్తుతశస్త్రవదితి ।

భేదలక్షణేఽభిదధే — స్తుతశస్త్రయోస్తు సంస్కారో వాజ్యావద్దేవతాభిధానత్వాత్ (జై.అ.౨.పా.౧.సూ.౧౩) ‘ఆజ్యైః స్తువతే’ ‘ప్రఉగం శంసతీతి’ స్తుతశస్త్రే సమామ్నాతే । ఆజ్యప్రఉగశబ్దౌ స్తోత్రశస్త్రవిశేషనామనీ । ప్రగీతమన్త్రసాధ్యం దేవతాదిగుణసంబన్ధాభిధానం స్తోత్రమ్ । శస్త్రమప్రగీతమన్త్రసాధ్యమ్ । తే కిం దేవతాప్రకాశనాఖ్యసంస్కారార్థత్వేన గుణకర్మణీ, ఉతాపూర్వార్థత్వేన ప్రధానకర్మణీ ఇతి సందేహే, గుణసంబన్ధాభిధానాద్గుణిన్యా దేవతాయా అభిధానేన యాజ్యావత్క్రతూపయోగిదేవతాస్మరణస్య దృష్టత్వాద్గుణకర్మత్వే ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః; ‘అపి వా స్తుతిసంయోగాత్ప్రకరణే స్తౌతిశంసతీ క్రియోత్పత్తిం  విదధ్యాతామ్‘ (జై.అ.౨.పా.౧.సూ.౨౪) స్తుతిరిహ విహితా శ్రూయతే ‘స్తౌతి’ ‘సంసతీతి’ । స్తుతిశ్చ గుణాభిధానేన స్వరూపప్రకాశనమ్ । యథా విశాలవక్షాః క్షత్రియయువేతి । యత్రాభిధానవివక్షా న తత్ర స్తుతిం ప్రతీమో, యథా యో విశాలవక్షాస్తమానయేతి । తస్మాత్ స్తౌతిశంసతీ శ్రౌతార్థలాభాయ ప్రకరణే అపూర్వోత్పత్తిం ప్రతి స్తోత్రశస్త్రే విదధ్యాతామితి । ఎవమిహాత్మోపాసనం ప్రధానకర్మ ఆత్మా భూతో భవ్యశేష ఇతి । అవేక్షితమితి నిష్ఠయా ఆజ్యే కర్మణ్యవేక్షణం గుణీకృతమ్ ।

భావ్యుపయోగమాజ్యస్యాహ —

దర్శపూర్ణమాసేతి ।

పూషానుమన్త్రణమన్త్రవదుత్కర్షం వారయతి —

ప్రకరణినా చేతి ।

గ్రహణే హేతుమాహ —

ఉపాంశ్వితి ।

‘సర్వస్మై వేతి’ వాక్యాత్సర్వార్థమప్యాజ్యముత్పత్తావవిహితద్రవ్యకోపాంశుయాగాఙ్గమ్; ఆగ్నేయాదీనాముత్పత్తిశిష్టపురోడాశాద్యవరోధాత్ । సత్యప్యత్రాజ్యభాగాద్యఙ్గేష్వాజ్యనివేశే న ప్రధానహవిష్ట్వమితి ।

ద్రవ్యసంస్కారకస్య గుణకర్మత్వే జైమినీయసూత్రముదాహరతి —

యైస్త్వితి ।

(జై.అ.౨. పా.౧ సూ.౮) యైరవఘాతాదిభిర్ద్రవ్యం చికీర్ష్యతే, సంస్కార్తుమిష్యతే గుణస్తత్ర ప్రతీయేత, ద్రవ్యే గుణభూతం కర్మ ప్రతీయేతేత్యర్థః ।

ఆత్మోపాస్త్యాదేః సంస్కారకర్మత్వం ప్రకరణాద్వాక్యాద్వా భవద్భవేత్, నాద్య ఇత్యాహ దృష్టాన్తవైషమ్యపూర్వకం —

దర్శపూర్ణమాసేతి ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ —

న చానారభ్యేతి ।

యద్యయమితి ।

విధిత్వాభావో హి పూర్వపక్షోపన్యాసే వర్ణిత ఇతి ।

సువర్ణం భార్యమితివదితి ।

శేషలక్షణేఽభిహితమ్ – ‘అద్రవ్యత్వాత్తు శేషః స్యాత్’ (జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౨౭) ‘తస్మాత్సువర్ణం హిరణ్యం భార్యం దుర్వర్ణోఽస్య భ్రాతృవ్యో భవతీ’త్యనారభ్యాధీతే సంశయః —

కిం శోభనవర్ణహిరణ్యధారణం క్రత్వఙ్గముత పురుషధర్మః ఇతి । తత్ర ఫలకల్పనాభయాత్క్రతునివేశః, దుర్వర్ణ ఇత్యాది త్వేవంకామశబ్దవిరహాన్న ఫలపరమ్ । న చ సత్రవద్విపరిణామః; క్రత్వఙ్గత్వేన గతిసంభవాత్॥ తథాచ వైదికకర్మత్వసామ్యాదగ్నిహోత్రాదిప్రకరణనివేశ ఇతి ప్రాప్తే — అద్రవ్యత్వాద్ ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధరాహిత్యాన్న స్వతన్త్రం కర్మ, కింతు క్రతుశేష ఇతి సూత్రార్థః । సిద్ధాన్తస్తు – ‘అప్రకరణే తు తద్ధర్మస్తతో విశేషాత్’ (జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౨౬) । తద్ధర్మః పురుషధర్మ ఎవం జాతీయకః । యతోఽప్రకరణేఽయమామ్నాతః ప్రకరణాధీతాద్ధర్మాద్విశిష్యతే । నచాహవనీయే జుహ్వతీతి హోమానువాదేనాహవనీయవిధానవత్క్రత్వనువాదేన ధారణం విహితం, యేన సాక్షాద్వాక్యేన క్రతుసంబన్ధి భవేత్ । నాప్యవ్యభిచారిక్రతుసంబన్ధాశ్రయద్వారా వాక్యాత్పర్ణమయీ తావత్క్రతుముపనిపతేత్; సువర్ణధారణస్య లోకేఽపి విద్యమానత్వేన క్రత్వవ్యభిచారాభావాత్ । తస్మాద్వినియోగభఙ్గేన హిరణ్యసాధనకం ధారణం వాక్యశేషగతఫలాయ విధీయతే ఇతి పురుషధర్మ ఇతి । ఎవమిహాప్యాత్మసాధనకదర్శనేనామృతత్వం భావయేదితి విధానాత్ ప్రధానకర్మతైవేతి । అపూర్వం విషయో జన్యమస్యేత్యపూర్వవిషయమ్ । న కేవలమ్ ఇక్షుక్షీరాదిరసవిశేష ఎవానభిధేయః ప్రతీయతే, అపి తు సర్వవాక్యార్థోపి ।

తథా సతి బ్రహ్మాప్యనభిధేయమేవ వేదాన్తతాత్పర్యగమ్యమిత్యాహ —

ఎవమన్యత్రాపీతి ।

గామానయేతి హి వాక్యే గవానయనకర్తవ్యతార్థః, సోఽపి సాధారణ ఇతి న వివక్షితగవానయనం వక్తి వాక్యం, ప్రకరణాదివశేన త్వర్థాత్తత్సిద్ధిరితి ।

అదూరవిప్రకర్షేణేతి ।

సాక్షాదనభిధానాదస్తి విప్రకర్షః । స చాదూరే వస్తుగతధర్మపరామర్శద్వారా వస్తువిశేషస్య లక్షణయా ప్రతిపాదనాదితి ప్రత్యగాత్మత్వేనావిషయతయా ప్రతిపాదయతి ।

భాష్యం వ్యాచక్షాణో వేదాన్తానామదూరవిప్రకర్షేణ వస్తుబోధకత్వముపపాదయతి —

త్వంపదార్థోహీతి ।

వ్యాప్నోతీతి ।

యత్తదవిద్యావిలసితమిత్యర్థః । తత్ తత్ర సతీత్యర్థః । అవిషయీభూతోదాసీనతత్పదార్థస్య ప్రత్యగాత్మనశ్చ తత్త్వమసీతి సామానాధికరణ్యేనాస్య సంసారిణః ప్రమాతృత్వాభావాత్తన్నివృత్తో ప్రమిత్యా ప్రమేయం వ్యాప్నోతీత్యేవంభావస్య నివృత్తౌ త్రయః ప్రకారా నివర్తన్త ఇత్యర్థః ।

విగలితేతి ।

విగలితా పరాక్త్వేన వృత్తిర్వర్తనం యస్య స విగలితపరాగ్వృత్తిస్తాదృశః ప్రత్యక్త్వమాపన్నో ఽర్థో యస్య తద్విగలితపరాగ్వృత్త్యర్థం తస్య భావస్తత్త్వమేతత్ । తదః =తత్పదస్య ।

తదా కాలే భవతి । కదేత్యత ఆహ —

త్వమితి హీతి ।

తదా తత్పదేన । ఎకార్థస్యైవ వ్యాఖ్యా విశుద్ధేతి । ఆన్తరశ్లోకః— మధ్యశ్లోకః ।

పరపక్షే ఇతి ।

సాధ్యశ్చేన్మోక్షోఽ భ్యుపగమ్యేతానిత్య ఎవ స్యాదితి భాష్యేణాపాదితైవానిత్యతాఽనూద్యతే, నిత్యేఽపి మోక్షేఽవిద్యానివృత్తిసంస్కారః కర్మసాధ్య ఇతి పక్షప్రతిక్షేపేణానిత్యత్వం స్థాపయితుమిత్యర్థః । ఉపవేలం వేలాయాః సమీపే, వికృతః ।

తత్ర హేతుః —

అతిబహులేతి ।

సముల్లసన్తః ఫేనపుఞ్జస్తబకా యస్య  తస్య భావస్తత్తా । పోతేన దీవ్యతి వ్యవహరతీతి పౌతికః । అశుద్ధిర్బ్రహ్మణి సతీ, ఉతాసతీ । ప్రథమస్తు భిన్నాభిన్నవికల్పనాభ్యాం నిరసనీయః ।

చరమం నిరస్యతి —

న త్వితి ।

అనాద్యవిద్యామలేతి ।

శఙ్కితుర్వాస్తవ్యవిద్యాఽభిమతేతి ।

నను నిత్యశుద్ధత్వాదాత్మని న హేయత్వసంభవ ఇత్యుక్తే కథం శఙ్కాఽత ఆహ —

ఎతదుక్తమితి ।

బ్రహ్మణి నావిద్యా, కింతు జీవే; సా చానిర్వాచ్యేత్యుక్తమధ్యాసభాష్యే । తథావిధా చ జ్ఞాననిరస్యేత్యుపాస్తిర్విఫలేత్యర్థః ।

నిఘర్షణవ్యాఖ్యానమ్ —

ఇష్టకేతి ।

ఎతచ్చ ధాత్వర్థః సంయోగవిభాగావేవేతి మతమాశ్రిత్య ।

అన్యాశ్రయా త్వితి ।

యద్యపి స్పన్దరూపా భావనా చైత్రాశ్రితా దర్పణస్యోపకరోతి; తథాపి సంయోగవిభాగాఖ్యధాత్వర్థద్వారా తౌ చ నాత్మనీత్యర్థః । సంయోగవిభాగాతిరిక్తధాత్వర్తపక్షేఽపి సమానం, ధాత్వర్థస్య సంయోగవిభాగద్వారాతిశయజనకత్వాత్ । నచాత్మని క్రియాజన్యాతిశయసంభవ ఇతి । తదా తచ్ఛబ్దేన, బాధ్యేరన్నిత్యుక్తం బాధనం పరామృశతి, తద్ అవ్యవహితమ్ । అనిత్యత్వమాత్మనః ప్రసజ్యేతేత్యుక్తం త్వనిత్యత్వం వ్యవహితమితి ।

నను దేహాదావహంవిభ్రమవత ఎవ సంస్కార్యత్వమితి కథమ్, స్వత ఎవ కిం న స్యాత్? అత ఆహ —

అనాద్యనిర్వాచ్యేతి ।

నను నావిద్యామాత్రోపహితే సుషుప్తవద్వ్యవహారసిద్ధిరత ఆహ —

స్థూలేతి ।

స్థూలసూక్ష్మాణి చ తాని యథాక్రమం శరీరేన్ద్రియాణి । ఆదిశబ్దాత్ప్రాణాదయః ।

సంహతత్వమపి న తటస్థత్వేన తత్సంయోగిత్వం, కింతు తత్ర ప్రవిష్టత్వమిత్యాహ —

తత్సంఘాతేతి ।

ప్రవేశోఽపి న భేదేన ప్రతిభాసమానత్వేన, కింతు ऎక్యాధ్యాసేనేత్యాహ —

తదభేదేనితి ।

అఙ్గరాగశ్చన్దనాదిః ।

ఫలితమాహ —

తేనేతి ।

దేహాదావైక్యేనాధ్యస్తే ఆత్మని క్రియాఽరోప్యతే, తజ్జన్యసంస్కారశ్చ అతో నాన్యాశ్రితక్రియాఫలభాక్త్వమన్యస్యేతి న వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।

ఆరోపితసంస్కారాన్న ఫలభాక్త్వమితి శఙ్కామహమ్ప్రత్యయస్య రూప్యాద్యధ్యాసవైలక్షణ్యేన పరిహరతి —

సాంవ్యవహారికేతి ।

స్రు ప్రస్రవణే ఇతి ధాతుమభిప్రేత్యాహ —

అవిగలితమితి ।

క్రియానుప్రవేశద్వారాన్తరం మోక్షే భవత్వితి శఙ్కాయాం భాష్యే తదభావప్రతిజ్ఞైవ భాతి, న హేతురిత్యాశఙ్క్యాహ —

ఎతదుక్తమితి ।

న చ విదిక్రియావిషయత్వేనేతి భాష్యే జ్ఞానావిషయత్వస్యోక్తత్వాత్పునః శఙ్కోత్తరే వ్యర్థే ఇత్యాశఙ్క్య పరిహారాన్తరాభిప్రాయతామాహ —

అయమర్థ ఇత్యాదినా ।

యదవాది పూర్వపక్షే జ్ఞానస్య భావార్థత్వాద్ విధేయత్వమితి తత్ర క్రియాత్వమభ్యుపేత్య విధేయత్వం నిరాక్రియత ఇత్యాహ —

సత్యమితి ।

వస్తుతో విదిక్రియాయాః కర్మభావానుపపత్తేరిత్యర్థః । ఔపాధికం తు కర్మత్వమనిష్టం నియోగవాదినామ్ । యదా తు జ్ఞానం క్రియైవ న భవతీత్యేవంపరతయా భాష్యం వ్యాఖ్యాయతే, తదా పచతీతివజ్జానాతీతి పూర్వాపరీభావప్రసిద్ధిర్దుశ్చికిత్సా స్యాదితి ।

వైలక్షణ్యాన్తరమితి ।

జ్ఞేయవైలక్షణ్యం ప్రాగుక్తమిదానీం  జ్ఞానస్యావిధేయత్వం వైలక్షణ్యముచ్యత ఇతి ।

యత్ర విషయే యా వస్త్వనపేక్షా చోద్యతే తత్ర సా క్రియేతి తచ్ఛబ్దాధ్యాహారేణ యోజయితుం యత్రశబ్దార్థమాహ —

యత్ర విషయే ఇతి ।

ధ్యానయస్య వస్త్వనపేక్షాముక్త్వా పురుషేచ్ఛాధీనత్వముపపాదయతి —

నహి యస్యై ఇతి ।

వషట్ కరిష్యన్ — హోతా । విధ్యర్థానుష్ఠానాత్ప్రాక్ ప్రమాణవశాధ్ద్యానే న సిద్ధ్యతి, తతః పురుషేచ్ఛావశవర్తీతి ।

శబ్దజ్ఞానాభ్యాసో వా తస్యైవ సాక్షాత్కారపర్యన్తతా పురుషేచ్ఛాధీనేత్యాశఙ్క్యాహ —

నచేతి ।

ఉపాసనాయాః సాక్షాత్కారేఽ నుభవపర్యన్తతాశబ్దోక్తసాక్షాత్కారస్యావిద్యాపనయే ప్రాప్తత్వాదిత్యర్థః ।

క్రియాయాః క్వచిద్వస్తుస్వరూపవిరోధిత్వం ప్రమాణజ్ఞానాద్వైలక్షణ్యమాహ—

క్వచిద్వస్తుస్వరూపవిరోధినీతి ।

వస్తుతన్త్రత్వమపాకరోతీతి ।

అనేన ‘జ్ఞానమేవ తన్న క్రియా’ ఇతి భాష్యే క్రియాశబ్దేన క్రియాగతమవస్తుతన్త్రత్వం లక్షయిత్వా ప్రతిషిధ్యత ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । అతఎవ హి భాష్యకారో బ్రహ్మజ్ఞానం న చోదనాతన్త్రమితి దార్ష్టాన్తికే చోదనాతన్త్రత్వం ప్రతిషేధతి, న బ్రవీతి న క్రియేతి । అతః క్రియాత్వమభ్యుపేత్య జ్ఞానే విధేయత్వం న మృష్యత ఇతి గమ్యతే । సాంప్రదాయికం = గురుముఖాద్ధ్యయనాది । విధిః— కార్యం విషయో యేషాం తే విధివిషయాః । యః సమర్థః శక్తః స కర్తా, యః కర్తా స కర్మణ్యధికృతః స్వామీ, యోఽ ధికృతః స నియోగం స్వకీయతయా బుద్ధ్యమానో నియోజ్యః, స చ తత్రైవ వర్ణితరూపే విషయే భవతి, తస్మిన్నసతి న భవతీత్యర్థః ।

ఉక్తవిషయత్వస్య శ్రవణాదావభావమాహ —

నచైవమితి ।

శ్రవణం హి బ్రహ్మాత్మని తత్త్వమసివాక్యస్య తచ్ఛబ్దశ్రుత్యాదిపర్యాలోచనయా తాత్పర్యావగమః; అస్య చ విషయవిశేషావచ్ఛిన్నప్రత్యయస్యానవగమే తత్కర్తవ్యత్వబోధాయోగాత్, అవగమే చ శ్రవణస్యైవ జాతత్వాత్పునః కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుమశక్యత్వాత్ । ఎవం మననస్యాపి విషయవిశేషనియతయుక్త్యాలోచనస్యానవగతస్య కర్తుమశక్యత్వాదితి । ఉపాసనస్యాపి యథాశ్రవణమననం ప్రత్యయావృత్తేరవగమే ద్విత్రివారావృత్తేరవశ్యంభావాద్విధిత్సితార్థస్య జ్ఞాతస్య న పునః కర్తవ్యత్వం, దర్శనస్య త్వశక్యత్వం స్ఫుటమితి ।

అన్యతః ప్రాప్తా ఇతి ।

దర్శనార్థం కర్తవ్యత్వేనాన్వయవ్యతిరేకావగతాన్ శ్రవణాదీననువదన్తి వచాంసి తద్గతప్రాశస్త్యలక్షణయా తేషు రుచిముత్పాద్యానాత్మచిన్తాయామరుచిం కుర్వన్తి, ప్రవృత్త్యతిశయం జనయన్తీత్యర్థః । ప్రకృతసిద్ధ్యర్థం=సిద్ధే వస్తుని వేదాన్తప్రామాణ్యసిద్ధ్యర్థం । సిద్ధే వస్తుని సఙ్గతిగ్రహవిరహాది దూషయితుమిత్యర్థః ।

ఉపనిషదాం సిద్ధబోధకత్వే ఆక్షిప్తే పురుషస్యోపనిషద్గమ్యత్వసిద్ధవత్కారో భాష్యేఽనుపపన్న ఇత్యాశఙ్క్య తదుపయోగిన్యాయః సామర్థ్యాద్దపోతిత ఇత్యాహ —

ఇదమత్రేతి ।

పరనరవర్తిశబ్దార్థావబోధలిఙ్గస్య ప్రవృత్తేః సిద్ధవస్తున్యసంభవాన్న వ్యుత్పత్తిరిత్యుక్తమ్ —

అజ్ఞాతసఙ్గతిత్వేనేతి ।

తత్రాహ —

కార్యబోధే ఇతి ।

యదుక్తమర్థవత్తయేతి తత్సిద్ధపుత్రజన్మాదిబోధేఽపి హర్షాదిప్రయోజనలాభాన్న శబ్దానాం కార్యపరత్వం నియచ్ఛతీత్యాహ —

అర్థవత్తైవమితి ।

ఆఖణ్డలాదీనామ్  ఇన్ద్రాదీనామ్ । చక్రవాలం సమూహః । ధౌతాని శోధితాని । కలధౌతమయాని సౌవర్ణాని శిలాతలాని యస్య స తథా । ప్రమదవనాని ప్రమదాభిః సహ నృపాణాం క్రీడావనాని, తేషు విహారిణాం సంచరణశీలానాం । మణిమయశకున్తానాం రత్నమయపక్షిణాం । నినదః శబ్దః । అభ్యర్ణం నికటమ్ । ప్రతిపన్నం జనకస్య పితురానన్దనిబన్ధనం పుత్రజన్మ యేన స తతోక్తః । సిన్దూరరఞ్జితపుత్రపదాఙ్కితః పటః పటవాసః స ఎవోపాయనముపహారో లాటానాం ప్రసిద్ధః । మహోత్పలం పద్మమ్ ।

అర్థవేత్తైవమితి శ్లోకభాగం వ్యాచష్టే —

తథాచేతి ।

అనేన సిద్ధస్యాప్యప్రతిపిత్సితత్వాప్రతిపిపాదయిషితత్వే ప్రయుక్తే ।

శాస్త్రత్వం హితశాసనాద్ ఇత్యేతవ్ద్యాచష్టే —

ఎవంచేతి ।

ప్రవృత్తినివృత్త్యాశ్రవణం హి శాస్త్రే పురుషార్థాయ, తం తు వేదాన్తాన్తరేణాప్యాయాసం జ్ఞానాదేవానయన్తీతి భవన్తితరాం శాస్త్రాణీత్యర్థః ।

తత్సిద్ధమితి ।

తచ్ఛబ్దేన తస్మాదర్థేన సిద్ధశబ్దవ్యుత్పత్త్యాది పరామృశతా వక్ష్యమాణహేతోరసిద్ధిరుద్ధృతా ।

జ్యోతిష్టోమాదివాక్యే బాధం పరిహరతి —

వివాదేతి ।

భూతార్థవిషయాణీతి ।

న కార్యవిషయాణీత్యర్థః; ఇతరథా భూతార్థప్రతీతిమాత్రజనకత్వసాధనే సిద్ధసాధనాత్, ప్రమితిజనకత్వస్య సాధనే హేతోః సాధ్యసమతాపాతాత్ । యత్తచ్ఛబ్దావపి ప్రస్తుతభూతార్థం పరామృశతః । ఉపోపసర్గః సామీప్యార్థమాహ । నీత్యయం నిశ్చయార్థః ।

సదేరర్థమాహ —

సవాసనామితి । 

వస్త్వక్రియాశేషం వేదాన్తవిషయం దర్శయితుం భాష్యే విశేషణాని ప్రయుక్తాని వ్యాచష్టే —

అహంప్రత్యయేత్యాదినా ।

భాష్యే ‘అసంసారి’ ఇతి త్వంపదలక్ష్యనిర్దేశః, బ్రహ్మేతి తస్య బ్రహ్మత్వముక్తమ్ । క్రియారహితత్వసంసారిత్వం ।

వ్యవహితమప్యనన్యశేషత్వముత్పాద్యాద్యభావే హేతుత్వేన సంబన్ధయతి  —

అతశ్చేతి ।

ఉత్పత్త్యాదిభిరాప్యం సాధ్యమ్ । సక్తవో హి ప్రాడ్ న వినియుక్తాః । న చ హోమేన భస్మశేషా ఉపయోక్ష్యన్తే, అతో న సంస్కార్యా ఇతి వినియోగభఙ్గేన హోమప్రాధాన్యమితి ।

అనన్యశేషత్వే స్వప్రకరణస్థత్వం హేతుత్వేన యోజయతి  —

కస్మాదితి ।

ఎవం సిద్ధార్థవ్యుత్పత్తిసమర్థనేనోపనిషదాం బ్రహ్మాత్మైక్యే ప్రామాణ్యముక్తమ్, ఇదానీం భవత్వన్యత్ర సిద్ధే పుత్రజన్మాదౌ సఙ్గతిగ్రహః, న బ్రహ్మాణి; అవిషయత్వాత్; అతో న తత్రోపనిషత్ప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్య తత్పరిహారపరత్వేన భాష్యమవతారయతి —

స్యాదేతదిత్యాదినా ।

స్వయంప్రకాశత్వేన స్ఫురత్యాత్మని సమారోపితదృశ్యనిషేధేన లక్షణయా శక్యం శాస్త్రేణ నిరూపణమితి భాష్యాభిప్రాయమాహ —

యద్యపీత్యాదినా ।

నను ప్రమాణాన్తరమితి తథావిధస్య నిషేధాత్కథమాత్మన్యుపాధినిషేధద్వారా లక్షణాఽత ఆహ —

నహి ప్రకాశ ఇతి ।

భాసమానే భాసమానం నిషేధ్యమిత్యేతావత్, నతు మానేన భాసమానే ఇతి, వైయర్థ్యాత్, తదిహ స్వతో భాత్యాత్మని తత్సాక్షిక ఉపాధిః శక్యనిషేధ ఇతి తదవచ్ఛేదకోఽపి న న భాసత ఇత్యన్వయః ।

న కేవలం నిషేధముఖేనైవావిషయనిరూపణమ్, అపి త్వాత్మాదిపదైరపి వ్యాప్త్యాద్యభిధానముఖేన పరిచ్ఛేదాభావోపలక్షితస్వప్రభ అత్మా లక్షణీయః, స చాత్మపదయుక్తాత్ ‘‘నేతి’’ వాక్యాదాత్మేతి నిరూప్యతే, బ్రహ్మపదయుక్తాచ్చాయమాత్మా బ్రహ్మేత్యాదేర్బ్రహ్మేతి నిరూప్యత ఇత్యాహ —

తేనేతి ।

ఇతిరిదమర్థే, య ఆత్మా ఇదం న ఇదం నేతి చతుర్థే వ్యాఖ్యాతః । స ఎష పఞ్చమాధ్యాయే నిరూప్యత ఇత్యర్థః ।

న కేవలమధిష్ఠానత్వేన ప్రపఞ్చసత్తాప్రదత్వాదాత్మసత్యతా, అపి తు తత్స్ఫురణప్రదత్వాచ్చేత్యాహ —

అపిచేతి ।

సంస్కార్యత్వనిరాసప్రస్తావే ‘సాక్షీ చేతా’ ఇతి మన్త్రోదాహరణేన ప్రత్యుక్తత్వాదితి భాష్యార్థః ।

నహ్యహంప్రత్యయవిషయేత్యాదిభాష్యమాత్మనోఽనధిగతత్వేనౌపనిషదత్వోపపాదనార్థం, తదవతారయతి —

ఎతదేవేతి ।

భాష్యే తత్సాక్షీతి విధికాణ్డానధిగతత్వముక్తమ్ । సర్వభూతస్థత్వేన బౌద్ధసమయానధిగతిః । వినశ్యత్సు సర్వేషు భూతేషు స్థితో న వినశ్యతీత్యర్థః । సావయవ ఆత్మేతి వివసనసమయానధిగతిః । సమత్వేన జీవోత్పత్తివాదిపఞ్చరాత్రతన్త్రానధిగతిః । కూటస్థనిత్యత్వేన కాణాదాదితర్కానధిగతిః । ఎకః సర్వస్యాత్మేతి వర్ణితః, అన్యతోఽనధిగతిముక్త్వా బాధాభావ ఉక్తః ।

అత ఇతి ।

అధిగతే హి బాధో నానధిగత ఇత్యర్థః । అథవా సర్వస్యాత్మత్వేన ప్రత్యాఖ్యాతుం న శక్యం , ఔపనిషదస్య పురుషస్యానన్యశేషత్వాదితి భాష్యం ‘తద్యోసావుపనిషత్స్విత్యాదినా వివృతం । పునరభిహితవిశేషణస్యాత్మనోఽహంప్రత్యయవిరోధమాశఙ్క్య తన్మిథ్యాత్వేనౌపనిషదత్వం వివృతమ్ ।

అనన్యశేషత్వవివరణాయ విధిశేషత్వం వేతి భాష్యం తదనుషఙ్గేణ వ్యాచష్టే —

న శక్య ఇతి ।

విధ్యశేషత్వే ఆత్మత్వాదితి హేతుం వ్యాచష్టే —

కుత ఇత్యాదినా ।

మా భూద్విధేయకర్మశేషత్వేన విధివిషయత్వమాత్మనః, స్వత ఎవ విధీయతాం నిషిధ్యతాం చేత్యాశఙ్కామపనేతుం న హేయ ఇతి భాష్యమ్, తత్రాపి హేతుత్వేనాత్మత్వాదిత్యేతద్యోజయతి —

అపిచేతి ।

అనన్యశేషత్వే స్వతో విధేయత్వాభావే చాత్మత్వం హేతురితి ‘అపిచ’ శబ్దార్థః ।

అత ఇతి ।

భాష్యోక్తాదేవ హేతోరిత్యర్థః ।

తమేవాహ —

సర్వేషామితి ।

నను ఘటాదివినాశస్య మృదాదౌ దర్శనాత్కథం పురుషావధిః సర్వస్య లయోఽత ఆహ —

పురుషో హీతి ।

కల్పితస్యాధిష్ఠానత్వాయోగాదాత్మతత్త్వమేవ తత్తదవచ్ఛిన్నమనిర్వాచ్యవిశ్వోదయాప్యయహేతురిత్యర్థః ।

నను పురుషోఽప్యనిర్వాచ్య ఇతి నేత్యాహ —

పురుషస్త్వితి ।

అనన్తోఽనవధిః । వికారో నాస్తీత్యుక్తం భేదాభేదవిచారే ।

ధర్మాన్యథాత్వవిక్రియాయా అభావముక్త్వా తద్ధేత్వభావమప్యాహ —

అపిచేతి ।

భాష్యే — యత ఎవ ధర్మాన్యథాత్వాభావోఽతఎవ నిత్యశుద్ధాదిస్వభావః ।

పురుషావధిః సర్వస్య లయ ఇత్యత్ర శ్రుతిమాహ —

తస్మాత్పురుషాదితి ।

కల్పితస్యాకల్పితమధిష్ఠానమిత్యుక్తయుక్తిపరామర్శీ తస్మాచ్ఛబ్దః ।i

నిరతిశయస్వతన్త్రతయా విధిశేషత్వాభావే శ్రుతిముదాహృత్య మానాన్తరాగమ్యతయా వేదాన్తైకవేద్యత్వే శ్రుతిముదాహరతి —

తం త్వేతి ।

తస్య వేదస్యేత్యర్థః ।

నను తర్హి ధర్మావబోధనమితి వక్తవ్యం, తత్రాహ —

ధర్మస్య చేతి ।

నను ప్రతిషేధానామనుష్ఠేయాబోధకత్వాత్కథం కర్మావబోధప్రయోజనతాఽత ఆహ —

ప్రతిషిధ్యమానేతి ।

శాబరవచనవదామ్నాయస్యేతి( జై.అ.౧.పా.౨.సూ.౧) సూత్రే ఆమ్నాయశబ్దో విధినిషేధపర ఇతి సిధ్యతి ।

వికల్పముఖేన పరిహారాన్తరం చాహ —

అపిచేతి ।

ద్రవ్యగుణకర్మణాం తచ్ఛబ్దానామిత్యర్థః ।

క్రియార్థత్వాదిత్యత్రానర్థక్యమిత్యత్ర చార్థశబ్దోఽభిధేయపరః, ప్రయోజనపరో వేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్య ద్వితీయం నిరస్యతి —

యద్యుచ్యేతేత్యాదినా ।

నను చోదనా హి భూతం భవన్తం భవిష్యన్తమిత్యేవంజాతీయకం శక్నోత్యవగమయితుమితి శాబరవచసి విధివాక్యస్య భూతాదిబోధితా భాతి, న ద్రవ్యాదిశబ్దానాం క్రియాప్రయోజనతాఽ త ఆహ —

కార్యమర్థమితి ।

కార్యాన్వితభూతబోధిత్వే  విధివాక్యస్య కథం తన్న్యాయేన బ్రహ్మవాక్యేష్వక్రియాశేషభూతవస్తుబోధిత్వసిద్ధిరత ఆహ —

అయమభిసంధిరితి ।

కార్యాన్వితబోధిత్వనియమః శబ్దానాం కిం వ్యుత్పత్తిబలాదుత ప్రయోజనార్థమ్ । తత్ర కేవలభూతవస్త్వవగమాదపి  ప్రయోజనసిద్ధిముత్తరత్ర వక్ష్యతి ।

న తావద్వ్యుత్పత్తిబలాదిత్యాహ —

న తావదితి ।

కార్యార్థే కార్యశేషే ।

నను కార్యాన్వితపరత్వనియమాభావే పదానామతిలాఘవాయాన్వితపరత్వమపి త్యజ్యతామత ఆహ —

నాపీతి ।

తత్కిమిదానీం విశిష్టే  పదశక్తిర్నేత్యాహ —

స్వార్థమితి ।

అయమభిసంధిః — పదైః పదార్థా ఎవాభిధీయన్తే అర్థాన్తరాన్వితతయా ఉపలక్ష్యన్తే; అన్యథా స్వరూపమాత్రాతిరేకివిశిష్టాభిధానే గౌరవం స్యాత్ । నను — అభిహితార్థస్వరూపాణాం విశిష్టైరనవినాభావాత్కథం లక్షణా? నహి గవార్థస్యానయత్యన్వయావినాభావః, చారయతినాప్యన్వయాత్, నచార్థాన్తరమాత్రాన్వయో లక్ష్యః; తస్య వ్యవహారానుపయోగాత్ ఇతి — చేన్న; అనవినాభావిభిరపి మఞ్చైః పురుషలక్షణాత్ । నను — మా భూదనవినాభావనియమః, తథాపి వాచ్యస్య లక్ష్యేణ సంబన్ధో వాక్యార్థే చానన్వయో వాచ్యః, మఞ్చా హి సంబద్ధాః పుంభిర్న చ వాక్యార్థేఽన్వీయన్తే, యథాహ శాలికనాథః – ‘వాచ్యార్థస్య చ వాక్యార్థే సంసర్గానుపపత్తితః । తత్సంబన్ధవశప్రాప్తస్యాన్వయాల్లక్షణోచ్యతే॥‘ ఇతి । తదిహ గామానయేత్యాదౌ న శ్రౌతార్థస్య వాక్యార్థేనానన్వయః , నాప్యన్వితస్య లక్ష్యస్యాస్త్యభిధేయేన సంబన్ధః అన్వితస్యాన్వయాన్తరాభావాత్, తత ఇహ న లక్షణా ఇతి । అత్రోచ్యతే; ముఖ్యార్థపరిగ్రహేఽనుపపత్తిస్తావల్లక్షణాయా నిదానం, తత్ర యథా పదేన పదార్థలక్షణాయాం వాచ్యార్థస్య వాక్యార్థే సంబన్ధానుపపత్తిః, ఎవం వాక్యార్థప్రత్యయోద్దేశేన ప్రత్యుక్తస్య పదవృన్దస్య యేఽభిధేయా అనన్వితపదార్థాస్తేషాం వాక్యార్థీభావానుపపత్తిరేవాన్విలక్షణాయా నిదానమ్ । నచాన్వితరూపస్యాభిధేయస్వరూపేణ సంబన్ధానుపపత్తిః; విశిష్టస్వరూపయోస్తాదాత్మ్యస్య కస్యాపి స్వీకారాత్ । నన్వేవమపి — అభిహితార్థైరర్థాన్తరాన్వితలక్షణాయాం కథం నియమః? అర్థాన్తరాణామానన్త్యాత్, తదుచ్యతే – ‘ఆకాఙ్క్షాసత్తియోగ్యత్వసహితార్థాన్తరాన్వితాన్ । పదాని లక్షయన్త్యర్థానితి నాతిప్రసఙ్గితా॥‘ ప్రయోగస్తు గోపదం, గామానయేతి వాక్యేనానయత్యన్వితగోత్వవాచకమ్, పదత్వాత్, తురగపదవదితి ।

ఎతత్సర్వమాహ —

ఎకేతి ।

ఎకప్రయోజనసిధ్ద్యుపయోగిత్వం హి పదార్థానామితరేతరవైశిష్ట్యమన్తరేణ న ఘటతేఽతః ప్రయోజనవత్త్వాయైకవాక్యత్వాయ చ లక్షణయాఽన్వితపరత్వం పదానాం వాచ్యమిత్యర్థః ।

నను విశిష్టానామప్యర్థానాం భేదాత్కథమేకవాక్యతా? అత ఆహ —

తథాచేతి ।

గుణభూతనానాపదార్థవిశిష్టప్రధానార్థస్యైక్యాదేకవాక్యత్వమిత్యర్థః ।

పదానామనన్వితార్థపర్యవసానేఽ న్వితపర్యవసానే చ భట్టసంమతిమాహ —

యథాహురితి ।

యదా లక్షణయా యోగ్యేతరాన్వితపరత్వం పదానాం, పదార్థానాం చ లక్షణాయాం ద్వారత్వేన తత్పరత్వం, తదా వేదాన్తానాం కార్యానన్వితబ్రహ్మపరత్వోపపత్తిరిత్యాహ —

ఎవచం సతీతి ।

భావ్యార్థత్వేనేతిభాష్యే భవ్యశబ్దో భవనకర్తృవచనత్వాదుత్పాద్యమాత్రపరో మా భూదిత్యాహ —

భవ్యమితి ।

భాష్యే భూతస్య క్రియాత్వప్రతిషేధస్య ప్రసక్తిమాహ —

నన్వితి ।

భవ్యసంసర్గిణా రూపేణ భూతమపి భవ్యమిత్యత్ర కిం కార్యం భవ్యం? ఉత క్రియా? ఉభాభ్యామపి భూతార్థస్య నైక్యమిత్యాహ —

న తాదాత్మ్యేతి ।

కార్యం హి సాధ్యతయా ప్రయోజనం, భూతం సాధకతయా ప్రయోజనీతి ।

ప్రవృత్తినివృత్తివ్యతిరేకేణేత్యాదిభాష్యేణ కార్యాన్వయనియమభఙ్గేన కూటస్థనిత్యవస్తూపదేశస్య సమర్థితత్వేఽపి కార్యాన్వితే వ్యుత్పత్తినియమమభ్యుపేత్యాపి పరిహారాన్తరం వక్తుముక్తశఙ్కామనువదతీత్యాహ —

శఙ్కత ఇతి ।

అఙ్గీకృతే కార్యాన్వితవ్యుత్పత్తినియమే కూటస్థనిత్యోపదేశానుపపత్తిరిత్యాహ —

ఎవంచేతి ।

భవతు కార్యాన్వితే భూతే సఙ్గతిగ్రహః, తథాపి స్వరూపం తత్ర ప్రతీయత ఎవ; విశిష్టేఽపి స్వరూపసద్భావాత్, తతః కిమత ఆహ —

తథాచేతి ।

స్వనిష్ఠభూతవిషయా ఇతి ।

కార్యానన్వితభూతవిషయా ఇత్యర్థః, నత్వనన్వితవిషయత్వమేవ; అన్వితే పదాతాత్పర్యస్య సమర్థితత్వాత్ । తే చ వక్ష్యమాణోదాహరణేషు దృశ్యమానా నాధ్యాహారాదిభిః క్లేశేనాన్యథయితవ్యా ఇత్యర్థః ।

స్యాదేతత్ — కార్యాన్వితే గృహీతసఙ్గతేః పదస్య కథం శుద్ధసిద్ధాభిధాయితా? నహి గోత్వే గృహీతశక్తి గోపదమభిదధాతి తురగత్వమత ఆహ —

న హీతి ।

ఎవం మన్మతే కార్యాన్వయో న శబ్దార్థః, కింతూపాధిః । తథాహి — కర్తవ్యతాతదభావావగమాధీనత్వాత్ ప్రవృత్తినివృత్త్యోః, ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యత్వాత్ప్రయోజనస్య, తదధీనత్వాచ్చ వివక్షాప్రయోగయోః, ప్రయోగాధీనత్వాచ్చ వాక్యార్థప్రతిపత్తివ్యుత్పత్త్యోః, వివక్షాదివత్కార్యాన్వయస్యాపి శబ్దార్థావగత్యుపాయతావగమ్యతే, అతో విరహయ్యాపి కార్యాన్వయం ప్రయోగభేదే భవతి భూతం వస్తు పదవాచ్యమ్; కథమపరథా భవతాం ప్రమాణాన్తరగృహీతకార్యాన్వితగృహీతసఙ్గతికపదవృన్దస్య వేదేఽపూర్వాన్వితాభిధాయితా? తదిదముక్తమ్ – ‘‘ఉపహితం శతశో దృష్టమపి తదేవ క్వచిదనుపహితం యది దృష్టం భవతి, తదా తదదృష్టం నహి భవతి, కింతు దృష్టమేవ భవతీతి’’ ।

అటవీవర్ణకాదయ ఇతి ।

తద్యథా — అస్తి కిల బ్రహ్మగిరినామా గిరివరః । ‘త్రైయమ్బకజటాజూటకలనాయ వినిర్మితా । పాణ్డురేవ పటీ భాతి యత్ర గోదావరీ నదీ॥‘ యస్య చ – ‘సకుసుమఫలచూతరుద్ధఘర్మద్యుతికరపాతవనాలిషూపజాతే । తమసి హరకిరీటచన్ద్రనున్నే ధవమనిశా ఇవ భాన్తి వాసరాణి॥‘ ఇత్యాదయ ఇతి ।

క్రియానిష్ఠా ఇతి ।

అకారప్రశ్లేషః ।

అభ్యుపేత్య కార్యాన్వయనియమం పర్యహార్షీత్, ఇదానీమభ్యుపగమం త్యజతి —

ఉపపాదితా చేతి ।

ఎవం తావద్వ్యుత్పత్తివిరోధం పరిహృత్య నిష్ప్రయోజనత్వచోద్యముద్భావ్య పరిహరతి —

యది నామేత్యాదినా ।

సముచ్చయాసంభవాదప్యర్థశ్చకారః శఙ్కాద్యోతీ, తామేవాహ —

యద్యపీతి ।

ఎవం తావద్ద్రవ్యగుణాదిశబ్దానాం విధివాక్యగతానాం కేవలభూతార్థతామాపాద్య తద్వద్బ్రహ్మాపి శబ్దగోచర ఇత్యుక్తమ్, ఇదానీం తు నిషేధవాక్యవద్వేదాన్తాః సిద్ధపరా ఇత్యాహ —

అపిచేత్యాదినా ।

యత్ర కృతిస్తత్రైవ కార్యమ్, నిషేధేషు కృతినివృత్తౌ తద్వ్యాప్తం కార్యం నివర్తత ఇత్యుక్త్వా కృతేరపి తద్వ్యాపకధాత్వర్థనివృత్త్యా నివృత్తిమాహ —

కృతిర్హీత్యాదినా ।

న ఘటవత్ప్రతిక్షణం సమాప్తః,  కింతు పచతీతివత్పూర్వాపరీభూతః । సచ భవత్యాదావివ నాత్మలాభః, కింతు కర్తురన్యస్యోత్పాద్యస్యౌదనాదేరుత్పాదనాయామనుకూలః ప్రయత్నవిషయః ।

తత్ర హేతుమాహ —

సాధ్యేతి ।

న ద్రవ్యగుణౌ కృతివిషయావిత్యత్ర హేతుః —

సాక్షాదితి ।

తత్రాపి తదుత్పాదనానుకూలో వ్యాపారః కృతివిషయ ఇత్యర్థః । భావార్థాః కర్మశబ్దాస్తేభ్యః క్రియా ప్రతీయేతైష హ్యర్థో విధీయతే (జై.అ.౨.పా.౧.సూ.౧) ఇతి ద్వితీయగతమధికరణమ్ ।

అత్ర గురుమతేనార్థం సంకలయతి —

ద్రవ్యేతి ।

అత్రావమర్శేఽపీత్యన్తః పూర్వః పక్షః । అయమర్థః — పదస్మారితానన్వితార్థేషు నిమిత్తేషు  భావాన్వితావస్థా నైమిత్తికీ, తస్యామస్తి సిద్ధయోరపి ద్రవ్యగుణయోః క్రియాన్వయేన సాధ్యతా, అతో ద్రవ్యగుణభావార్థవాచకశబ్దానామవిశేషేణ సాధ్యార్థవాచకత్వాత్సాధ్యార్థవిషయత్వాచ్చ నియోగస్యావిశేషేణ నియోగవిషయసమర్పకత్వమితి॥

రాద్ధాన్తమాహ —

భావస్యేతి ।

భావశబ్దస్యేత్యర్థః । కార్యావమర్శ ఇత్యనుషఙ్గః । భావశబ్దో హి స్వత ఎవ సాధ్యరూపాం క్రియామవమృశతి, ద్రవ్యాదిశబ్దాస్తు క్రియాయోగద్వారా ద్రవ్యాదీన్సాధ్యతయాఽవమృశన్తి ।

కిమిత్యత ఆహ —

భావార్థేభ్య ఇతి ।

నియోగో హి సాక్షాత్కృతేరవిషయః సంస్తాద్విషయత్వాయ స్వావచ్ఛేదకత్వేన సాక్షాత్సాధ్యస్వభావం భావార్థమాకాఙ్క్షతి । తల్లాభే చ న క్రియాయోగద్వారా సాధ్యస్య ద్రవ్యాదేస్తద్విషయతా యుక్తా । అతో భావార్థశబ్దేభ్య ఎవ యజతీత్యాదిభ్యో విషయవిశిష్టాఽపూర్వాధిగతిరితి భావనావాచిభ్యోఽ పి భావో భావనేత్యాదిభ్యో నాపూర్వాధిగతిరితి కర్మశబ్దా ఇత్యుక్తమ్ । క్రత్వర్థవాచిభ్యః కర్మశబ్దేభ్యోఽపి యాగ ఇత్యాదిభ్యో నైవాపూర్వాధిగతిరితి భావార్థా ఇత్యుక్తమ్ । అతో ధాత్వర్థోపరక్తాభావనా యేషు భాతి యజేతేత్యాదిషు తేభ్యోఽపూర్వం ప్రతీయేతైష హి భావనాసాధ్యోఽపూర్వలక్షణోఽ ర్థో విధీయత ఇతి సూత్రార్థః ।

నను ద్రవ్యగుణౌ విధీయేతే దధిసాన్తత్యే, తత్ర తయోరేవ కార్యావచ్ఛేదకతా, అత ఆహ —

న చదధ్నేతి ।

ఆఘారః క్షారణమ్ । సాన్తత్యమవిచ్ఛిన్నత్వమ్ ।

యది దధ్యాదావపి భావార్థో విధేయః, తర్హి న్యాయవిరోధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —

నచైతావతేతి ।

జ్యోతిష్టోమే శ్రూయతే – ‘సోమేన యజేతే’తి । తథా ‘ఐన్ద్రవాయవం గృహ్ణాతి, మైత్రావరుణం గృహ్ణాతి, ఆశ్వినం గృహ్ణాతీ’తి । తత్ర సంశయః — కిమైన్ద్రవాయవాదివాక్యే విహితానాం సోమరసానాం యాగానాం చ యథాక్రమం సోమేన యజేతేతి సోమయాగశబ్దావనువదితారౌ, ఉత ద్రవ్యయుక్తస్య కర్మణో విధాతారావితి॥ తత్రైన్ద్రవాయవాదివాక్యేషు ద్రవ్యదేవతాఖ్యరూపప్రతీతేర్యాగానుమానాదితరత్ర రూపాప్రతీతేః సముదాయానువాద ఇతి ప్రాప్తే — ద్వితీయే (జై.అ.౨.పా.౨.సూ.౧౭ — ౨౦) రాద్ధాన్తితమ్, నానువాదత్వం అప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । లతావచనో హి సోమశబ్దో న రసవచనః, ఐన్ద్రవాయవాదిశబ్దాస్తు రసానభిదధతీతి న తదనువాదీ సోమశబ్దః । న చ యజేతేతి ప్రత్యక్షే యాగే తదనుమా, అతః ప్రాప్త్యభావాన్న యజిరప్యనువాదీ । తస్మాత్సోమవాక్యే యాగవిధిరితరత్ర రసానమిన్ద్రాదిదేవతాభ్యో గ్రహణాన్యుపకల్పనాని విధీయన్త ఇతి । । ఎవం యథా సోమేనేతి వాక్యే విశిష్టవిధిః, ఎవం దధిసాన్తత్యాదివాక్యాని యది ద్రవ్యగుణవిశిష్టహోమాఘారవిధాయీని, తర్హి అగ్నిహోత్రాఘారవాక్యే తద్విహితహోమానామాఘారాణాం చ సముదాయావనువదేతాం, తథాచాధికరణాన్తరవిరోధ ఇతి శఙ్కా॥ తథాహి ద్వితీయే స్థితమ్ — ఆఘారాగ్నిహోత్రమరూపత్వాత్(జై.అ.౨.పా.౨.సూ.౧౩) । ‘ఆఘారమాఘారయత్యూర్ధ్వమాఘారయతి’ ‘సన్తతమాఘారయతి’ । తథా ‘అగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ‘దధ్నా జుహోతి’ ‘పయసా జుహోతీతి’ శ్రూయతే । తత్ర సంశయః — కిం సన్తతదధ్యాదివాక్యవిహితానామాఘారహోమానామాఘారాగ్నిహోత్రవాక్యే సుముదాయానువాదినీ, ఉతాపూర్వయోరాఘారహోమయోర్విధాతృణీ ఇతి॥ తత్రానువాదినీ; అరూపత్వాత్, నహ్యత్ర దధిసాన్తత్యాదివాక్యవిహితహోమాఘారేభ్యో విశిష్టం రూపమస్తి, హోమాఘారమాత్రం తు ప్రకృతముపలభ్యతే, అతోఽనువాదత్వే ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః; విధీ ఇమౌ స్యాతామ్ ; ఆధారయతిజుహోతిశబ్దాభ్యామనుష్ఠేయార్థప్రతీతేః, తత్సంనిధౌ శ్రుతస్య సాన్తత్యవాక్యస్య దధ్యాదివాక్యస్య చ విశిష్టవిధిత్వే గౌరవప్రసఙ్గేన తద్విహితభావార్థానువాదేన గుణవిధానార్థత్వాదితి॥ హన్త నైతేన విరుధ్యతే సాన్తత్యదధ్యాదివాక్యే భావార్థవిషయం కార్యమిత్యభ్యుపగమః ।

అత్ర హేతుమాహ —

యద్యపీతి ।

యద్యపి సన్తతాదివాక్యే సాక్షాత్కృతివిషయత్వాద్భావార్థస్య తదవచ్ఛిన్నమేవ కార్యం; యద్యపి చ కార్యం ప్రతి సాక్షాదవిషయావనవచ్ఛేదకౌ ద్రవ్యగుణౌ; తథాపి భావార్థం ప్రత్యనుబన్ధతయావచ్ఛేదకతయా విధీయేతే ।

తత్ర హేతుమాహ —

భావార్థో హీతి ।

తత్కిం భావార్థో ద్రవ్యాదిశ్చ విధేయః, తర్హి వాక్యభేదః, నేత్యాహ —

తథాచేతి ।

తర్హి సన్తతాదివాక్యాని విశిష్టవిధయః స్యుః, స్యాచ్చాగ్నిహోత్రాదివాక్యమనువాదః, తత్రాహ —

ఎవంచేతి ।

యద్యప్యత్ర విశిష్టవిషయో విధిః ప్రతీయతే; తథాపి భావార్థద్వారా ద్రవ్యాదికమపి విషయీకరోతి । తత్ర సంక్రాన్తో యది భావార్థమన్యతో విహితం న లభేత, తర్హి గౌరవమప్యురరీకృత్య విశిష్టం విదధీత; అథ లభేత, తత ఉపపదాకృష్టశక్తిర్ద్రవ్యాదిపరో భవత్యనువదతి తు భావార్థమ్ । తదాహుః – ‘సర్వత్రాఖ్యాతసంబద్ధే శ్రూయమాణే పదాన్తరే । విధిశక్తియుపసంస్క్రాన్తేః స్యాద్ధాతోరనువాదతా॥‘ ఇతి । తదిహాగ్నిహోత్రాదివాక్యత ఎవ భావార్థలాభాద్ద్రవ్యాదిపరతా । మీమాంసకైకదేశినః ఆగ్నేయ ఇత్యాదౌ ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధో విధేయ ఇత్యాహుః ।

తత్రాపి సిద్ధస్య న విధేయత్వమిత్యుక్తమతిదిశతి —

ఎతేనేతి ।

ఎకదేశీ సంబన్ధస్య భావనాఽవచ్ఛేదకత్వేన విధేయత్వం శఙ్కతే —

నన్విత్యాదినా ।

నను యథాశ్రుతభవత్యర్థ ఎవ విధీయతాం, కిం సంబన్ధవిధినేత్యాశఙ్క్య భవత్యర్థస్య కర్తా సిద్ధోఽసిద్ధో వా ।

ప్రథమే విధివైయర్థ్యం, చరమే నియోజ్యాభావాద్విధ్యభావ ఇత్యుక్త్వా కిం తర్హి విధేయమితి వీక్షాయామాహ —

తస్మాదితి ।

ప్రయోజ్యః ఉత్పాద్యః । తద్వ్యాపారో హి భవనమ్ ।

తస్య హి వ్యాపారం భవతిధాతుర్విశినష్టి —

భవతీతి ।

భవనం చ నోత్పాదకవ్యాపారమన్తరేణేతి భవనావినాభూతో భావకవ్యాపారో విధేయ ఇత్యర్థః । నన్విత్యాదినా చోద్యచ్ఛలేన సిద్ధాన్తీ మీమాంసకైకదేశినం దూషయతి । భవతు లక్షితభావనాయా విధానం, తస్యాస్తు న సంబన్ధో విషయః, తస్య దధ్యాదివత్సాక్షాత్కృతివిషయత్వాయోగాదిత్యర్థః ।

నన్వవ్యాపారోఽపి ఘటాదిః కరోత్యర్థరూపభావనావిషయో దృశ్యతే, అత ఆహ —

న హీతి ।

యది దణ్డాదివిషయో హస్తాదివ్యాపారః కృతివిషయః, తర్హి కథం ఘటం కుర్వితి ఘటస్య కృతికర్మతా భాత్యత ఆహ —

ఘటార్థామితి ।

ఘటవిషయవ్యాపార ఎవ కృతిసాధ్యో ఘటస్తూద్దేశ్యతయా ప్రయోజనమితి కర్మత్వనిర్దేశ ఇత్యర్థః ।

యది సంబన్ధో న విధేయస్తర్హ్యాగ్నేయవాక్యే కిం విధేయమత ఆహ సిద్ధాన్త్యేవ —

అతఎవేతి ।

అత్యక్తస్య హవిషో దేవతాసంబన్ధాసంభవాద్యాగః సంబన్ధాక్షిప్తః ।

నను యజేరప్యపుమర్థత్వాత్కథం విధేయతా? అత ఆహ —

ఆగ్నేయేనేతి ।

యాగేనేత్యాగ్నేయపదస్య లక్ష్యనిర్దేశః, భావయేదితి భవతిపదస్య । యత ఎవాగ్నేయవాక్యే యాగవిధిరత ఎవానువాదే యజేతేతి శ్రుతమ్; అన్యథా సంబన్ధ ఎవ శ్రూయేతేత్యర్థః । ఉక్తం ద్వితీయే — ప్రకరణం తు పౌర్ణమాస్యాం రూపావచనాత్ (జై.అ.౨.పా.౨.సూ.౩) । ఎవం సమామనన్తి ‘‘యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలోఽమావాస్యాయాం పౌర్ణమాస్యాం చాచ్యుతో భవతి’’ ‘‘ఉపాంశుయాజమన్తరా భవతి’’ ‘‘తాభ్యామేతమగ్నీషోమీయమేకాదశకపాలం పౌర్ణమాసే ప్రాయచ్ఛత్’’ ‘‘ఐన్ద్రం దధ్యమావాస్యాయామ్’’ ‘‘ऎన్ద్ర పయోఽమావాస్యాయామి’’తి । తథా ‘‘య ఎవం విద్వాన్ పౌర్ణమాసీం యజతే’’ ‘‘య ఎవం విద్వానమావాస్యాం యజతే’’ ఇతి । తత్ర సందేహః — కిమిమౌ యజతీ కర్మణోరపూర్వయోర్విధాతారావుత ప్రకృతాగ్నేయాదియాగానాం సముదాయస్యానువదితారావితి॥ తత్రాభ్యాసాత్కర్మాన్తరవిధీ । న చ ద్రవ్యదేవతే న స్తః; ధ్రౌవాజ్యస్య సాధారణ్యాన్మాన్త్రవర్ణికదేవతాలాభాచ్చ । ఆజ్యభాగక్రమే హి చతస్త్రోఽనువాక్యాః సన్తి । ద్వే ఆగ్నేయ్యౌ, ద్వే సౌమ్యే । తే చ క్రమాద్బలీయసా వాక్యేనాజ్యభాగాభ్యామపచ్ఛిద్యానయోః కర్మణోర్విధాస్యేతే । ఎవంహి సమామనన్తి । ‘‘వార్త్రఘ్నీ పౌర్ణమాస్యామనూచ్యేతే’’ “వృధన్వతీ అమావాస్యాయామితి’’ । వృత్రఘ్నీపదవత్యౌ వార్త్రఘ్నీ । వృధన్వత్పదవత్యౌ వృధన్వతీ । తస్మాత్కర్మాన్తరవిధిః; ఇత్యేవం ప్రాప్తే — అభిధీయతే । ప్రక్రియత ఇతి ప్రకరణం ప్రకృతాని కర్మాణి పౌర్ణమాస్యమావాస్యాసంయుక్తవాక్యయోరాలమ్బనమ్ । కుతః? రూపావచనాత్ । ధ్రౌవాజ్యలాభేఽపి దేవతా న లభ్యతే । న చ మన్త్రవర్ణేభ్యస్తల్లాభః; తేషాం క్రమాదాజ్యభాగశేషత్వాత్ । యత్తు వాక్యం బలీయ ఇతి, సత్యం; బలవదపి న క్రమస్య బాధకమవిరోధాత్ । క్రమావగతాజ్యభాగాఙ్గభావస్యానువాక్యాయుగలద్వయస్య పౌర్ణమాస్యమావాస్యాకాలయోర్విభాగేన ప్రయోగవ్యవస్థాపకత్వాత్ । కాలే హీమౌ శబ్దౌ రూఢౌ, న కర్మణి । కాలద్వయోపహితకర్మసముదాయద్వాయానువాదస్య చ ప్రయోజనం దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిత్యధికారవాక్యగతద్విత్వోపపాదనమ్ । తస్మాత్సముదాయానువాదావితి ।

ఉత్పత్త్యధికారయోరవిసంవాదార్థమప్యాగ్నేయాదివాక్యే యాగవిధిరభ్యుపేయ ఇత్యాహ —

అతఎవేతి ।

అత్రాప్యధికారవిధౌ యజేత ఇతి దర్శనాత్ప్రాగపి యాగవిధిరిత్యర్థః ।

కృతినిర్వర్త్యస్య ధాత్వర్థస్యైవ నియోగావచ్ఛేదకతేత్యుపసంహరతి —

తస్మాదితి ।

విధిర్నియోగః ।

ఎవం నియోగకృతిభావార్థానాం వ్యాప్యవ్యాపకతాముక్త్వా వ్యాపకనివృత్త్యా వ్యాప్యనివృత్తినిషేధేష్వాహ —

తథాచేత్యాదినా ।

నిషేధేషు భావార్థాపాదనమిష్టప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్యాభ్యుపగమే బాధకమాహ —

ఎవంచేతి ।

నామధాత్వర్థయోగే హి నఞః పర్యుదాసకతా, న హన్యాదిత్యాదౌ త్వాఖ్యాతయోగాత్ప్రతిషేధో భాతి । తత్రానీక్షణవల్లక్ష్యః పర్యుదాస ఇత్యేకో దోషోఽపరశ్చ విధినిషేధవిభాగలోప ఇత్యర్థః ।

ప్రజాపతివ్రతన్యాయం (జై.అ.౪.పా.౧.సూ.౩ — ౯) విభజతే నిషేధేషు తదభావాయ —

నేక్షేతేతి ।

తత్ర హి తస్య బ్రహ్మచారిణో వ్రతమిత్యనుష్ఠేయవాచివ్రతశబ్దోపక్రమాదేకస్మింశ్చ వాక్యే ప్రక్రమాధీనత్వాదుపసంహారస్యాఖ్యాతయోగినా నఞ ప్రతీతోఽపి ప్రతిషేధోఽననుష్ఠేయత్వాదుపేక్ష్యతే । ధాత్వర్థయోగేన చ పర్యుదాసో లక్షణీయః । తథా చేక్షణవిరోధినీ క్రియా సామాన్యేన ప్రాప్తా తద్విశేషబుభుత్సాయాం చ సర్వక్రియాప్రత్యాసన్నః సంకల్ప ఇత్యవగతమ్ । ఈక్ష ఇతి తు సంకల్పః ఈక్షణాపర్యుదాసేన నాద్రియతే; తతోఽనీక్షణసఙ్కల్పలక్షణా యుక్తా, నైవం నిషేధేషు సంకోచకమస్తీత్యర్థః ।

ఎవం నిషేధేషు భవార్థాభావమభిధాయ తద్వ్యాప్తకృతినియోగయోరభావమాహ —

తస్మాదితి ।

తదయం ప్రయోగః —

విమతం న నియోగావచ్ఛేదకం, అభావత్వాత్సంమతవదితి ।

క్రియాశబ్ద ఇతి ।

విభాగభాష్యేఽక్రియార్థానామానర్థక్యాభిధానాదిహ క్రియాశబ్దః కార్యవచనః । అకార్యార్థానాం హ్యానర్థక్యం నియోగవాదినో మతం, న భావార్థావిషయాణామ్; నియోగస్యాప్యభావార్థత్వాదితి ।

నిషేధేషు భావార్థాభావాన్న కార్యమిత్యుక్తం, తత్ర హేత్వసిద్ధిం శఙ్కతే —

స్యాదేతదితి ।

విధిశ్రుతిసిద్ధో నియోగో విషయం భావార్థమాక్షిపతు, స ఎవ కః? న తావద్ధననాదిః; తస్య రాగప్రాప్తేః, అనుపాత్తక్రియావిధౌ చ లక్షణాప్రసఙ్గాత్, అత ఆహ —

న చ రాగత ఇతి ।

లక్షణయా హననవిరోధీ యత్నో విధేయః, ప్రయోజనలాభే చ లక్షణా న దోషాయేత్యర్థః ।

ఇత్యాహేతి ।

అస్యాం శఙ్కాయామాహేత్యర్థః ।

వ్యవహితాన్వయేన వ్యాకుర్వన్ భాష్యముదాహరతి —

నచేతి ।

భాష్యే నఞ ఇతి పదమ్ అనురాగేణేత్యధస్తనేనాప్రాప్తక్రియార్థత్వమిత్యుపరితనేన చ సంబధ్యతే ।

స్వభావప్రాప్తహన్త్యర్థానురాగేణేతి ।

నేదమనువాదస్థం; తథా సతి  హి సర్వమేవ భాష్యం ప్రతిజ్ఞాపరం స్యాత్ – ‘స్వభావప్రాప్తహన్త్యర్థానురాగేణ యన్నఞోఽప్రాప్తక్రియార్థత్వం తన్నేతి’ ।

తచ్చ న యుక్తమ్; నఞశ్చేత్యుత్తరభాష్యస్య చశబ్దయోగేన శఙ్కానిరాసిత్వాద్ధేత్వదర్శనాత్, తన్మా భూదితి పృథక్కృత్య హేతుభాగమాకాఙ్క్షాపూర్వకం యోజయతి —

కేనేతి ।

కిమిహ విధేయం హననాది వా నఞర్థో వా విధారకప్రయత్నో వేతి వికల్ప్య క్రమేణ దూషయతి —

హననేత్యాదినా ।

అత్ర విధారప్రయత్నవిధిరాశఙ్కితః, స ఎవ చ నిరాకర్తవ్యః,  ఇతరత్తు పక్షద్వయం పరస్య శాఖాచంద్రమనిరాసార్థం దూషితమ్ ।

నను నఞర్థశ్చేన్న విధీయతే, తర్హి హననం నాస్తీత్యాదావివ సిద్ధతయా ప్రతీయేతేత్యాశఙ్క్యాహ —

అభావశ్చేతి ।

రాగప్రాప్తకర్తవ్యతాకహననలక్షణప్రతియోగిగతం సాధ్యత్వమభావే సమారోప్యత ఇత్యర్థః ।

కర్తవ్యత్వాభావబోధస్య నివర్తకత్వమయుక్తం; సత్యపి తస్మిన్హననగతదృష్టేష్టసాధనత్వప్రయుక్తకర్తవ్యతాయా అనపాయాదిత్యుత్తరభాష్యస్య శఙ్కామాహ —

నను బోధయన్వితి ।

ఔదాసీన్యస్య ప్రాగభావతయా కారణానపేక్షత్వాదధ్యాహరతి —

పాలనేతి ।

నిషేధేషు  నఞ్ సమభివ్యాహృతవిధిప్రయత్నేన ప్రకృత్యర్థభూతహననాదిగతక్షుద్రేష్టోపాయతామనపబాధ్య తద్గతగురుతరాదృష్టానిష్టోపాయతా జ్ఞాప్యతేఽతో నివృత్త్యుపపత్తిరితి వక్తుం లోకే విధినిషేధయోరిష్టానిష్టోపాయత్వబోధకత్వం వ్యుత్పత్తిబలేన దర్శయతి —

అయమభిప్రాయ ఇత్యాదినా ।

ప్రవర్తకేషు వాక్యేషు ఇత్యతః ప్రాక్తనేన గ్రన్థేన ।

ఇన్దూదయగతహితసాధనతాయాం న ప్రవృత్తిహేతుతా, ప్రాక్కృతభుజఙ్గాఙ్గులిదానే చ నాధునా నివృత్తిహేతుత్వం, తతో విశినష్టి —

కర్తవ్యతేతి ।

కర్తవ్యతయా సహైకస్మిన్ ధాత్వర్థే సమవేతావిష్టానిష్టసాధనభావౌ  తౌ తథోక్తౌ ।

ఫలేచ్ఛాద్వేషయోరుక్తవిధసాధనభావావగమపూర్వకత్వాభావాదనైకాన్తికత్వమాశఙ్క్యాహ —

ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుభూతేతి ।

దృష్టాన్తే సాధ్యవికలతామాశఙ్క్యాహ —

న జాత్వితి ।

శబ్దాదీనామపూర్వపర్యన్తానాం యే ప్రత్యయాస్తత్పూర్వావిచ్ఛాద్వేషౌ బాలస్య మా భూతాం, ప్రత్యక్షవ్యవహారే సర్వేషామభావాదిత్యర్థః । పచతీత్యాదౌ ప్రతీతాపి భావనా న ప్రవర్తికేతి త్రైకాల్యానవచ్ఛిన్నేత్యుక్తమ్ । ఇత్యానుపూర్వ్యా సిద్ధః కార్యకారణభావ ఇత్యన్వయవ్యతిరేకప్రదర్శనపరమ్ । ఇష్టేత్యాది సిద్ధమిత్యన్తమిష్టానిష్టోపాయతావగమస్య ప్రవృత్తినివృత్తీ ప్రతి హేతుత్వప్రదర్శనపరమ్ ఇతి వివేక్తవ్యమ్ ।

నను కర్తవ్యతేష్టాసాధనత్వవిశిష్టవ్యాపారపరః శబ్దోఽస్తు, కిం ధర్మమాత్రపరత్వేనాత ఆహ —

అనన్యలభ్యత్వాదితి ।

వ్యాపారో లోకసిద్ధ ఇతి న శబ్దార్థ ఇత్యర్థః ।

నను హననాదిషు ప్రత్యక్షదృష్టేష్టసాధనత్వకర్తవ్యత్వయోర్నిషేద్ధుమశక్యత్వాత్కథమభావబుద్ధిరితి భాష్యమత ఆహ —

నిషేధ్యానాం చేతి ।

దృశ్యమానమపీష్టం బహ్వదృష్టానిష్టోదయావహత్వాదనిష్టమిత్యనర్థహేతుత్వజ్ఞాపనపరం వాక్యమ్ । ఎవంచ పర్యుదాసపక్షాదస్య పక్షస్య న విశేష ఇతి న శఙ్క్యం; శ్రుతేష్టసాధనత్వాభావోపపత్తయేఽనిష్టసాధనత్వకల్పనాత్, త్వన్మతే శ్రుతం పరిత్యజ్యాశ్రుతవిధారకప్రయత్నవిధికల్పనాదితి । ఆయతిర్భావిఫలమ్ ।

ప్రవృత్త్యభావమిత్యస్య వ్యాఖ్యా —

నివృత్తిమితి ।

ఉద్యమక్రియాయా మయోపరన్తవ్యమితి బుద్ధ్యా నివర్తతే, నతు ప్రవృత్తిప్రాగభావమాత్రమిత్యర్థః ।

యథోక్తాభావబుద్ధేరౌదాసీన్యస్థాపకత్వేఽపి క్షణికత్వాత్తద్ద్వంసే హననోద్యమః స్యాచ్ఛశ్వత్తత్సంతతౌ చ విషయాన్తరజ్ఞానానుదయప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కతే —

స్యాదేతదితి ।

యథాగ్నిః పునర్జ్వాలోపజనననిదానమిన్ధనం దహన్నుశాన్తోఽపి భవతి భావినీనాం జ్వాలానాముదయవిరోధీ, ఎవమభావబుద్ధిః క్షణికతయా స్వయమేవ శామ్యత్యపి హననాద్యహితోపాయతానవబోధం దగ్ధ్వా తన్నిదానా ఉపరితనీః ప్రవృత్తీ రుణద్ధీతి ।

భాష్యార్థమాహ —

తావదేవేతి ।

నహ్యభావబుద్ధిరౌదాసీన్యస్యానాదినః స్థాపనకారణం, యేన తదభావే కారణాభావాదిదం న భవేత్, అపిత్వపవాదనిరాసికేత్యాహ —

ఎతదుక్తమితి ।

అనాదిత్వాదౌత్సర్గికమౌదాసీన్యం, తత్రాపవాదనివర్తకారాన్నిధావప్యౌత్సర్గికస్థేమ్ని దృష్టాన్తమాహ —

యథేతి ।

కమఠః కూర్మః ।

యదౌదాసీన్యం తత్ప్రాగభావరూపత్వాదుక్తమపి న నివృత్తిహేతుః; తతః కర్తవ్యత్వేన ప్రసక్తక్రియాప్రతియోగికనివృత్తిరూపేణ విశిష్టం నివృత్త్యుపయోగి, యద్ధన్యాత్తన్నేతి ప్రసక్తక్రియానివృత్తిరూపతా చౌదాసీన్యస్య న; సర్వదా క్రియాప్రసఙ్గాభావాత్, అతః కాకవదుపలక్షణమ్, తాదృశ్యా నివృత్త్యోపలక్ష్యౌదాసీన్యం విశినష్టి భాష్యకార ఇత్యాహ —

ఔదాసీన్యమితి ।

నను కేయం ప్రసక్తక్రియానివృత్తిః? న తావద్ధననాదిప్రాగభావః, అనాదిత్వాదేవ తద్బోధనస్యానుపయోగాత్ । నాపి తద్ధ్వంసః; ప్రసక్తక్రియాయా అనుదయేన ధ్వంసాయోగాత్, ఉచ్యతే, ‘హననోద్యతఖఙ్గాదేః పరావర్తనముచ్యతే । నివృత్తిరితి తస్మిన్హి హననం న భవిష్యతి’॥ ఎషా చ నివృత్తిః నఞర్థబోధఫలా, నఞర్థస్తు హననగతేష్టసాధనత్వాభావ ఎవేతి ।

భాష్యే జైమినీయమానర్థక్యాభిధానం క్రియాసన్నిధిస్యార్థవాదాదివిషయమిత్యుక్తమ్, తదామ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదితి హేతోస్తద్బలేనాక్రియార్థానామప్రామాణ్యమితి పూర్వపక్షస్య విధ్యేకవాక్యత్వేన ప్రామాణ్యమితి సిద్ధాన్తస్య చ తద్విషయత్వోపలక్షణార్థమిత్యాహ —

పురుషార్థానుపయోగీతి ।

స్వయం పుమర్థబ్రహ్మావగమపరత్వముపనిషదామసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య భాష్యవ్యాఖ్యాయా పరిహరతి —

యదపీత్యాదినా ।

అవగతబ్రహ్మాత్మభావస్యేతి భాష్యేఽవగతిశబ్దాభిప్రాయమాహ —

సత్యమితి ।

సాక్షాత్కారస్య స్వరూపత్వాన్న నివర్తకతేతి, తత్రాహ —

బ్రహ్మసాక్షాత్కారశ్చేతి ।

ఆత్మానమపి స్వం సాక్షాత్కారమితి ।

శ్రవణాదిసంస్కృతమనోజన్యశ్చేత్సాక్షాత్కారః కథం తర్హి వేదప్రమాణజనితేని భాష్యమత ఆహ —

అత్రచేతి ।

అశరీరత్వం దేహపాతోత్తరకాలమితి శఙ్కాయాం సశరీరత్వస్య నిమిత్తవర్ణనమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —

యదీతి ।

సశరీరత్వం మిథ్యాత్వాజ్జీవత ఎవ జ్ఞానేన నివర్త్యం, తర్హ్యశరీరత్వమప్యభావత్వాత్తథేత్యాశఙ్క్య న తత్త్వతః శరీరసంబన్ధాభావోపలక్షితస్యాతథాత్త్వాదిత్యాహ —

యత్పునరితి ।

భాష్యే తచ్ఛబ్దేన నహ్యాత్మన ఇతి ప్రస్తుతాత్మపరామర్శ ఇత్యాహ —

తదితీతి ।

శరీరసంబన్ధస్యేత్యాద్యసిద్ధేరిత్యన్తం భాష్యం వ్యాచష్టే —

న తావదితి ।

‘శరీరసంబన్ధస్య ధర్మాధర్మయోరి’త్యాది ‘ప్రసఙ్గా’దిత్యన్తం భాష్యం వివృణోతి —

తాభ్యాం త్వితి ।

ఆత్మని స్వతోఽ సిద్ధాభ్యాం ధర్మాధర్మాభ్యాం జన్యశరీరసంబన్ధం ప్రతి ప్రీయమాణే వాదినీ సిద్ధే శరీరసంబన్ధే ధర్మాదిసంబన్ధః తత్సిద్ధౌ శరీరాదిసంబన్ధ ఇతి పరస్పరాశ్రయం స్వపక్షే ప్రాపయతీత్యర్థః ।

ధర్మాధర్మవ్యక్త్యోః శరీరసంబన్ధవ్యక్తేశ్చేతరేతరహేతుత్వే యద్యపీతరేతరాశ్రయః, తథాపి న దోషోఽనాదిత్వాదితి సత్కార్యవాదీ శఙ్కతే —

యద్యుచ్యేతేతి ।

తత్ర నిత్యసత్యోర్వ్యక్త్యోర్న హేతుహేతుమత్తా, అభివ్యక్త్యోస్తు కాదాచిత్క్యోరితరేతరాధీనత్వే ఎకస్యా అప్యసిద్ధేరన్ధపరమ్పరాతుల్యానాదిత్వకల్పనా స్యాదిత్యాహ —

అన్ధపరమ్పరేతి ।

అసత్కార్యవాదీ వ్యక్తిభేదేనేతరేతరాశ్రయం పరిహరతీత్యాహ —

యస్త్వితి ।

కిం త్వేష ఇతి ।

ఇదానీన్తనశరీరసంబన్ధహేతురిత్యర్థః ।

పూర్వ ఎవాత్మశరీరసంబన్ధో విశేష్యతే —

పూర్వధర్మాధర్మభేదజన్మన ఇతి ।

పూర్వాభ్యాం ధర్మాధర్మవిశేషాభ్యాం జన్మ యస్య స తథోక్తః ।

ఎష త్వితి ।

వర్తమాన ఇత్యర్థః ।

ఆత్మన్యధ్యాసప్రస్తావోక్తయుక్తిభిర్నైకోపి క్రియాసంబన్ధః, కథమనన్తవ్యక్తిసంభవ ఇతి పరిహరతీత్యాహ —

తం ప్రత్యాహేతి ।

దేహాత్మసంబన్ధహేతుర్మిథ్యాభిమానః ప్రత్యక్ష ఇత్యుక్తమ్, తదాక్షిప్య సమాధత్తే —

యే త్వితి ।

అప్రసిద్ధవస్తుభేదస్యాన్యత్రాన్యశబ్దప్రత్యయౌ భ్రాన్తినిమిత్తావితి ప్రతిజ్ఞాయ సంశయనిమిత్తశబ్దప్రత్యయోదాహరణం భాష్యేఽనుపపన్నమిత్యాశఙ్క్య భ్రాన్తిశబ్దేన సమారోప ఉక్తః ।

అస్తి చ సంశయస్యాపి సమారోపత్వమిత్యాహ —

తత్ర హి పురుషత్వమితి ।

భ్రాన్తేరప్యుచితనిమిత్తాపేక్షణాదకస్మాదిత్యయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —

శుక్లభాస్వరస్యేతి ।

సాధారణధర్మిణీ దృష్టే కిం తన్మాత్రం విపర్యయకారణముత సాదృశ్యాదిదోషమిలితమ్ ।

నాద్యః; ధవలభాస్వరరూపస్య శుక్తిరజతసాధారణ్యే సతి వ్యవహితరజతనిశ్చయాత్ ప్రాగేవ సన్నిహితశుక్తినిశ్చయప్రసఙ్గాదిత్యభిధాయ ద్వితీయం దూషయతి —

సంశయో వేతి ।

సమానో ధర్మో యస్య స తథోక్తః ।

దృష్టేఽపి సాధారణే ధర్మిణి నిశ్చయః స్యాద్యద్యన్యతరకోటినిర్ణాయకం ప్రమాణం స్యాత్, స్థాణుత్వ ఇవ శాఖాదిదర్శనం, బాధకం వా ప్రమాణం కోఠ్యన్తరముపలభ్యేత, యథా తత్రైవ పురుషత్వవిపరీతే నిశ్చేష్టత్వాది, నైవమిహేత్యాహ —

ఉపలబ్ధీతి ।

ఉపలబ్ధిః సాధకం ప్రమాణమ్, అనుపలబ్ధిర్బాధకం, తయోరభావోఽత్రావ్యవస్థా । తతః సంశయో వా యుక్త ఇత్యధస్తనేనాన్వయః ।

నను విశేషద్వయస్మృతౌ సంశయః, ఇహ తు రజతమేవ స్మృతమితి విపర్యయ ఎవేతి, తత్రాహ —

విశేషద్వయేతి ।

అత్ర హేతుమాహ —

సంస్కారేతి ।

ఇతిశబ్దో హేతౌ । ఉద్బుద్ధః సంస్కారో హి స్మృతిహేతుః తదుద్బోధహేతుశ్చ సాదృశ్యమ్, తస్య ద్విష్టత్వేన శుక్తిరజతోభయనిష్ఠత్వేన హేతునోభయత్రైతత్సాదృశ్యం తుల్యమితి యతోఽతః సంశయ ఎవ యుక్తః । న చ రాగాద్విపర్యయః; విరక్తస్యాపి శుక్తౌ రజతభ్రమాదితి । ఎషాత్ర సంశయసామగ్ర్యక్షపాదేన వర్ణితా – ‘‘సమానానేకధర్మోపపత్తేర్విప్రతిపత్తేరుపలబ్ధ్యనుపలబ్ధ్యవ్యవస్థాతశ్చ విశేషాపేక్షో విమర్శః సంశయ’’ ఇతి । సమానధర్మః సాధారణధర్మః । అనేకస్మాద్వ్యావృత్తో సాధారణోఽనేకధర్మః ।

ఎవమిహ విపర్యయనియామకం దృష్టం నాస్తీత్యుపపాద్యాకస్మాచ్ఛబ్ద ఎవమభిప్రాయ ఇత్యాహ —

అత ఇతి ।

కథం తర్హి దృశ్యమానవిపర్యయనియమః ? తత్రాహ —

అనేనేతి ।

దృష్టం హేతుం ప్రతిషిధ్య కార్యనియమం ప్రతిజానతా భాష్యకారేణాదృష్టం కర్మ హేతుత్వేనార్థాదుక్తమితి ।

నను తదపి సమం కిం న స్యాత్? తత్రాహ —

తచ్చేతి ।

శ్రుతిస్మృతీరితి ।

శ్రుతిం స్మృతిం చేత్యర్థః ।

సాక్షాత్కారో హి దృష్టం ఫలం, తాదర్థ్యం మననాదేర్వదన్భాష్యకారో విధిం న మృష్యత ఇత్యాహ —

తదిదమితి ।

అత్రైకే వదన్తి — న దృష్టా శ్రవణాదేరవగత్యుపాయతా; కృతశ్రవణాదీనామపి కేషాంచిదిహ సాక్షాత్కారాసమున్మేషాత్, తాత్కాలికశ్రవణాదివిధురవామదేవాదేరప్యపరోక్షజ్ఞానసముదయాచ్చ, జన్మాన్తరకృతస్య చ విధిమన్తరేణ సాధనభావానవకల్పనాత్, శ్రవణాదివిధ్యనభ్యుపగమే చ తద్విధ్యురరీకారప్రవృత్తప్రథమసూత్రతద్భాష్యకదర్థనాదయుక్తస్తదనభ్యుపగమః — ఇతి । తత్ర న తావదనుష్ఠితసాధనస్యేహ ఫలాదర్శనం తద్విధివ్యాప్తమ్; అనవరతం వైశేషికాద్యసచ్ఛాస్త్రశ్రావిణామప్యపటుమతీనాం  కేషాంచిత్తచ్ఛాస్త్రార్థానవబోధదర్శనేఽపి తచ్ఛ్రవణవిధ్యభావాత్ । నాపి భవాన్తరకృతకర్మణ ఇహ ఫలజనకతా తద్విధివ్యాప్తా; జాతిస్మరస్య ప్రాచి భవే ధనముపార్జ్య భువి నిఖన్య ప్రమీతస్యేహ జన్మని తదాదాయ భోగాన్భుఞ్జానస్యాపి ప్రాగ్భవీయధనోపార్జనాయాః సంప్రతితనఫలార్థమవిహితాయా అపి హేతుభావోపలమ్భాత్ । ప్రథమసూత్రం తు శాస్త్రీయవిషయఫలనిరూపకం న విధివిచారపరమితి । కించ — ప్రాధాన్యం శ్రవణాదేర్న భవతామపి సంమతమ్ । గుణకర్మత్వమత్రైవ భాష్యకృద్భిర్నిజుహ్వువే॥

‘యది హ్యవగతం బ్రహ్మాన్యత్ర వినియుజ్యేతేత్యాదినేతి’

ఇత్యుక్తమధస్తాదితి ।

గాన్ధర్వశాస్త్రాభ్యాసవదపూర్వానపేక్షయా సాక్షాత్కారహేతుతోక్తేత్యర్థః । గుణకర్మ హ్యుపయోక్ష్యమాణశేషః; యథాఽవఘాతాది, ఉపయుక్తశేషో వా; యథా కృతప్రయోజనప్రయాజశేషాజ్యస్య హవిష్షు క్షారణం ‘ప్రయాజశేషేణ హవీంష్యభిఘారయేదితి’ విహితమ్ ।

తదిహాత్మన ఉపయుక్తోపయోక్ష్యమాణత్వాభావాన్న తద్విషయం మననాది గుణకర్మేత్యాహ —

తదపీతి ।

న చ శ్రవణాదిసంస్కృతస్యాత్మనః సాక్షాత్కారజన్మన్యస్తూపయోగ ఇతి శ్రవణాదిగుణకర్మత్వసిద్ధిః; అపూర్వోపయోగిన ఎవ గుణకర్మత్వాద్, దృష్టే తు సాక్షాత్కారేఽపూర్వాభావేన తదయోగాదితి । నను బాహ్యక్రియావిధిః ప్రథమకాణ్డే గతో మానసజ్ఞానవిధివిచారాయ పృథగారంభ ఇతి శఙ్కాపోహార్థమారభ్యమాణం చేతి భాష్యమ్॥

అహం బ్రహ్మాస్మీతి వాక్యస్య తదర్థస్య చేతరప్రమాణావసానత్వమయుక్తం, నిత్యనివృత్తిప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానపర ఇతిశబ్ద ఇత్యాహ —

ఇతికరణేనేతి ।

విధీనామద్వైతజ్ఞానవిరోధం దర్శయతి —

విధయో హీతి ।

త్ర్యంశా భావనా హి ధర్మః । తద్విషయా విధయః సాధ్యాదిభేదాధిష్ఠానాస్తద్విషయాః ।

అపి చైతేఽనుష్ఠేయం ధర్మముపదిశన్తస్తదుత్పాదినః పురుషేణ తమనుష్ఠాపయన్తీతి సాధ్యధర్మాధిష్ఠానాస్తత్ప్రమాణానీతి యావత్, అతో నిత్యసిద్ధాద్వైతబ్రహ్మావగమే తేషాం విరోధ ఇత్యాహ —

ధర్మోత్పాదిన ఇతి ।

నహీతి ।

హేతుభాష్యస్య ప్రతీకోపాదానమ్ ।

నహీత్యాదినిర్విషయాణీత్యన్తం భాష్యం వ్యాఖ్యాతి —

అద్వైతే హీతి ।

విషయనిషేధో వాక్యార్థభేదః సాధ్యసాధనాదిపదార్థభేదస్తమ్భాద్యర్థభేదశ్చాద్వైతావగతౌ న భవతీతి భాష్యార్థః ।

అప్రమాతృకాణీత్యేతద్వ్యాచష్టే —

న చ కర్తృత్వమితి ।

జ్ఞానకర్తృత్వమిత్యర్థః । నిర్విషయాణ్యప్రమాతృకాణీతి బహువ్రీహీ విశేషణపరౌ । తథా సతి హి విషయప్రమాతృనిషేధయోర్హేతుత్వసిద్ధిః ।

భాష్యే చకారః కరణనిషేధార్థ ఇత్యాహ —

తదిదమితి ।

భాష్యస్థప్రమాణశబ్దో భావసాధనత్వేన జ్ఞానవాచీ తతశ్చకారేణ కరణనిషేధః ।

పుత్రాదావహమిత్యభిమానో గౌణాత్మా చేత్తర్హి ముఖ్యాత్మనా కిం గుణసామ్యమత ఆహ —

యథేతి ।

వాహీకో నామ దేశవిశేషస్తన్నివాసీ తచ్ఛబ్దోక్తః ।

పుత్రాదేరుపకారకత్వారోపాద్య ఆత్మాభిమానస్తస్మిన్నివృత్తే మమత్వబాధనేత్యాహ —

గౌణాత్మన ఇతి ।

శ్రవణాదిప్రమాణబాధముక్త్వా ప్రమిత్యభావమాహ —

న కేవలమితి ।

బోధీతీనన్తపాఠో వ్యాఖ్యాతః । సప్తమ్యన్తస్తు నిగదవ్యాఖ్యాతః ।

నియతప్రాక్సత్త్వం హి కారణత్వం, ప్రమాత్రాదిశ్చ జ్ఞానకారణం, తస్మిన్ సకృదుదితతత్త్వసాక్షాత్కారాన్నివృత్తే నోర్ధ్వం జ్ఞానానువృత్తిరిత్యర్థపరత్వేన ప్రథమార్ధం వ్యాఖ్యాయ ప్రమాతృలయే ఫలినోఽభావాద్ మోక్షస్యాపుమర్థతేతి శఙ్కాం ద్వితీయార్ధవ్యాఖ్యయా నిరస్యతి —

న చ ప్రమాతురితి ।

అన్వేష్టవ్యః పరమాత్మాఽన్వేష్టుః ప్రమాతృత్వోపలక్షితాచ్చిదేకరసాన్న భిన్నస్తతోఽధ్యస్తప్రమాతృత్వబాధేఽప్యుపలక్షిత ఆత్మైవ పాపదోషాదిరహితోఽన్విష్టో విదితః స్యాదతో నోక్తదోష ఇత్యర్థః ।

నను యద్యన్వేష్టురాత్మభూతం బ్రహ్మ, కిమితి తర్హి సంసారే న చకాస్తి? తత్రాహ —

ఉక్తమితి ।

ప్రమాత్రాదేస్తత్త్వజ్ఞానహేతుతాం సిద్ధవత్కృత్య జ్ఞానాత్తన్నివృత్తౌ హేత్వభావాత్ఫలాభావ ఉక్తః ।

స న, బాధ్యస్య ప్రమాత్రాదేః ప్రమానుత్పాదకత్వాపాతాద్ ఇతి శఙ్కోత్తరత్వేన తృతీయశ్లోకం వ్యాఖ్యాతి —

స్యాదేతదితి ।

యదలీకం తన్న ప్రమాహేతురితి వ్యాప్తిం ప్రశిథిలయతి —

ఎతదుక్తమితి ।

య ఉత్పద్యతేఽనుభవో న స పారమార్థికో యః పారమార్థికో న స ఉత్పద్యతేఽతశ్చాప్రమాణాత్కథం పారమార్థికానుభవోత్పత్తిరిత్యయమిష్టప్రసఙ్గ ఇత్యాహ —

నచాయమితి ।

వృత్తావపి ప్రతిబిమ్బితచిదంశః సత్యో ఽస్తి, తత ఉక్తమ్ —

ఎకాన్తత ఇతి ।

నను వృత్తిరూపసాక్షాత్కారోఽలీకత్వాదవిద్యాత్మకః కథమవిద్యాముచ్ఛిన్ద్యాదవిద్యా వా కథం స్వవిరోధినం తం జనయేదత ఆహ —

అవిద్యా త్వితి ।

అలీకస్యాపి సత్యవిషయత్వాదవిద్యానివర్తకత్వోపపత్తిః, దృష్టం చ స్వప్నోపలబ్ధవ్యాఘ్నాదీనాం స్వోపాదానావిద్యానివర్తకత్వమితి భావః । అవిద్యామయీ వృత్తిర్యద్యవిద్యాముచ్ఛిన్ద్యాత్తామేవ స్వనివర్తికామవిద్యాం జనయేద్వోభయథాప్యుక్తమార్గేణ న కాచిదనుపపత్తిరిత్యర్థః । విద్యాం వృత్తిమవిద్యాం చ కార్యకారణభావేన సహితే యో వేద సోఽవిద్యోపాదానత్వేన తన్మయ్యా వృత్త్యా తదుపాదానం మృత్యుమవిద్యాం తీర్త్వా స్వరూపభూతవిద్యోపలక్షితమమృతమనుత ఇతి శ్రుతేరర్థః॥ భాష్యోదాహృతశ్రుతయో వ్యాఖ్యాయన్తే । ఉత్తరత్రాపి తత్తదధికరణసమాప్తౌ శ్రుతయో వ్యాఖ్యాస్యన్తే ।

సదేవేతి ।

సదిత్యస్తితామాత్రముక్తమ్ । ఎవశబ్దోఽవధారణార్థః ।

కిం తదవధ్రియత ఇత్యత ఆహ —

ఇదమితి ।

యదిదం వ్యాకృతం జగదుపలభ్యతే తత్, అగ్రే ప్రాగుత్పత్తేః వికృతరూపపరిత్యాగేన సదేవాసీత్, హే సౌమ్య ప్రియదర్శనేతి శ్వేతకేతుః పిత్రా సంబోధ్యతే ।

మా భూత్స్థూలం పృథివీగోలకాదీదమ్బుద్ధిగ్రాహ్యం ప్రాగుత్పత్తేః, అన్యత్తు మహదాదికం కిమాసీత్? నేత్యాహ —

ఎకమేవేతి ।

స్వకార్యపతితమన్యన్నాసీదిత్యర్థః ।

మృదో ఘటాకారేణ పరిణమయితృకుమ్భకారవత్ కిం సతోఽన్యన్నిమిత్తకారణమాసీత్? నేత్యాహ —

అద్వితీయమితి ।

ఆప్నోతీత్యాత్మా పరమకారణం, వై ఇతి జగతః ప్రాగవస్థాం స్మారయతి । ఇదమిత్యాదిపదవ్యాఖ్యా పూర్వవత్ । తదితి ప్రకృత ఆత్మా పరామృశ్యతే, య ఇన్ద్రో మాయాభిః పురురూప ఈయత ఇత్యుక్తః । నపుంసకప్రయోగస్తు విధేయబ్రహ్మాపేక్షః ।

తదేతదేవ యద్బ్రహ్మ తద్వా కింలక్షణమిత్యత ఆహ —

అపూర్వమితి ।

నాస్య పూర్వం కారణం విద్యత ఇత్యపూర్వమ్, అకార్యమిత్యర్థః । తథా నాస్యాపరం కార్యం వాస్తవం విద్యత ఇత్యనపరమ్, అకారణమితి యావత్ । నాస్యాన్తరం జాత్యన్తరమ్ అన్తరాలే విద్యత ఇత్యనన్తరమ్, దాడిమాదివత్స్వగతరసాన్తరవిధురమిత్యర్థః । ఎవంవిధమన్యదపి కూటస్థమేతదనాత్మకతయా బాహ్యమస్య న విద్యత ఇత్యబాహ్యమితి । యత్పురస్తాద్ దృశ్యమవిద్యాదృష్టీనామబ్రహ్మేవ ప్రతిభాసతే, తత్సర్వమిదమమృతం బ్రహ్మైవ వస్తుత ఇత్యర్థః । తథా పశ్చాద్దక్షిణతః ఇత్యాదిమన్త్రశేషేణ సర్వాత్మత్వమవగన్తవ్యమ్॥ సంపతత్యస్మాదముం లోకం ఫలభోగాయేతి సంపాతః కర్మ, తద్యావత్తావదుషిత్వా ఆవర్తత ఇతి । ఇష్టం శ్రౌతమ్ । పూర్తం స్మార్తమ్ । దత్తం దానమ్॥ పరమార్థతః శరీరసంబన్ధరహితం వావ ఎవ సన్తం భవన్తమ్ తమాత్మానం వైషయికే ప్రియాప్రియే న స్పృశతః । । ఎవం పరమార్థతోఽశరీరం శరీరేష్వనవస్థేష్వనిత్యేష్వవస్థితం నిత్యం, మహాన్తమ్ ।

??మహత్త్వమాపేక్షికమిత్యాశఙ్క్యాహ —

విభుమ్ ॥

మన్తృమన్తవ్యభేదనిషేధార్థమాహ —

ఆత్మానమితి ।

ఈదృశమాత్మానం మత్వా ధీరో ధీమాన్న శోచతి॥ ప్రాణః క్రియాశక్తిః పరమార్థతో న విద్యతే యస్య సోఽప్రాణః । తథా జ్ఞానశక్తిమన్మనో యస్య నాస్తి సోఽమనాః । క్రియాశక్తిమత్ప్రాణనిషేధేన తత్ప్రధానాని కర్మేన్ద్రియాణి, జ్ఞానశక్తిమన్మనోనిషేధేన తత్ప్రధానాని జ్ఞానేన్ద్రియాణి చ సవిషయాణి నిషిద్ధాని । యస్మాదేవం తస్మాచ్ఛుభ్రః శుద్ధ ఇతి । స్వప్నాద్యవస్థాకృతకర్మస్వకర్తాత్మేత్యుక్తం స యత్తత్ర కించిత్పశ్యత్యనన్వాగతస్తేన భవతీతి పూర్వవాక్యే ।

తత్ర హేతురుచ్యతే —

అసఙ్గో హీతి ।

మూర్తం హి మూర్తాన్తరేణ సంసృజ్యమానం సృజ్యతే । ఆత్మా స్వయం పురుషో న మూర్తః । అతో న కేనచిత్సృజ్యత ఇత్యసఙ్గః । అతో న కర్తేతి॥ ధర్మాదధర్మాత్తత్ఫలసుఖదుఃఖాచ్చ కృతాత్ కార్యప్రపఞ్చాద్ అకృతాత్కారణాద్ అన్యత్ర పృథక్ భూతం భూతాదేః కాలాదన్యత్ర తేనానవచ్ఛేద్యం, చేత్పశ్యసి తద్వదేతి మృత్యుం ప్రతి నచికేతసః ప్రశ్నః॥ అస్య విదుషోఽప్రవృత్తఫలాని కర్మాణి, తస్మిన్ పరావరే బ్రహ్మణి ఆత్మత్వేన దృష్టే క్షీయన్తే । పరం కారణమ్ । అవరం కార్యమ్ । తద్రూపే తదధిష్ఠానే ॥ బ్రహ్మణః స్వభావమానన్దం విద్వాన్ । యదస్మిన్దేహే జలసూర్యవత్ ప్రవిష్టం బ్రహ్మ జీవాభిధం తదాచార్యేణ బోధ్యమానమాత్మానమేవ విధూతకల్పనమవేద్ విదితవత్ । కిం సాఙ్ఖ్యమత ఇవ ద్వైతమధ్యే? న, అపి తు అహం బ్రహ్మాద్వితీయమస్మీతి । తస్మాదేవ విజ్ఞానాదవిద్యాకృతాసర్వత్వనివృత్త్యా తద్ బ్రహ్మ సర్వమభవత్॥ యస్మిన్ సర్వాణి భూతాని ఆత్మైవాభూద్విజానత ఇతి యః సర్వాత్మభావో విద్యాభివ్యక్త ఉక్తః, తత్రాత్మని తత్ర చాజ్ఞానకాలే ఆత్మైకత్వం పశ్యతః కో మోహః । తత్పదలక్ష్యం బ్రహ్మ ఎతదాత్మభావేనావస్థితమహమస్మీతి పశ్యన్నేతస్మాదేవ దర్శనాదృష్టిః వామదేవాఖ్యః పరం బ్రహ్మ అవిద్యానివృత్తిద్వారా ప్రతిపన్నవాన్ కిలేతి । హశబ్దో వ్యవధానేన సంబన్ధనీయః । స ఎతస్మిన్దర్శనే స్థితః సర్వాత్మభావప్రకాశకానహం మనురిత్యాదీన్మన్త్రాంశ్చ దదర్శ॥ భారద్వాజాదయః షడృషయః పరం విద్యాప్రదం పిప్పలాదం గురుం విద్యానిష్క్రయార్థమనురూపమన్యదపశ్యన్తః పాదయోః ప్రణమ్య ప్రోచుః । త్వం హ్యాస్మాకం పితా బ్రహ్మశరీరస్యాజరామరస్య విద్యాయా జనయితృత్వాద్, ఇతరౌ తు శరీరమేవ జనయతః । జనయితృత్వమపి సిద్ధస్యైవావిద్యానివృత్తిముఖేనేత్యాహ — యస్త్వం నః । అస్మానవిద్యామహోదధేః పరమపునరావృత్తిలక్షణం పారం తారయసి విద్యాబలేనేతి ప్రశ్నోపనిషత్॥ శ్రుతం హ్యేవ మే ఇత్యాదిచ్ఛన్దోగశ్రుతిః సనత్కుమారనారదసంవాదరూపా । తత్రాపి తారయత్విత్యన్తముపక్రమస్థం వాక్యం శేషమాఖ్యాయికోపసంహారస్థం వాక్యాన్తరమ్ । మే మమ భగవద్దృశేభ్యో భగవత్సదృశేభ్యః । ఇదం శ్రుతమ్ । యత్తరతి శోకం మనస్తాపమకృతార్థబుద్ధిమాత్మవిదితి । సోఽహమనాత్మవిత్త్వాచ్ఛోచామి అతస్తం మాం శోకసాగరస్య పారమన్తం భగవాంస్తారయతు ఆత్మజ్ఞానోడుపేనేతి । వల్కలాదివచ్చిత్తరఞ్జకో రాగాదికషాయో మృదితః క్షాలితో వినాశితో యస్య జ్ఞానవైరాగ్యాభ్యాసక్షారజలేన తస్మై నారదాయ తమసోఽవిద్యాలక్షణస్య పారం పరమార్థతత్త్వం దర్శితవాన్॥ సంవర్గవిద్యాయాం శ్రూయతే । వాయుర్వావ సంవర్గో యదా వా అగ్నిరుద్వాయతి ఉపశామ్యతి వాయుమేవాప్యేతి ప్రలీయతే యదా సూర్యోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి । యదా చన్ద్రోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి । యదాఽప ఉచ్ఛుష్యన్తి వాయుమేవాపియన్తి వాయుర్హ్యేవైతాన్సర్వాన్సంవృఙ్క్తే ఇత్యాధిదైవతమ్ । అథాధ్యాత్మమ్ — ప్రాణోవావ సంవర్గో యదా వై పురుషః స్వపితి ప్రాణం తర్హి వాగప్యేతి ప్రాణం చక్షుః ప్రాణం శ్రోత్రం ప్రాణం మన ఇతి । తద్ బ్రహ్మవిది తత్కార్యాదన్యదేవ । అథో అపి అవిదితాత్కారణాత్ అధి ఉపరి అన్యదిత్యర్థః । యేన ప్రమాత్రా ఇదం సర్వం వస్తు విజానాతి లోకః, తం కేన కరణేన విజానీయాత్? కరణస్య జ్ఞేయవిషయత్వాత్ప్రమాతరి వృత్త్యనుపపత్తేః । తస్మాత్ప్రమాతాపి న జ్ఞేయః కిన్తు తత్సాక్షీత్యర్థః । యద్వాచా శబ్దేనానభ్యుదితమ్ అప్రకాశితమ్ ।

యేన బ్రహ్మణా సా వాగభ్యుద్యతే ప్రకాశ్యతే ఇత్యవిషయత్వమ్ ఉపన్యస్యాహ —

??।

తదేవాత్మభూతమ్ ప్రమాతృత్వాదికల్పనా అపోహ్యేత్యేవకారార్థః । బ్రహ్మ మహత్తమమితి త్వం విద్ధి, హే శిష్య యదుపాధివిశిష్టం దేవతాదీదమిత్యుపాసతే జనాః ఇదం త్వం బ్రహ్మ న విద్ధీతి । యస్య బ్రహ్మామతమవిషయ ఇతి నిశ్చయః, తస్య తద్ బ్రహ్మ మతం సమ్యగ్ జ్ఞాతం యస్య పునర్మతం విషయతయా మతం బ్రహ్మేతి మతిర్న, స వేద బ్రహ్మభేదబుద్ధిత్వాత్ । ఎతౌ విద్వదవిద్వత్పక్షావనువదతి — అనియమార్థమ్ । అవిజ్ఞాతమితి విషయత్వేనావిజ్ఞాతమేవ బ్రహ్మ సమ్యగ్విజానతాం విజ్ఞాతమేవ విషయతయా భవతి యథావదవిజానతామ్ । దృష్టేశ్చక్షుర్జన్యాయాః కర్మభూతాయా ద్రష్టారం స్వభావభూతయా నిత్యదృష్ట్యా వ్యాప్తారం దృశ్యయాఽనయా న పశ్యేః । విజ్ఞాతేర్బుద్ధిధర్మస్య నిశ్చయస్య విజ్ఞాతారమితి పూర్వవత్ । తయోర్జీవపరయోర్మధ్యే ఎకో జీవః పిప్పలం కర్మఫలమ్ అన్యః పరమాత్మాఽభిచాకశీతి పశ్యత్యేవ నాత్తి । ఆత్మీయం శరీరమ్ ఆత్మా శరీరాదిసంయుక్తమాత్మానమిత్యర్థః । ఎకో దేవో గూఢః । ఛన్నః । సర్వవ్యాపిత్వం న గగనవత్, కింతు సర్వభూతాన్తరాత్మా, కర్మాధ్యక్షః కర్మఫలప్రదాతా, సర్వభూతానామధివాసోఽధిష్ఠానమ్ ।

సాక్షిత్వే హేతుశ్చేతేతి ।

చైతన్యస్వభావ ఇత్యర్థః । కేవలో దృశ్యవర్జితః నిర్గుణో జ్ఞానాదిగుణవాన్ న భవతి॥    స ఆత్మా, పరితః సమన్తాత్ అగాత్సర్వగతః శుక్రమిత్యాదయః శబ్దాః పుల్లిఙ్గత్వేన పరిణేయాః; స ఇత్యుపక్రమాత్ । అకాయో లిఙ్గశరీరవర్జితః । అవ్రణోఽక్షతః । అస్నావిరః శిరరహితః । అవ్రణాస్నావిరత్వాభ్యాం స్థూలదేహరాహిత్యముక్తమ్ ।

శుక్ర ఇతి ।

బాహ్యశుద్ధివిరహఉక్తః । శుద్ధ ఇత్యాన్తరరాగాద్యభావః । అపాపవిద్ధో ధర్మాఽధర్మరహితః । భాష్యేఽనాధేయాతిశయత్వనిత్యశుద్ధత్వయోః పూర్వసిద్ధవదుక్తహేత్వోః సిద్ధిమేతౌ మన్త్రౌ దర్శయత ఇతి బోద్ధవ్యమ్ । ఆత్మానం సాక్షిణమయం పరమాత్మాఽస్మీత్యపరోక్షతయా జానీయాచ్చేత్, కశ్చిత్పురుషః చేచ్ఛబ్దః ఆత్మసాక్షాత్కారస్య దుర్లభత్వప్రదర్శనార్థః । స స్వవ్యతిరిక్తమాత్మనః కిం ఫలమిచ్ఛుః కస్య వా పుత్రాదేః కామాయ ప్రయోజనాయ, తదలాభనిమిత్తతయా శరీరం సంతప్యమానమను తదుపాధిః సన్ సంజ్వరేత్ సంతప్యేత । నిరుపాధ్యాత్మదర్శినో నాన్యదస్తి ప్రయోజనం నాప్యన్యః పుత్రాదిరిత్యాక్షేపః । య ఆత్మా చతుర్థేఽథాత ఆదేశో నేతి నేతీతి వాక్యేన విశ్వదృశ్యనిషేధేన వ్యాఖ్యాతః స ఎష పఞ్చమేఽధ్యాయే నిరుప్యత ఇత్యర్థః । యథేన్ద్రియాదిభ్యః పరం పరమాసీన్నైవం పురుషాదస్తి కించిత్పరం సా పురుషలక్షణా కాష్ఠావధిః సూక్ష్మత్వమహత్వాదేః సైవ గతిః పరః పురుషార్థః । యస్యోదాహృతసవిశేషబ్రహ్మణా । పృథివ్యేవ యస్యాయతనమిత్యుపక్రమ్యోపన్యస్తానామధిష్ఠానం తమౌపనిషదముపనిషద్భిరేవ విజ్ఞేయమ్ । విశేషణస్య వ్యావర్తకత్వాదయమర్థో లభ్యతే । పురుషం త్వా త్వాం పృచ్ఛామి హే శాకల్యేతి యాజ్ఞవల్క్యస్య ప్రశ్నః । ‘అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుత’ ఇతి  పూర్వవాక్యే జీవన్ముక్తిరుక్తా । తత్ర దేహే వర్తమానోఽపి పూర్వవన్న సంసారీత్యత్ర దృష్టాన్తః । తత్తత్ర యథాఽహినిర్ల్వయినీ అహిత్వగ్ వల్మీకాదౌ ప్రత్యస్తా ప్రక్షిప్తా మృతా ప్రాగ్వదహినాత్మత్వేనానభిమతా శయీత వర్తేత ఎవమేవేదం విద్వచ్ఛరీరం ముక్తేన పూర్వవదాత్మత్వేనానభిమతం శేతే । అథాయం సర్పస్థానీయో జీవన్ముక్తః శరీరే వర్తమానోఽప్యశరీరః । అహిరపి హి త్యక్తత్వచా సంయుక్తోఽపి తామహమితి నాభిమన్యతే । అశరీరత్వాదేవామృతః ప్రాణితి జీవతీతి ప్రాణః నిరుపాధిః సన్నిత్యర్థః । ఎవంచ బ్రహ్మైవ తచ్చ బ్రహ్మతేజ ఎవ విజ్ఞానజ్యోతిః పరమార్థవివేకతోఽచక్షురపి బాధితానువృత్త్యా సచక్షురివేత్యాదిశ్రుత్యన్తరయోజనా॥ ఇతి వేదాన్తకల్పతరౌ చతుస్సూత్రీ సమాప్తా॥