భాష్యే జన్మాదిసూత్రమారభ్య వృత్తానువాదః ప్రతిజ్ఞాసూత్రసిద్ధవత్కారేణేత్యాహ —

బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమితి హీతి ।

ఇతి పఞ్చమమీక్షత్యధికరణమ్॥

వేదాన్తానాం బ్రహ్మపరత్వే సిద్ధేఽపి ప్రమాణాన్తరైరవిరోధార్థముత్తరసూత్రారమ్భమాశఙ్క్య తేషాం బ్రహ్మణ్యప్రవేశమాహ —

తచ్చేతి ।

అత్ర భాష్యం –‘ద్విరూపం హీ’తి, తదయుక్తం; నిరుపాధిన ఎవ జిజ్ఞాస్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —

యద్యపీతి ।

యది సోపాధికరూపస్య నిరుపాధికోపదేశశేషతా, కథం తర్హి ఉపాస్తిరితి? తత్రాహ —

క్వచిదితి ।

అవాన్తరవాక్యభేదేనోపాధివివక్షయోపాసనవిధిరిత్యర్థః ।

ఉపాస్తీనామపి మోక్షసాధనత్వవ్యావృత్తయే ఫలాన్తరాణ్యాహ —

తదుపాసనానీతి ।

అభ్యుదయార్థాని ప్రతీకోపాసనాని । క్రమముక్త్యర్థాని దహరాదీని । కర్మసమృద్ధ్యర్థాన్యుద్గీథాదీని । ఎతాని విధేయత్వాద్యద్యపి కర్మకాణ్డే వక్తవ్యాని; తథాపి మానసత్వేన విద్యాసామ్యాదిహాధీతానీత్యర్థః ।

గుణభేదేఽపి గుణిన ఎవకత్వాదుపాసనాతత్ఫలభేదాభావ ఇతి శఙ్కతే —

స్యాదేతదితి ।

న విశేషణమాత్రముపాధయః, కింత్వప్పాత్రమివ సవితురవచ్ఛేదకాః । తత ఉపహితభేద ఇతి భాష్యాభిప్రాయమాహ — రూపాభేదే నోపాసనవిధిరర్థవాన్నిరతిశయేశ్వరస్య ప్రత్యుపాధ్యవస్థానేనోపాసకస్యాపి స్వత ఎవైశ్వర్యాదత ఔపాధికానాం మధ్యే ఎక ఉపాసకోఽపకృష్టోఽపరముపాస్యముత్కృష్టమితి తారతమ్యం సూచయన్త్య ఉపాసనవిధిశ్రుతయః కథమిత్యర్థః ।

వస్తుతః స్వతఃసిద్ధైశ్వర్యోఽప్యుపాసక ఉపాధినికర్షాదనభివ్యక్తైశ్వర్యస్తం ప్రత్యావిర్భూతైశ్వర్యం విశుద్ధోపాధిమద్బ్రహ్మోపాస్యమితి పరిహారాభిప్రాయమాహ —

యద్యపీతి ।

స్థావరాదిష్వసదివ జ్ఞానాది తిర్యగాదిషు సత్తత్రైవాత్యన్తాపకృష్టం మనుష్యేష్వపకృష్టమాత్రమ్, గన్ధర్వాదిషు ప్రకర్షవద్దేవాదిష్వత్యన్తప్రకర్షవదితి । అవిశేషేణ వేదాన్తానాం నిర్విశేషే బ్రహ్మణి సమన్వయః సాధితః, తస్య క్వచిద్ధిరణ్మయవాక్యాదావపవాదః, క్వచిదానన్దమయవాక్యాదావపవాదాభాసప్రాప్తౌ తదపవాదశ్చ పతిపాద్య ఇత్యధ్యాయశేష ఆరభ్యతే॥ ఆనన్దమయోఽభ్యాసాఇ ॥౧౨॥

నను ‘‘తా ఆప ఐక్షన్త’’ ఇత్యాద్యబ్రహ్మసన్నిధిమపబాధ్య ముఖ్యేక్షితృ బ్రహ్మ నిర్ణీతమ్, ఇహ కథమన్నమయాద్యబ్రహ్మసన్నిధిపాఠాదానన్దమయస్యాబ్రహ్మత్వశఙ్కా? అత ఆహ —

గౌణేతి ।

అనాదిగౌణేక్షణప్రవాహపాతేఽపి జగత్కారణే ముఖ్యమీక్షణమితి యుజ్యతే; ముఖ్యసంభవే గౌణస్యానవకాశత్వాత్ । అతస్తత్ర విశయానుదయే ప్రాయపాఠోఽకించిత్కరః । అత్ర తు మయటో వికారప్రాచుర్యయోర్ముఖ్యత్వే సతి వికారార్థగ్రహణే ప్రాయదృష్టిర్విశేషికా ప్రాచుర్యార్థత్వాద్వ్యావర్తికేత్యర్థః । ఎవచం పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తాభావేన పూర్వపక్షోత్థానాత్ ప్రత్యుదాహరణలక్షణసంగతిరపి సూచితా । సంశయబీజం చ మయటో వికారప్రాచుర్యసాధారణ్యముక్తమ్ । ప్రయోజనే చ తత్తదుపాస్తిః ప్రమితిర్వేతి సర్వత్ర ద్రష్టవ్యమ్ । ।

భాస్కరోక్తమాశఙ్క్యాహ —

నచేతి ।

వికారో హి ద్విప్రకారః కశ్చిచ్ఛుక్తిరూప్యాదిః స్వరూపేణాధ్యస్తః, కశ్చిత్తు ప్రతిబిమ్బఘటాకాశాదిరూపాధితో విభక్తః, తత్ర ప్రాణాద్యుపాధివిభక్త ఆత్మా తద్వికారః ।

అథవా —

భృగువల్ల్యుక్తాధిదైవికాన్నాదీన్ప్రత్యాధ్యాత్మికా అన్నమయాదయః కోశా వికారా ఇతి ।

వికారసన్నిధేః సర్వాన్తరత్వలిఙ్గేన బాధమాశఙ్క్యాహ —

చతుష్కోశేతి ।

ఆనన్దమయస్య సర్వాన్తరత్వమన్నమయాద్యాన్తరత్వమన్నమయాద్యాన్తరత్వేనోక్తం తస్మాదన్యస్యాన్తరస్యాశ్రవణాత్ ।

ప్రథమం నిరస్య ద్వితీయం నిరాచష్టే  —

నచాస్మాదితి ।

యథా ‘బలవాన్దేవదత్త’ ఇత్యుక్తే యజ్ఞదత్తాద్యపేక్షమేవ బలవత్త్వం, సింహాదీనాం తతోఽపి బలవత్త్వమనుక్తమపి గమ్యతే; తథానన్దమయస్యేతరకోశాపేక్షమాన్తరత్వం, బ్రహ్మ తు తతోఽఽప్యాన్తరమనుక్తమపి గమ్యత ఇత్యర్థః ।

బ్రహ్మత్వే లిఙ్గాభాసం నిరస్య జీవత్వే లిఙ్గమాహ —

న చ నిష్కలస్యేతి ।

శ్రుతిమప్యాహ —

నాపీతి ।

సశరీరస్య ప్రియాది దుర్వారమిత్యేతావతా కథం మయటః ప్రాచుర్యార్థత్వే బ్రహ్మత్వానుపపత్తిరుక్తా? తత్రాహ —

అశరీరస్యేతి ।

ఎవముక్తే హ్యశరీరే బ్రహ్మణి నాప్రియమిత్యుక్తం భవతి । తథాచ దుఃఖగన్ధాద్యోతీ ప్రాచుర్యార్థో మయఙ్ న సంభవతీత్యుక్తం స్యాదిత్యర్థః ।

ఆనన్దప్రాతిపదికాభ్యాసలిఙ్గాత్కథమానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వం? వైయధికరణ్యాదితి శఙ్కానిరాకరణార్థం భాష్యం  —

ఆనన్దమయం ప్రస్తుత్యేతి ।

తదిదమనుపపన్నం పుచ్ఛబ్రహ్మణః ప్రాకరణికత్వాదత ఆహ —

ఆనన్దమయావయవస్యేతి ।

నను జ్యోతిషేతి కర్మాన్తరవిధిర్నాభ్యాసోఽత ఆహ —

కాలేతి ।

వసన్తకాలగుణసంక్రాన్తత్వాన్న కర్మాన్తరవిధిరిత్యర్థః । దేవదత్తాదపి బలవత్త్వం సింహాదేర్మానాన్తరసిద్ధమ్ ।

ఆనన్దమయాదాన్తరే వస్తుని న మానాన్తరం, నాపి శ్రుతిరిత్యభిప్రేత్యాహ —

న హీతి ।

దృష్టాన్తవైషమ్యం శఙ్కతే —

తాదర్థ్యాదితి ।

ముఖ్యారున్ధతీదర్శనావిరోధేనానుగుణ్యం చేదత్రాపి తుల్యమిత్యర్థః ।

యోఽపి పూర్వపక్షే ప్రాచుర్యార్థత్వముపేత్య దుఃఖలవయోగ ఆపాదితః సోఽప్యుపాధివశాదిత్యర్థాత్పరిహృత ఇత్యాహ —

ప్రియాదీతి॥౧౨॥

ఎవంచ వికారశబ్దాత్ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౧౩) ఇతి సూత్రం వ్యాఖ్యాతమ్ । ‘తత్ప్రకృతవచనే మయట్’ తదితి ప్రథమాసమర్థాత్ప్రాచుర్యవిశిష్టప్రస్తుతవచనాభిధానే గమ్యమానే మయడితి సూత్రార్థః । వచనగ్రహణాత్ప్రాచుర్యవైశిష్ట్యసిద్ధిః । తాదృశస్యైవ లోకే మయటాభిధానాదితి॥౧౪॥ మాన్త్రవర్ణికమ్ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౧౬) ఇతి సూత్రం — భాష్యకృద్భిః సత్యం జ్ఞానమనన్తమితి మన్త్రప్రస్తుతం బ్రహ్మ, ఆనన్దమయవాక్యే నిర్దిశ్యతే, ప్రకృతత్వాదసంబద్ధపదవ్యవాయాభావాచ్చేతి వివృతం ।

తత్రేతరేతరత్రార్థప్రత్యభిజ్ఞానాభావాద్ మన్త్రబ్రాహ్మణయోర్వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావస్యావిశదత్వాత్ప్రకారాన్తరేణ సూత్రం వ్యాచష్టే —

అపిచ మన్త్రేతి ।

యథా మన్త్రః ప్రయోగోపాయః, ఎవం కోశచతుష్కవాక్యమానన్దమయబ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయస్య దేహాదివ్యతిరేకస్య సమర్పకత్వాద్గౌణ్యా వృత్త్యా మన్త్ర ఉచ్యతే । ఆనన్దమయవాక్యముపేయప్రయోగవిధాయిబ్రాహ్మణవదుపేయబ్రహ్మప్రత్యాయకత్వాద్బ్రాహ్మణం వివక్షితమ్ ।

తయోశ్చేతరేతరత్రార్థప్రత్యభిజ్ఞానమాహ —

మన్త్రే హీతి ।

పరబ్రహ్మణీతి ।

విజ్ఞానమయాదిశబ్దైరపి బ్రహ్మైవ తత్తదుపాధిభ్యః ప్రవివిచ్య నిర్దిష్టమిత్యర్థః । నచైవం ప్రాణమయాదాన్తరాత్మనో విజ్ఞానమయస్యాత్మత్వాపత్తిః; తస్మాదాన్తరోపదేశాదితి భావః । సూత్రకారగ్రహణం వ్యాఖ్యేయభాష్యానపేక్షత్వసూచనార్థమ్ । భాష్యేఽపి మహాప్రకరణోపన్యాసః సూత్రార్థో, న మన్త్రబ్రాహ్మణతయా వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావ ।

అతఎవాహ —

అన్యథా హి ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియే స్యాతామితి । మన్త్రబ్రాహ్మణయోశ్చేత్యపి భాష్యం ప్రకరణప్రదర్శనపరమేవేత్యవిరుద్ధమ్ । సౌత్రం తు మాన్త్రవర్ణికపదం వివక్షితం కృతం టీకాకృతా ।

నను సర్వస్రష్టృత్వాద్యనేకహేతూపదేశే వాక్యభేదః స్యాదత ఆహ —

సూత్రమితి ।

సూత్రస్య విశ్వతోముఖత్వమలఙ్కార ఇత్యర్థః॥

నను జీవాదన్యత్వాన్నానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వం; ఘటాదిష్వదర్శనాత్, అత ఆహ —

తస్మాదితి ।

ఆనన్దమయో హ్యాత్మశబ్దాచ్చేతనస్తస్య చ జీవత్వరాహిత్యే బ్రహ్మత్వం సిద్ధమిత్యర్థః ।

ఎకత్వేఽపి పరజీవయోరౌపాధికభేదాల్లబ్ధృలబ్ధవ్యభావే జీవస్యాపి స్వం ప్రతి స్యాత్; తస్యాపి స్థూలసూక్ష్మాద్యుపాధిభేదాత్, అత ఆహ —

న త్వితి ।

స్వతన్త్రోపాధిభేదే చేతనభేదః, పరబ్రహ్మణస్తు జీవోఽవిద్యాయాం విభక్తః సత్వవిద్యావచ్ఛిన్న ఎవ స్థూలసూక్ష్మోపాధిభ్యామవచ్ఛిద్యత ఇతి న స్వస్మాదౌపాధికోఽపి భేద ఇత్యర్థః ।

సూత్రారూఢో హి స్వరూపేణాపి మిథ్యా, జీవే తు భేదమాత్రం కల్పితం, న స్వరూపమతః కల్పితత్వమాత్రే దృష్టాన్త ఇత్యాహ —

అత్రైవేతి॥

బ్రహ్మానన్దమయం ప్రత్యవయవః, ఉత ప్రధానమితి పుచ్ఛబ్రహ్మశబ్దాభ్యాం సంశయే ముఖ్యేక్షణాద్ బ్రహ్మనిర్ణయేన గౌణప్రాయపాఠో బాధితః, ఇహ తు పుచ్ఛశబ్దస్యావయవమాత్రత్వే ఆధారమాత్రత్వే చ లాక్షణికత్వసామ్యే సత్యవయవప్రాయదర్శనాదవయవ ఇతి సఙ్గతిః ।

యదుక్తం — ఆనన్దమయస్యాఙ్గం బ్రహ్మ — ఇతి, తన్న, శ్రుతిబాధప్రసఙ్గాదితి వదన్ సిద్ధాన్తస్య బీజమావపతి బ్రహ్మ పుచ్ఛమితి ।  బల వివేకాయ పూర్వోత్తరపక్షయుక్తీర్విభజతే —

తత్ర కిమితి ।

ఉపేక్ష్యాపి ప్రాయపాఠం కథంచిత్ప్రచురానన్దవాచి చానన్దమయపదం కల్పితమపి బ్రహ్మణ్యప్రసిద్ధం; స్తోకదుఃఖనువృత్త్యాపత్తేరిత్యర్థః ।

కయాచిద్వృత్త్యేతి ।

అల్పత్వనివృత్తిలక్షణయేత్యర్థః । నను ప్రచురప్రకాశః సవితేతివదల్పత్వనివృత్తిపరః కి న స్యాద్, ఉచ్యతే; యత్ర ప్రాచుర్యవిశిష్టపదార్థప్రతీతిస్తత్రైవం భవతి । యత్ర పునః ప్రాచుర్యమేవ పదార్థేన విశేష్యతే తత్ర విరోధిన ఈషదనువృత్తిః ప్రతీయతే, బ్రాహ్మణప్రచురోఽయం గ్రామ ఇత్యాదౌ । తథాచ ఆనన్దమయపదేఽపి ప్రధానం ప్రత్యయార్థ ప్రాచుర్యం ప్రతి ఆనన్దస్య విశేషణత్వాద్ దుర్నివారా దుఃఖానువృత్తిరితి॥ ‘తత్రాపిశబ్దబలాద్విరోధ్యనువృత్తిః ప్రతీయతే, మానాన్తరేణ తు తదభావావగమే ప్రాచుర్యమల్పత్వనివృత్తిపరం కల్ప్యతే । తస్మాన్మయడర్థస్య ముఖ్యస్య త్యాగః’ । కృతబుద్ధయః శిక్షితబుద్ధయః । విదాఙ్కుర్వన్తు వివేచయన్తు । విభాగమాత్రేణైవ సిద్ధాన్తప్రాబల్యమున్మీలయన్విత్యర్థః ।

ఉక్తవివేకం స్ఫోరయతి —

ప్రాయేతి ।

మయడ్వికారే ముఖ్యః బ్రహ్మశబ్దః పరబ్రహ్మణి ముఖ్యః అభ్యస్యమానానన్దశబ్దశ్చ ప్రకృత్యర్థఎవ ముఖ్యో న మయడర్థే । పూర్వపక్షే ఎతత్త్రితయలఙ్ఘనమ్, ఆనన్దమయపదస్యాన్నమయాదివికారప్రాయపాఠపరిత్యాగశ్చ స్యాత్ । ఉత్తరే తు పక్షే పుచ్ఛశబ్దస్యావయవప్రాయపాఠస్యైవ బాధనమ్, అనుగుణం తు ముఖ్యత్రితయమిత్యర్థః । నను యథా పూర్వపక్షే మయట్ చ్ఛ్రుతిబాధః ।

ఎవం సిద్ధాన్తే పుచ్ఛశ్రుతిబాధస్తత్రాహ —

పుచ్ఛపదం హీతి ।

లాఙ్గూలే ముఖ్యం పుచ్ఛపదం , న కరచరణాద్యవయవమాత్రే; ఆనన్దమయస్య చాత్మనో న ముఖ్యలాఙ్గూలసంభవ ఇతి ।

అపిచ పుచ్ఛశబ్దేనాధారలక్షణా ప్రతిష్ఠేత్యుపపదసామర్థ్యాచ్ఛ్రుత్యనుమథా, నావయవలక్షణేత్యాహ —

ఆధారపరత్వే చేతి ।

ఆనన్దమయస్యకోశస్యైవేతరకోశాపేక్షయాఽన్తరత్వం చేత్, తర్హి తతోఽభ్యన్తరం బ్రహ్మ కిమితి నో़క్తమత ఆహ —

బ్రహ్మణస్త్వితి ।

అర్థాత్ప్రతిష్ఠాత్వసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।

యదుక్తముపాధివశాత్ప్రియాదియోగః ప్రాచుర్యప్రయుక్తదుఃఖలేశాన్వయశ్చేతి, తత్రాహ —

వాఙ్మానసేతి॥

గుణే త్వితి ।

యథా హ్యగ్నీషోమీయే పశావేకపాశకే ‘‘అదితిః పాశాన్ ప్రముమోక్త్వేతాన్‘‘ ఇతి, ‘‘అదితిః పాశం ప్రముమోక్త్వేత’’మితి చ మన్త్రౌ శ్రుతౌ ।

తత్ర బహువచనవాన్మన్త్రః కిం ప్రకరణాదుత్క్రష్ఠవ్యో న వేతి విశయే బహువచనస్యాసమవేతార్థత్వాదుత్కర్షే ప్రాప్తే విశేషప్రధానభూతపాశవాచిప్రాతిపదికస్యాగ్నీషోమీయే సమవేతార్థత్వాత్ తదనురోధేన బహువచనం పాశగుణత్వేన తద్విశేషణభూతబహుత్వవాచకమన్యాయ్యయా లక్షణయా పాశావయవాల్లక్షయతీతి నవమే నిర్ధారితమ్ —

విప్రతిపత్తౌ వికల్పః స్యాత్సమత్వాద్ గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనైకదేశత్వాత్ (జై.అ.౯.పా.౩.సూ.౧౫) ఇతి । ఉత్కర్షోఽనుత్కర్షో వేత్యస్యాం విప్రతిపత్తౌ పాశం పాశానితి చ మన్త్రయోర్వికల్పః స్యాత్; పాశప్రాతిపదికస్యోభయత్ర సమత్వాత్ గుణే ప్రత్యయార్థే త్వన్యాయ్యకల్పనా న తద్బలాన్మన్త్రోత్కర్షః; ప్రత్యయస్య పదైకదేశత్వాత్ప్రాతిపదికపారతన్త్ర్యేణోత్కర్షకత్వాయోగాదితి సూత్రార్థః । ఎవమిహాపి ప్రధానశ్రుతివిరోధే గుణభూతసూత్రాణ్యధ్యాహారాదిభిర్నేయానీతి ।

తథాచాచార్యశబరస్వామీ వర్ణయాంబభూవ — లోకే యేష్వర్థేషు ప్రసిద్ధాని పదాని తాని సతి వేదావిరోధసంభవే తదర్థాన్యేవ సూత్రేష్విత్యవగన్తవ్యమితి॥అపరాణ్యపీతి భాష్యే యేషు సూత్రేషు వ్యాఖ్యాఽతిదిష్టా తాన్యల్పవక్తవ్యత్వాత్ప్రథమం యోజయతి —

యత్సత్యమితి ।

తద్ధేతువ్యపదేశాచ్చేతి (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౧౪) సూత్రవ్యాఖ్యానపరమధికరణసమాప్తిభాష్యం వ్యాఖ్యాతి —

వికారజాతస్యేతి ।

అవయవో యదీతి శేషః ।

అవయవశ్చేత్ కథం కారణముచ్యేత, తత్ర హేతుమాహ —

న హీతి ।

ఆనన్దమయస్తావద్వికారః, తదవయవో బ్రహ్మాపి వికారః స్యాత్పరిచ్ఛిన్నత్వాత్ తథాభూతం సన్న విశ్వహేతురిత్యర్థః ।

చిన్తాప్రయోజనమాహ —

తస్మాదితి ।

ఆనన్దమయవికారస్యావయవో బ్రహ్మేతి కృత్వేత్యర్థః । తేన బ్రహ్మణాఽవయవేన యోగో యస్య స తథోక్తః॥ ఇతి షష్ఠం ఆనన్దమయాధికరణమ్॥