ఎవం - “కార్యాన్వయం వినా సిద్ధరూపే బ్రహ్మణి మానతా । పురుషార్థే స్వయం తావద్వేదాన్తానాం ప్రసాధితా” ॥ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయ “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర.సూ.౧ । ౧ । ౨) ఇత్యాదినా “తత్తు సమన్వయాత్”(బ్ర.సూ.౧ । ౧ । ౩) ఇత్యన్తేన సూత్రసన్దర్భేణ సర్వజ్ఞే సర్వశక్తౌ జగదుత్పత్తిస్థితివినాశకారణే ప్రామాణ్యం వేదాన్తానాముపపాదితమ్ । తచ్చ బ్రహ్మణీతి పరమార్థతః । న త్వద్యాపి బ్రహ్మణ్యేవేతి వ్యుత్పాదితమ్ । తదత్ర సన్దిహ్యతే - తజ్జగదుపాదానకారణం కిం చేతనముతాచేతనమితి । అత్ర చ విప్రతిపత్తేః ప్రవాదినాం విశేషానుపలమ్భే సతి సంశయః । తత్ర చ ప్రధానమచేతనం జగదుపాదానకారణమనుమానసిద్ధమనువదన్త్యుపనిషద ఇతి సాఙ్ఖ్యాః । జీవాణువ్యతిరిక్తచేతనేశ్వరనిమిత్తాధిష్ఠితాశ్చతుర్విధాః పరమాణవో జగదుపాదానకారణమనుమితమనువదన్తీతి కాణాదాః । ఆదిగ్రహణేనాభావోపాదానత్వాది గ్రహీతవ్యమ్ । అనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాశక్తిమచ్చేతనోపాదానం జగదాగమికమితి బ్రహ్మవిదః । ఎతాసాం చ విప్రతిపత్తీనామనుమానవాక్యానుమానవాక్యతదాభాసా బీజమ్ । తదేవం విప్రతిపత్తేః సంశయే కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । తత్ర “జ్ఞానక్రియాశక్త్యభావాద్బ్రహ్మణోఽపరిణామినః । న సర్వశక్తివిజ్ఞానే ప్రధానే త్వస్తి సమ్భవః” ॥ జ్ఞానక్రియాశక్తీ ఖలు జ్ఞానక్రియాకార్యదర్శనోన్నేయసద్భావే । న చ జ్ఞానక్రియే చిదాత్మని స్తః, తస్యాపరిణామిత్వాదేకత్వాచ్చ । త్రిగుణే తు ప్రధానే పరిణామిని సమ్భవతః । యద్యపి చ సామ్యావస్థాయాం ప్రధానే సముదాచరద్వృత్తినీ క్రియాజ్ఞానే న స్తః, తథాప్యవ్యక్తేన శక్త్యాత్మనా రూపేణ సమ్భవత ఎవ । తథా చ ప్రధానమేవ సర్వజ్ఞం చ సర్వశక్తి చ । న తు బ్రహ్మ । స్వరూపచైతన్యం త్వస్యావృత్తితమనుపయోగి జీవాత్మనామివాస్మాకమ్ । న చ స్వరూపచైతన్యే కర్తృత్వమ్ , అకార్యత్వాత్తస్య । కార్యత్వే వా న సర్వదా సర్వజ్ఞతా । భోగాపవర్గలక్షణపురుషార్థద్వయప్రయుక్తానాదిప్రధానపురుషసంయోగనిమిత్తస్తు మహదహఙ్కారాదిక్రమేణాచేతనస్యాపి చేతనానధిష్ఠితస్య ప్రధానస్య పరిణామః సర్గః । దృష్టం చాచేతనం చేతనానధిష్ఠితం పురుషార్థే ప్రవర్తమానమ్ । యథా వత్సవివృద్ధ్యర్థమచేతనం క్షీరం ప్రవర్తతే । “తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాద్యాశ్చ శ్రుతయోఽచేతనేఽపి చేతనవదుపచారాత్స్వకార్యోన్ముఖత్వమాదర్శయన్తి, యథా కూలం పిపతిషతీతి । “యత్ప్రాయే శ్రూయతే యచ్చ తత్తాదృగవగమ్యతే । భాక్తప్రాయే శ్రుతమిదమతో భాక్తం ప్రతీయతే” ॥ అపి చాహుర్వృద్ధాః - “యథాగ్ర్యప్రాయే లిఖితం దృష్ట్వా వదన్తి భవేదయమగ్ర్యః” ఇతి, తథేదమపి “తా ఆప ఐక్షన్త” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౪) “తత్తేజ ఐక్షత” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాద్యుపచారప్రాయే క్షుతం “తదైక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యౌపచారికమేవ విజ్ఞేయమ్ । “అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ ప్రధానస్య జీవాత్మత్వం జీవార్థకారితయాహ । యథా హి భద్రసేనో రాజార్థకారీ రాజ్ఞా భద్రసేనో మమాత్మేత్యుపచర్యతే, ఎవం “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో భాక్తాః సమ్పత్త్యర్థా వా ద్రష్టవ్యాః । “స్వమపీతో భవతి” (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి చ నిరుక్తం జీవస్య ప్రధానే స్వకీయేఽప్యయం సుషుప్తావస్థాయాం బ్రూతే । ప్రధానాంశతమఃసముద్రకే హి జీవోనిద్రాణస్తమసీవ మగ్నో భవతి । యథాహుః - “అభావప్రత్యయాలమ్బనా వృత్తిర్నిద్రా”(యో.సూ. ౧.౧౦) ఇతి । వృత్తీనామన్యాసాం ప్రమాణాదీనామభావస్తస్య ప్రత్యయకారణం తమస్తదాలమ్బనా నిద్రా జీవస్య వృత్తిరిత్యర్థః । తథా సర్వజ్ఞం ప్రస్తుత్య శ్వేతాశ్వతరమన్త్రోఽపి “సకారణం కరణాధిపాధిపః” ఇతి ప్రాధానాభిప్రాయః । ప్రధానస్యైవ సర్వజ్ఞత్వం ప్రతిపాదితమధస్తాత్ । తస్మాదచేతనం ప్రధానం జగదుపాదానమనువదన్తి శ్రుతయ ఇతి పూర్వః పక్షః । ఎవం కాణాదాదిమతేఽపి కథఞ్చిద్యోజనీయాః శ్రుతయః । అక్షరార్థస్తు -

ప్రధానకారణపక్షేఽపీతి ప్రధానస్యాపీతి ।

అపికారావేవకారార్థౌ ।

స్యాదేతత్ । సత్త్వసమ్పత్త్యా చేదస్య సర్వజ్ఞతాథ తమఃసమ్పత్త్యా - సర్వజ్ఞతైవాస్య కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -

తేన చ సత్త్వధర్మేణ జ్ఞానేనేతి ।

సత్త్వం హి ప్రకాశశీలం నిరతిశయోత్కర్షం సర్వజ్ఞతాబీజమ్ । తథాహుః - “నిరతిశయం సర్వజ్ఞతాబీజం” ఇతి । యత్ఖలు సాతిశయం తత్క్వచిన్నిరతిశయం దృష్టం, యథా కువలామలకబిల్వేషు, సాతిశయం మహత్త్వం వ్యోమ్ని పరమమహతి నిరతిశయమ్ । ఎవం జ్ఞానమప్యేకద్విబహువిషయతయా సాతిశయమిత్యనేనాపి క్వచిన్నిరతిశయేన భవితవ్యమ్ । ఇదమేవ చాస్య నిరతిశయత్వం యద్విదితసమస్తవేదితవ్యత్వమ్ । తదిదం సర్వజ్ఞత్వం సత్త్వస్య నిరతిశయోత్కర్షత్వే సమ్భవతి । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి రజస్తమసీ అపి స్తః తథాపి పురుషార్థప్రయుక్తగుణవైషమ్యాతిశయాత్సత్త్వస్య నిరతిశయోత్కర్షే సార్వజ్ఞ్యం కార్యముత్పద్యత ఇతి ప్రధానావస్థాయామపి తన్మాత్రం వివక్షిత్వావివక్షిత్వా చ తమఃకార్యం ప్రధానం సర్వజ్ఞముపచర్యత ఇతి ।

అపిభ్యామవధారణస్య వ్యవచ్ఛేద్యమాహ -

న కేవలస్యేతి ।

నహి కిఞ్చిదేకం కార్యం జనయేదపి తు బహూని । చిదాత్మా చైకః, ప్రధానం తు త్రిగుణమితి తత ఎవ కార్యముత్పత్తుమర్హతి, న చిదాత్మన ఇత్యర్థః ।

తవాపి చ యోగ్యతామాత్రేణైవ చిదాత్మనఃసర్Sవజ్ఞతాభ్యుపగమో న కార్యయోగాదిత్యాహ -

త్వయాపీతి ।

న కేవలస్యాకార్యకారణస్యేత్యేతత్సింహావలోకితేన ప్రపఞ్చయతి -

ప్రాగుత్పత్తేరితి ।

అపి చ ప్రధానస్యేతి ।

చస్త్వర్థః ।

ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -

ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్ ।

నామరూపప్రపఞ్చలక్షణకార్యదర్శనాదేతత్కారణమాత్రవదితి సామాన్యకల్పనాయామస్తి ప్రమాణం, న తు తదచేతనం చేతనమితి వా విశేషకల్పనాయామస్త్యనుమానమిత్యుపరిష్టాత్ప్రవేదయిష్యతే । తస్మాన్నామరూపప్రపఞ్చకారణభేదప్రమాయామామ్నాయ ఎవ భగవానుపాసనీయః । తదేవమామ్నాయైకసమధిగమనీయే జగత్కారణే “పౌర్వాపర్యపరామర్శాద్యదామ్నాయోఽఞ్జసా వదేత్ । జగద్బీజం తదేవేష్టం చేతనే చ స ఆఞ్జసః” ॥ తేషు తేషు ఖల్వామ్నాయప్రదేశేషు “తదైక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యేవంజాతీయకైర్వాక్యైరీక్షితుః కారణాజ్జగజ్జన్మాఖ్యాయత ఇతి । న చ ప్రధానపరమాణ్వాదేరచేతనస్యేక్షితృత్వమాఞ్జసమ్ । సత్త్వాంశేనేక్షితృ ప్రధానం, తస్య ప్రకాశకత్వాదితి చేన్న । తస్య జాడ్యేన తత్త్వానుపపత్తేః । కస్తర్హి రజస్తమోభ్యాం సత్త్వస్య విశేషః । స్వచ్ఛతా । స్వచ్ఛం హి సత్త్వమ్ । అస్వచ్ఛే చ రజస్తమసీ । స్వచ్ఛస్య చ చైతన్యబిమ్బోద్గ్రాహితయా ప్రకాశకత్వవ్యపదేశో నేతరయోః, అస్వచ్ఛతయా తద్గ్రాహిత్వాభావాత్ । పార్థివత్వే తుల్య ఇవ మణేర్బిమ్బోద్గ్రాహితా న లోష్టాదీనామ్ । బ్రహ్మణస్త్వీక్షితృత్వమాఞ్జసం, తస్యామ్నాయతో నిత్యజ్ఞానస్వభావత్వవినిశ్చయాత్ । నన్వత ఎవాస్య నేక్షితృత్వం, నిత్యస్య జ్ఞానస్వభావభూతస్యేక్షణస్యాక్రియాత్వేన బ్రహ్మణస్తత్ప్రతి నిమిత్తభావాభావాత్ । అక్రియానిమిత్తస్య చ కారకత్వనివృత్తౌ తద్వ్యాప్తస్య తద్విశేషస్య కర్తృత్వస్య నివృత్తేః । సత్యం, బ్రహ్మస్వభావశ్చైతన్యం నిత్యతయా న క్రియా, తస్య త్వనవచ్ఛిన్నస్య తత్తద్విషయోపధానభేదావచ్ఛేదేన కల్పితభేదస్యానిత్యత్వం కార్యత్వం చోపపద్యతే । తథా చైవంలక్షణ ఈక్షణే సర్వవిషయే బ్రహ్మణః స్వాతన్త్ర్యలక్షణం కర్తృత్వముపపన్నమ్ । యద్యపి చ కూటస్థనిత్యస్యాపరిణామిన ఔదాసీన్యమస్య వాస్తవం తథాప్యనాద్యనిర్వచనీయావిద్యావచ్ఛిన్నస్య వ్యాపారవత్త్వమవభాసత ఇతి కర్తృత్వోపపత్తిః । పరైరపి చ చిచ్ఛేక్తేః కూటస్థనిత్యాయా వృత్తీః ప్రతి కర్తృత్వమీదృశమేవాభ్యుపేయం, చైతన్యసామాన్యాధికరణ్యేన జ్ఞాతృత్వోపలబ్ధేః । నహి ప్రాధానికాన్యన్తర్బహిఃకరణాని త్రయోదశ సత్త్వగుణప్రధానాన్యపి స్వయమేవాచేతనాని, తద్వృత్తయశ్చ స్వం వా పరం వా వేదితుముత్సహన్తే । నో ఖల్వన్ధాః సహస్రమపి పాన్థాః పన్థానం విదన్తి । చక్షుష్మతా చైకేన చేద్వేద్యతే, స ఎవ తర్హి మార్గదర్శీ స్వతన్త్రః కర్తా నేతా తేషామ్ । ఎవం బుద్ధిసత్త్వస్య స్వయమచేతనస్య చితిబిమ్బసఙ్క్రాన్త్యా చేదాపన్నం చైతన్యస్య జ్ఞాతృత్వం, చితిరేవ జ్ఞాత్రీ స్వతన్త్రా, నాన్తర్బహిష్కరణాన్యన్ధసహస్రప్రతిమాన్యస్వతన్త్రాణి । న చాస్యాశ్చితేః కూటస్థనిత్యాయా అస్తి వ్యాపారయోగః । న చ తదయోగేఽప్యజ్ఞాతృత్వం, వ్యాపారవతామపి జడానామజ్ఞత్వాత్ । తస్మాదన్తఃకరణవర్తినం వ్యాపారమారోప్య చితిశక్తౌ కర్తృత్వాభిమానః । అన్తఃకరణే వా చైతన్యమారోప్య తస్య జ్ఞాతృత్వాభిమానః । సర్వథా భవన్మతేఽపి నేదం స్వాభావికం క్వచిదపి జ్ఞాతృత్వం, అపి తు సాంవ్యవహారికమేవేతి పరమార్థః । నిత్యస్యాత్మనో జ్ఞానం పరిణామ ఇతి చ భేదాభేదపక్షమపాకుర్వద్భిరపాస్తమ్ । కూటస్థస్య నిత్యస్యాత్మనోఽవ్యాపారవత ఎవ భిన్నం జ్ఞానం ధర్మ ఇతి చోపరిష్టాదపాకరిష్యతే । తస్మాద్వస్తుతోఽనవచ్ఛిన్నం చైతన్యం తత్త్వాన్యత్వాభ్యామనిర్వచనీయావ్యాకృతవ్యాచికీర్షితనామరూపవిషయావచ్ఛిన్నం సజ్జ్ఞానం కార్యం, తస్య కర్తా ఈశ్వరో జ్ఞాతా సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరితి సిద్ధమ్ । తథా చ శ్రుతిః - “తపసా చీయతే బ్రహ్మ తతోఽన్నమభిజాయతే । అన్నాత్ప్రాణో మనః సత్యం లోకాః కర్మసు చామృతమ్ ॥ యః సర్వజ్ఞః సర్వవిద్యస్య జ్ఞానమయం తపః । తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నం చ జాయతే ॥”(ము.ఉ. ౧.౧.౮) ఇతి । తపసా జ్ఞానేన అవ్యాకృతనామరూపవిషయేణ చీయతే తద్వ్యాచికీర్షవద్భవతి, యథా కువిన్దాదిరవ్యాకృతం పటాది బుద్ధావాలిఖ్య చికీర్షతి । ఎకధర్మవాన్ ద్వితీయధర్మోపజననేన ఉపచిత ఉచ్యతే । వ్యాచికీర్షాయాం చోపచయే సతి తతో నామరూపమన్నమదనీయం సాధారణం సంసారిణాం వ్యాచికీర్షితమభిజాయతే । తస్మాదవ్యాకృతాద్వ్యాచికీర్షితాదన్నాత్ప్రాణో హిరణ్యగర్భో బ్రహ్మణో జ్ఞానక్రియాశక్త్యధిష్ఠానం జగత్సూత్రాత్మా సాధారణో జాయతే, యథాఽవ్యాకృతాత్వ్యాచికీర్షితాత్పటాదవాన్తరకార్యం ద్వితన్తుకాది । తస్మాచ్చ ప్రాణాన్మన అఖ్యం సఙ్కల్పవికల్పాదివ్యాకరణాత్మకం జాయతే । తతో వ్యాకరణాత్మకాన్మనసః సత్యశబ్దవాచ్యాన్యాకాశాదీని జాయన్తే । తేభ్యశ్చ సత్యాఖ్యేభ్యోఽనుక్రమేణ లోకా భూరాదయః తేషు మనుష్యాదిప్రాణినో వర్ణాశ్రమక్రమేణ కర్మాణి ధర్మాధర్మరూపాణి జాయన్తే । కర్మసు చామృతం ఫలం స్వర్గనరకాది । తచ్చ స్వనిమిత్తయోర్ధర్మాధర్మయోః సతోర్న వినశ్యతీత్యమృతమ్ । యావద్ధర్మాధర్మభావీతి యావత్ । యః సర్వజ్ఞః సామాన్యతః, సర్వవిద్విశేషతః । యస్య భగవతో జ్ఞానమయం తపో ధర్మో నాయాసమయమ్ , తస్మాద్బ్రహ్మణః పూర్వస్మాదేతత్పరం కార్యం బ్రహ్మ । కిఞ్చ నామరూపమన్నం చ వ్రీహియవాది జాయత ఇతి । తస్మాత్ప్రధానస్య సామ్యావస్థాయామనీక్షితృత్వాత్ , క్షేత్రజ్ఞానాం చ సత్యపి చైతన్యే సర్గాదౌ విషయానీక్షణాత్ , ముఖ్యసమ్భవే చోపచారస్యాన్యాయ్యత్వాత్ , ముముక్షోశ్చాయథార్థోపదేశానుపపత్తేః, ముక్తివిరోధిత్వాత్ , తేజఃప్రభృతీనాం చ ముఖ్యాసమ్భవేనోపచారాశ్రయణస్య యుక్తిసిద్ధత్వాత్ , సంశయే చ తత్ప్రాయపాఠస్య నిశ్చాయకత్వాత్ , ఇహ తు ముఖ్యస్యౌత్సర్గికత్వేన నిశ్చయే సతి సంశయాభావాత్ , అన్యథా కిరాతశతసఙ్కీర్ణదేశనివాసినో బ్రాహ్మణాయనస్యాపి కిరాతత్వాపత్తేః, బ్రహ్మైవేక్షిత్రనాద్యనిర్వాచ్యావిద్యాసచివం జగదుపాదానం, శుక్తిరివ సమారోపితస్య రజతస్య, మరీచయ ఇవ జలస్య, ఎకశ్చన్ద్రమా ఇవ ద్వతీయస్య చద్రమసః । న త్వచేతనం ప్రధానపరమాణ్వాది । అశబ్దం హి తత్ । న చ ప్రధానం పరమాణవో వా తదతిరిక్తసర్వజ్ఞేశ్వరాధిష్ఠితా జగదుపాదానమితి సామ్ప్రతం కార్యత్వాత్ । కారణాత్కార్యాణాం భేదాభావాత్ కారణజ్ఞానేన సమస్తకార్యపరిజ్ఞానస్య మృదాదినిదర్శనేనాగమేన ప్రసాధితత్వాత్ , భేదే చ తదనుపపత్తేః । సాక్షాచ్చ “ఎకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) “నేహ నానాస్తి కిఞ్చన” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) “మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి” (క. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదిభిర్బహుభిర్వచోభిర్బ్రహ్మాతిరిక్తస్య ప్రపఞ్చస్య ప్రతిషేధాచేతనోపాదానమేవ జగత్ , భుజఙ్గ ఇవారోపితో రజ్జూపాదాన ఇతి సిద్ధాన్తః ।

సదుపాదానత్వే హి సిద్ధే జగతస్తదుపాదానం చేతనమచేతనం వేతి సంశయ్య మీమాంస్యేత । అద్యాపి తు సదుపాదానత్వమసిద్ధమిత్యత ఆహ -

తత్రేదంశబ్దవాచ్యమిత్యాదిదర్శయతిఇత్యన్తేన ।

తథాపీక్షితా పారమార్థికప్రధానక్షేత్రజ్ఞాతిరిక్త ఈశ్వరో భవిష్యతి, యథాహుర్హైరణ్యగర్భా ఇత్యతః శ్రుతిః పఠితా “ఎకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి । “బహు స్యామ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి చాచేతనం కారణమాత్మన ఎవ బహుభావమాహ । తేనాపి కారణాచ్చేతనాదభిన్నం కార్యమభ్యుపగమ్యతే ।

యద్యప్యాకాశాద్యా భూతసృష్టిస్తథాపి తేజోఽబన్నానామేవ త్రివృత్కరణస్య వివక్షితత్వాత్తత్ర తేజసః ప్రాథమ్యాత్తేజః ప్రథమముక్తమ్ । ఎకమద్వితీయం జగదుపాదానమిత్యత్ర శ్రుత్యన్తరమపి పఠతి -

తథాన్యత్రేతి ।

బ్రహ్మ చతుష్పాదష్టాశఫం షోడశకలశమ్ । తద్యథా - ప్రాచీ ప్రతీచీ దక్షిణోదీచీతి చతస్రః కలా బ్రహ్మణః ప్రకాశవాన్నామ ప్రథమః పాదః । తదర్ధం శఫః । తథా పృథివ్యన్తరిక్షం ద్యౌః సముద్ర ఇత్యపరశ్చతస్రః కలా ద్వితీయః పాదోఽనన్తవాన్నామ । తథాగ్నిః సూర్యశ్చన్ద్రమా విద్యుదితి చతస్రః కలాః, స జ్యోతిష్మాన్నామ తృతీయః పాదః । ప్రాణశ్చక్షుః శ్రోత్రం వాగితి చతస్రః కాలాః, స చతుర్థమాయతనవాన్నామ బ్రహ్మణః పాదః । తదేవం షోడశకలం షోడశావయవం బ్రహ్మోపాస్యమితి సిద్ధమ్ ।

స్యాదేతత్ । ఈక్షతేరితి తిపా ధాతుస్వరూపముచ్యతే । న చావివక్షితార్థస్య ధాతుస్వరూపస్య చేతనోపాదానసాధనత్వసమ్భవ ఇత్యత ఆహ -

ఈక్షతేరితి

ధాత్వర్థనిర్దేశోఽభిమతః, విషయిణాం విషయలక్షణాత్ ।

ప్రసిద్ధా చేయం లక్షణేత్యాహ -

యజతేరితివదితి ।

‘యః సర్వజ్ఞః’ ఇతి సామాన్యతః; ‘సర్వవిత్’ ఇతి విశేషతః ।

సాఙ్ఖ్యీయం స్వమతసమాధానముపన్యస్య దూషయతి -

యత్తూక్తం సత్త్వధర్మేణేతి ।

పునః సాఙ్ఖ్యముత్థాపయతి -

ననూక్తమితి ।

పరిహరతి -

తదపీతి ।

సముదాచరద్వృత్తి తావన్న భవతి సత్త్వం, గుణవైషమ్యప్రసఙ్గేన సామ్యానుపపత్తేః । న చావ్యక్తేన రూపేణ జ్ఞానముపయుజ్యతే, రజస్తమసోస్తత్ప్రతిబన్ధస్యాపి సూక్ష్మేణ రూపేణ సద్భావాదిత్యర్థః ।

అపి చ చైతన్యప్రధానవృత్తివచనో జానాతిర్న చాచేతనే వృత్తిమాత్రే దృష్టచరప్రయోగ ఇత్యాహ -

అపి చ నాసాక్షికేతి ।

కథం తర్హి యోగినాం సత్త్వాంశోత్కర్షహేతుకం సర్వజ్ఞత్వమిత్యత ఆహ -

యోగినాం త్వితి ।

సత్త్వాంశోత్కర్షో హి యోగినాం చైతన్యచక్షుష్మతాముపకరోతి, నాన్ధస్య ప్రధానస్యేత్యర్థః ।

యది తు కాపిలమతమపహాయ హైరణ్యగర్భమాస్థీయేత తత్రాప్యాహ -

అథ పునః సాక్షినిమిత్తమితి ।

తేషామపి హి ప్రకృష్టసత్త్వోపాదానం పురుషవిశేషస్యైవ క్లేశకర్మవిపాకాశయాపరామృష్టస్య సర్వజ్ఞత్వం, న తు ప్రధానస్యాచేతనస్య । తదపి చాద్వైతశ్రుతిభిరపాస్తమితి భావః ।

పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -

యత్పునరుక్తం బ్రహ్మణోఽపీతి ।

చైతన్యస్య శుద్ధస్య నిత్యత్వేఽప్యుపహితం సదనిత్యం కార్యం, ఆకాశమివ ఘటావచ్ఛిన్నమిత్యభిసన్ధాయ పరిహరతి -

ఇదం తావద్భవానితి ।

ప్రతతౌష్ణ్యప్రకాశే సవితరి

ఇత్యేతదపి విషయావచ్ఛిన్నప్రకాశః కార్యమిత్యేతదభిప్రాయమ్ ।

వైషమ్యం చోదయతి -

నను సవితురితి ।

కిం వాస్తవం కర్మాభావమభిప్రేత్య వైషమ్యమాహ భవాన్ ఉత తద్వివక్షాభావమ్ । తత్ర యది తద్వివక్షాభావం, తదా ప్రకాశయతీత్యనేన మా భూత్సామ్యం, ప్రకాశత ఇత్యనేన త్వస్తి । నహ్యత్ర కర్మ వివక్షితమ్ ।

అథ చ ప్రకాశస్వభావం ప్రత్యస్తి స్వాతన్త్ర్యం సవితురితి పరిహరతి -

న ।

అసత్యపి కర్మణీతి ।

అసత్యపీత్యవివక్షితేఽపీత్యర్థః ।

అథ వాస్తవం కర్మాభావమభిసన్ధాయ వైషమ్యముచ్యేత, తన్న, అసిద్ధత్వాత్కర్మాభావస్య, వివిక్షితత్వాచ్చాత్ర కర్మణ ఇతి పరిహరతి -

కర్మాపేక్షాయాం త్వితి ।

యాసాం సతి కర్మణ్యవివక్షితే శ్రుతీనాముపపత్తిస్తాసాం సతి కర్మణి వివక్షితే సుతరామిత్యర్థః ।

యత్ప్రసాదాదితి ।

యస్య భగవత ఈశ్వరస్య ప్రసాదాత్ తస్య నిత్యసిద్ధస్యేశ్వరస్య నిత్యం జ్ఞానం భవతీతి కిము వక్తవ్యమితి యోజనా । యథాహుర్యోగశాస్త్రకారాః - “తతః ప్రత్యక్చేతనాధిగమోఽప్యన్తరాయాభావశ్చ”(యో.సూ. ౧.౨౯) ఇతి । తద్భాష్యకారాశ్చ ‘భక్తివిశేషాదావర్జిత ఈశ్వరస్తమనుగృహ్ణాతి జ్ఞానవైరాగ్యాదినా’ ఇతి ।

సవితృప్రకాశవదితి ।

వస్తుతో నిత్యస్య కారణానపేక్షాం స్వరూపేణోక్త్వా వ్యతిరేకముఖేనాప్యాహ -

అపి చావిద్యాదిమత ఇత్యాది ।

ఆదిగ్రహణేన కామకర్మాదయః సఙ్గృహ్యన్తే ।

న జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణరహితస్యేతి ।

సంసారిణాం వస్తుతో నిత్యజ్ఞానత్వేఽప్యవిద్యాదయః ప్రతిబన్ధకారణాని సన్తి, న తు ఈశ్వరస్యావిద్యారహితస్య జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణసమ్భవ ఇతి భావః । న తస్య కార్యమావరణాద్యపగమో విద్యతే, అనావృత్తత్వాదితి భావః । జ్ఞానబలేన క్రియా । ప్రధానస్య త్వచేతనస్య జ్ఞానబలాభావాజ్జగతో న క్రియేత్యర్థః । అపాణిర్గృహీతా, అపాదో జవనో వేగవాన్ విహరణవాన్ । అతిరోహితార్థమన్యత్ ।

స్యాదేతేత్ । అనాత్మని వ్యోమ్ని ఘటాద్యుపాధికృతో భవత్వవచ్ఛేదకవిభ్రమః, న తు ఆత్మని స్వభావసిద్ధప్రకాశే స ఘటత ఇత్యత ఆహ -

దృశ్యతే చాత్మన ఎవ సత ఇతి ।

అభినివేశః

మిథ్యాభిమానః ।

మిథ్యాబుద్ధిమాత్రేణ పూర్వేణేతి ।

అనేనానాదితా దర్శితా । మాత్రగ్రహణేన విచారాసహత్వేన నిర్వచనీయతా నిరస్తా । పరిశిష్టం నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౫ ॥ ॥ ౬ ॥

తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాదితి ।

శఙ్కోత్తరత్వేన వా స్వాతన్త్ర్యేణ వా ప్రధాననిరాకరణార్థం సూత్రమ్ । శఙ్కా చ భాష్యే ఉక్తా ॥ ౭ ॥

స్యాదేతత్ । బ్రహ్మైవ జ్ఞీప్సితం, తచ్చ న ప్రథమం సూక్ష్మతయా శక్యం శ్వేతకేతుం గ్రాహయితుమితి తత్సమ్బద్ధం ప్రధానమేవ స్థూలతయాత్మత్వేన గ్రాహ్యతే శ్వేతకేతురరున్ధతీమివాతీవ సూక్ష్మాం దర్శయితుం తత్సంనిహితాం స్థూలతారకాం దర్శయతీయమసావరున్ధతీతి । అస్యాం శఙ్కాయాముత్తరమ్ -

హేయత్వావచనాచ్చ

ఇతి సూత్రమ్ । చకారోఽనుక్తసముచ్చయార్థః । తచ్చానుక్తం భాష్య ఉక్తమ్ ॥ ౮ ॥

అపి చ జగత్కారణం ప్రకృత్య స్వపితీత్యస్య నిరుక్తం కుర్వతీ శ్రుతిశ్చేతనమేవ జగత్కారణం బ్రూతే । యది స్వశబ్ద ఆత్మవచనస్తథాపి చేతనస్య పురుషస్యాచేతనప్రధానత్వానుపపత్తిః । అథాత్మీయవచనస్థథాప్యచేతనే పురుషార్థతయాత్మీయేఽపి చేతనస్య ప్రలయానుపపత్తిః । నహి మృదాత్మా ఘట ఆత్మీయేఽపి పాథసి ప్రలీయతేఽపి త్వాత్మభూతాయాం మృద్యేవ । నచ రజతమనాత్మభూతే హస్తిని ప్రలీయతే, కిన్త్వాత్మభూతాయాం శుక్తావేవేత్యాహ -

స్వాప్యయాత్ ॥ ౯ ॥

గతిసామాన్యాత్ ।

గతిరవగతిః ।

తార్కికసమయ ఇవేతి ।

యథా హి తార్కికాణాం సమయభేదేషు పరస్పరపరాహతార్థతా, నైవం వేదాన్తేషు పరస్పరపరాహృతిః, అపి తు తేషు సర్వత్ర జగత్కారణచైతన్యావగతిః సమానేతి ।

చక్షురాదీనామివ రూపాదిష్వితి ।

యథా హి సర్వేషాం చక్షూ రూపమేవ గ్రాహయతి, న పునా రసాదికం కస్యచిద్దర్శయతి కస్యచిద్రూపమ్ । ఎవం రసనాదిష్వపి గతిసామాన్యం దర్శనీయమ్ ॥ ౧౦ ॥

శ్రుతత్వాచ్చ ।

'తదైక్షత” ఇత్యత్ర ఈక్షణమాత్రం జగత్కారణస్య శ్రుతం న తు సర్వవిషయమ్ । జగత్కారణసమ్బన్ధితయా తు తదర్థాత్సర్వవిషయమవగతం, శ్వేతాశ్వతరాణాం తూపనిషది సర్వజ్ఞ ఈశ్వరో జగత్కారణమితి సాక్షాదుక్తమితి విశేషః ।