ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್॥೪॥ ವೇದಾಂತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ವೇತಿ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಬೋಧಾತ್ಫಲಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಂ ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ವಸ್ತು ಬೋಧಯತೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೇನಾಕ್ಷೇಪಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಮಿತಿ ಥಮುಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಃ ಕಿಂಶಬ್ದ ಆಕ್ಷೇಪೇ ।

ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರೋಪನ್ಯಾಸೋ ನ ವ್ಯುತ್ಥಿತಸಿದ್ಧಾಂತಿವಿಶ್ರಂಭಾಯಾಪಿ ತು ದೃಢಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಾವಶ್ಯಾರಂಭಾಯೇತ್ಯಾಹ —

ಪಾರಾಮರ್ಷೇತಿ ।

ಅಭಿಧೇಯಾಭಾವೋಽನುಭವವಿರೋಧಾನ್ನ ಯುಕ್ತೋ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯಾಹ —

ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಗ್ರಹವಿವರಣತ್ವಮಾಹ —

ಅತ ಇತ್ಯಾದೀತಿ ।

ವಾಽಂತಮಿತಿ ।

ಉಪಾಸನಾದಿಕ್ರಿಯಾಂತರವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ವೇತ್ಯೇತದಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕಿಮಿತಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥವಾದವದ್ವಿಧಿಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾ? ಮಂತ್ರವತ್ಪಾರ್ಥಗರ್ಥ್ಯಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತರ್ಹಿ ತದ್ವದ್ವಿಧಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ —

ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।

ಇಷೇ ತ್ವೇತ್ಯತ್ರ ಛಿನದ್ಮೀತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಛಾಖಾಚ್ಛೇದಃ ಕ್ರಿಯಾ ಭಾತಿ, ಕ್ವಚಿಚ್ಚಾಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧೇತ್ಯಾದೌ ತತ್ಸಾಧನಂ ದೇವತಾದೀತಿ । ಮಂತ್ರಾಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಕ್ರತೌ ವಿನಿಯುಕ್ತಾಃ । ತೇ ಕಿಮ್ — ಉಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣಾದೃಷ್ಟಂ ಕುರ್ವಂತಃ ಕ್ರತಾವುಪಕುರ್ವಂತ್ಯುತ ದೃಷ್ಟೇನೈವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನೇನೇತಿ ಸಂದೇಹಃ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್; ಉಪಾಯಾಂತರೇಣಾಪಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಕಾಲಾವಗತಸ್ಯ ಚಿಂತಾದಿನಾ ಪ್ರಯೋಗಸಮಯೇ ಸ್ಮೃತಿಸಂಭವಾತ್ತಾವನ್ಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ನಿತ್ಯವದಾಮ್ನಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅಥ ತು ಮಂತ್ರೈರೇವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನನಿಯಮಾದದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದುಚ್ಚಾರಣಾದೇವ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ; ತಸ್ಯ ಪುಂವ್ಯಾಪಾರಗೋಚರತ್ವಾತ್ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಚ ಪುರುಷಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾತ್ತತ್ರ ಚ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷಣಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ – ‘ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ ನ ಲಭ್ಯೇತ ತಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಪ್ರಕಲ್ಪನಾ । ಲಭ್ಯತೇಽರ್ಥಸ್ಮೃತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ಮಂತ್ರೋಚ್ಚಾರಣತಸ್ತ್ವಿಹ॥ ಅರ್ಥಸ್ಮೃತಿಃ ಪ್ರಯೋಗಾರ್ಥಾ ಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ಫಲೋದಯಃ । ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಸಂಪತ್ತೌ ನಾದೃಷ್ಟಮಿಹ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ॥‘ ಯಸ್ತು ಮಂತ್ರೈರೇವ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಸ್ತಸ್ಯ ನ ಕಿಂಚಿದ್ದೃಷ್ಟಮಸ್ತೀತ್ಯದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।

ತಸ್ಮಾದ್ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಮಂತ್ರ ಇತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧೇರಿತಿ ।

ಅಧಿಕಾರವಿಧಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಾಭಾದುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರಜ್ಞಾತಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಬೋಧಪರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನಾಗತೇತಿ ।

ಭಾವೋ ಭಾವನಾ, ತದ್ವಿಷಯಃ ಸರ್ವೋ ವಿಧಿಃ । ಯತಃ ಸ ಉತ್ಪಾದ್ಯಃ, ಉತ್ಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುರನಾಗತತ್ವಮ್ । ಅಧಿಕಾರಃ ಫಲಸಂಬಂಧಬೋಧನಮ್ । ವಿನಿಯೋಗೋಽತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಫಲಶೇಷತ್ವಜ್ಞಾಪನಮ್ । ಪ್ರಯೋಗಃ ಅನುಷ್ಠಾಪನಮ್ । ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಫಲಸಂಬಂಧಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ನ ಶೇಷತ್ವಮಂತರೇಣ, ತಚ್ಚ ನಾನುಷ್ಠಾನಂ ವಿನಾ, ಅನುಷ್ಠಾನಂ ಚ ನಾಜ್ಞಾತೇ ಇತ್ಯವಿನಾಭಾವಃ । ಸಿದ್ಧಂ ಚೇತ್ಪುಂವ್ಯಾಪಾರಾನಪೇಕ್ಷಂ ಫಲಮಾರಭೇತ, ಸದಾಽಽರಭೇತೇತಿ ನಾಧಿಕಾರಾದಿಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವೇಷಾಮವಿನಾಭಾವೇ ಸರ್ವತ್ರ ಚಾತೂರೂಪ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಕಥಮವಾಂತರಭೇದಸ್ತತ್ರಾಹ —

ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಉದಾಹರತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ಸರ್ವವಿಧಿಷೂತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾದಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಣೇಷ್ಟಂ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ನತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಭಾವ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಫಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾ ಬೋಧ್ಯಾ; ಅಭೂದ್ಭವತಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಪತ್ತೌ ವಿಧ್ಯುತ್ಖಾತಾಪಾತಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾದಧಿಕಾರವಿಧಿತಃ ಪ್ರಾಪ್ತವಿನಿಯೋಗಾದ್ಯನುವಾದೇನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ವಿಧಿಃ ಸ್ವರೂಪಪರೋ ಭವತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ಭಾವನಾಭಾವಾದನುವಾದ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿನಿಯೋಗಾದೇರಭಾವಾನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಧಿಪರತ್ವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಕೇವಲಮನುವಾದತ್ವಾಭಾವಃ, ಅಪಿ ತು ವಿಪರೀತಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಪಕ್ಷಾಂತರೇ ತು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಯಾದೃಶಮಿತಿ ।

ಜೀವಾದ್ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾರೋಪಾನ್ನ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದಿತಿ ।

ಸೂತ್ರಪದೋಕ್ತಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮ್ಯಗನ್ವಯ ಇತಿ ।

ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಮ್ ।

ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನರೂಪಮಿದಮಧಿಕರಣಂ , ತತ್ರ ಚ ‘ಯತೋ ವೇತಿ’ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹೃತಮಿಹ ಕಿಮಿತಿ ತದುಪೇಕ್ಷಿತಮತ ಆಹ —

ಯತೋ ವೇತಿ ।

ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ಯತ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪ್ರಮೇಯಕೀರ್ತನಾತ್ತತ್ಪ್ರಮಾಣಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ಭವತೀತಿ ನೋದಾಹೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕ್ಯಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯೇನೇತಿ ।

ಭೇದಲಕ್ಷಣೇ ಚಿಂತಿತಮ್ – ‘‘ಪೌರ್ಣಮಾಸೀವದುಪಾಂಶುಯಾಜಃ ಸ್ಯಾತ್’’ । ‘‘ಜಾಮಿ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ರಿಯತೇ ಯದನ್ವಂಚೌ ಪುರೋಡಾಶೌ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಮಂತರಾ ಯಜತಿ, ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯೋಽಜಾಮಿತ್ವಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯೋಽಜಾಮಿತ್ವಾಯಾಗ್ನಿಷೋಮಾವುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಾವಜಾಮಿತ್ವಾಯೇತಿ’’ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರೋಪಾಂಶುಯಾಜಮಂತರಾ ಯಜತೀತಿ ಕಿಂ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದಃ, ಉತಾಪೂರ್ವಯಾಗವಿಧಿರಿತಿ ವಿಶಯೇ ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದಿಯಾಗಾನಾಂ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಪೌರ್ಣಮಾಸೀ ಯಜತೇ’ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಂ ಯಜತ’ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದೌ । ಏವಮಿದಮಪಿ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಯಾಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದಃ । ತತ್ರ ಹಿ ವಿಷ್ಣ್ವಾದ್ಯಾ ದೇವತಾಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ‘‘ಸರ್ವಸ್ಮೈ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಾಯ ಗೃಹ್ಯತೇ ಯದ್ಧ್ರುವಾಯಾಮಾಜ್ಯ’’ ಮಿತಿ ಧ್ರೌವಾಜ್ಯದ್ರವ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾಶ್ಚ ವಿಧಾಯಕಾಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ನತ್ವಂತರಾವಾಕ್ಯೇಽಸ್ತಿ ದ್ರವ್ಯದೈವತಂ ರೂಪಮ್ । ಯಜತೀತಿ ಚ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಃ । ತದುಕ್ತಮ್ – ‘ಯಾಗಾನ್ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಸಂಯುಕ್ತಾನ್ವಿಹಿತಾನ್ರೂಪವತ್ತಯಾ । ಅರೂಪಮಂತರಾವಾಕ್ಯಮಗತ್ಯೈವಾವಲಂಬತೇ॥‘ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।

ಏತದಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —

ಅನೂಚೋರಿತಿ ।

ನಿರಂತರಯೋರಾಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಯೋಃ ಪುರೋಡಾಶಯೋಃ ಕರಣೇ ಆಲಸ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯ ತದಪನಯಾರ್ಥಮುಪಾಂಶುಯಾಜಮಾಜ್ಯದ್ರವ್ಯಕಂ ವಿಧಾಯಾನಂತರಮಜಾಮಿತ್ವಾಯೇತಿ ತದ್ವಿಧಾನಲಬ್ಧಂ ಜಾಮಿತಾ ದೋಷಸಮಾಧಾನಮುಪಸಂಹರತಿ । ಅತಃ ಸಾರ್ಥವಾದೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾದೇಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಏಕವಾಕ್ಯತಾ ಚೋಪಾಂಶುಯಾಜವಿಧೌ ಲಭ್ಯತೇ ನೇತರತ್ರಾನೇಕಯಾಗವಿಧಾವಿತಿ ।

ನನು ತವ್ಯವಿಹಿತಯಾಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದೋಽಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಅಪೂರ್ವೇತಿ ।

ತಥಾಹಿ — ಯಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಯಾಗಸ್ತೂಪಸರ್ಜನಮ್ । ತತ್ರ ಕರ್ಮತ್ವಮಪ್ರಧಾನೀಕೃತ್ಯ ಯಾಗಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಲಕ್ಷಣೀಯಂ, ಕರ್ಮತಯಾ ಚ ದೇವತಾತ್ವಂ ತತೋ ಗುರುತರಾ ಕಲ್ಪನಾ । ಅಂತರಾವಾಕ್ಯೇ ತು ಶ್ರುತಂ ಯಾಗಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಿಧಿಶ್ಚ ಪಂಚಮಲಕಾರರೂಪಃ । ಯತ್ತು ರೂಪಾಭಾವ ಇತಿ ತನ್ನ; ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಲಾಭಾತ್ । ಆಗ್ನೇಯಾದೀನ್ಯಾಗಾನ್ಕ್ರಮೇಣಾಮ್ನಾಯ ಮಂತ್ರಕಾಂಡೇ ತತ್ಕ್ರಮೇಣೈವ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾ ಆಮ್ನಾತಾಃ, ತತ್ರೋಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಥಾನೇ ವೈಷ್ಣವಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಾಸ್ತಿಸ್ರ ಋಚಃ ಪಠ್ಯಂತೇ; ತಾಭಿಸ್ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾಭಿರ್ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿದೈವತಾನಾಂ ಸಮರ್ಪಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪೂರ್ವ ಉಪಾಂಶುಯಾಜೋ ವಿಧೇಯಃ । ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ತ್ವರ್ಥವಾದಾ । ಇತ್ಥಂ ಮಹೀಯಾನುಪಾಂಶುಯಾಜೋ ಯದಸ್ಮಿನ್ವಿಷ್ಣ್ವಾದಯೋ ಯಷ್ಟವ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಏವಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಾಮಿತಿ ।

ऎತರೇಯಕೇ – ‘‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವೇ’’ ತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಸ ಏತಮೇವ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಪಶ್ಯ’’ದಿತಿ ‘‘ತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನ’’ಮಭಿಧಾಯ ಸಮಾಪ್ತೌ ‘‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’’ ತ್ಯುಪಸಂಹೃತಮ್ । ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಪಿ – ‘‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ , ‘‘ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇ’’ತ್ಯುಪಸಂಹೃತಮ್ । ಆಥರ್ವಣೇ – ‘‘ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ’’ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ  ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ’’ ತದೇವ ನಿಗಮಿತಮ್॥

ವೇದಾಂತಾ ಯದಿ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರಾಸ್ತರ್ಹಿ ಮಾನಾಂತರ ಸಾಪೇಕ್ಷಾಃ ಸ್ಯುಃ ಪುಂವಾಕ್ಯವದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಭಿಮತಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗೇ ಹೇತೋಃ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯಗತಾಪಿಶಬ್ದೇನ ದ್ಯೋತ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ತಸ್ಯೈವಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಪೀತಿ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸತಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರತ್ವೇ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಪಾಧೇಃ ಶಂಕತೇ —

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿ ಲಿಂಗಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।

ಕಾರ್ಯಪರತಾಯಾಂ ಹಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮನುಮೇಯಂ, ಪೌರುಷೇಯತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ ಏವಂ ನ ಚ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವ ಇತಿ ।

ತತ್ತ್ವೇನ= ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೇನ ।

ಕಾರ್ಯೇ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತತ್ಪರತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಮಾ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ತಶ್ಚ ದುರಪವಾದಂ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಕಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —

ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।

ಕೃತಿಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತ್ವೇನ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹ್ಯಲೌಕಿಕಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಮಾನಾಂತರಾನವಗತೇ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾಲ್ಲಿಂಗಾದೀನಾಮಬೋಧಕತ್ವಾಪಾತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಹಂತೇತಿ ।

ನನು ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಕಾರ್ಯತಾ ಭಾತ್ಯತೋಽಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಲೋಕಾನುಸಾರತ ಇತಿ ।

ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಸಂಜ್ಞಕತರ್ಕಾನುಗೃಹೀತವೇದಾದೇವ ಕ್ರಿಯಾವಿಲಕ್ಷಣಾಪೂರ್ವೇ ಲಿಂಗಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹ ಇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಇತಿ ।

ಅಯಂ ತರ್ಕೋಽತಿಪ್ರಸಂಗೀತ್ಯಾಹ —

ಚೈತ್ಯೇತಿ ।

ಕರ್ತೃಸ್ಮರಣಾತ್ಸ್ಪೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಾದೇವಚೈಷಾಮಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ವೇದಾನಾಮಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿನಾಽನುಮಿತತ್ವಾದಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿ ಸೋಪಾಧಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ ತತ್ಸಮಮತಃ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮನಪೇಕ್ಷತಾಯಾಮಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅನ್ಯತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ವರ್ತಮಾನಸಂಪ್ರಯೋಗಜಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಕಾರ್ಯರೂಪಧರ್ಮಗೋಚರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಯೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಪೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇಷ್ವೇವಾತಿಶಯಕಾರಿತ್ವಾನ್ನ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ, ಲಿಂಗಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ನಾನುಮೇಯತ್ವಾದಿ, ನಚಾಜ್ಞಾತೇ ಪುಂಸಾಂ ವಚನರಚನಾ ಸಂಭವಿನೀತಿ ವೈದಿಕೀ ರಚನಾ ನ ಪೌರುಷೇಯೀತಿ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ ।

ನನ್ವಪೌರುಷೇಯತಯಾಽನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಪ್ಯಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮಿತಿವನ್ಮಾನಾಂತರಗೃಹೀತಗ್ರಾಹಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಶೇಷೇಣ ಪರಿಹೃತಮಿತ್ಯಾಹ —

ನ ಚಾನಧಿಗತೇತಿ ।

ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನುಪಪಾದಿತೇಽರ್ಥೇ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮ್ ।

ಸರ್ವಕ್ಲೇಶಪ್ರಹಾಣಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಸೋಽ ಯಮಸ್ಯೇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷಮಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾನಂದಾವಿರ್ಭಾವಫಲಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಿನಿದರ್ಶನಯುಗಲದ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನಪುರಃಸರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಗ್ರೈವೇಯಕಂ ಗ್ರೀವಾಲಂಕಾರಃ ।

ಸಮೂಲಘಾತಮಿತಿ ।

ಕಷಾದಿತ್ವಾದನುಪ್ರಯೋಗಃ । ಸಹ ಮೂಲೇನೋಪಹಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮಾರೋಪಿತನಿಬಂಧನ ಇತಿ ।

ಸಮಾರೋಪಿತಾಽವಿದ್ಯಾ ನಿಬಂಧನಂ ಯಸ್ಯ ಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಂ=ಚೈತನ್ಯಮ್ । ದೇವತಾ=ಸಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಾಣವಿಶುಧ್ದ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಉಪಾಸನಾವಾಕ್ಯೈಕದೇಶಮುಪಾಸ್ಯಸಮರ್ಥಕಂ ವಿವಿನಕ್ತಿ —

ಆತ್ಮೇತೀತಿ ।

ಯದವಾದಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಮಂತರೇಣಾರ್ಥವತ್ತೇತಿ, ತತ್ರ ಕಿಂ ಯದಿ ವೇದಾಂತಾ ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಂ, ತರ್ಹ್ಯರ್ಥವಾದಾಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯುರಿತಿ ಪ್ರತಿಬಂದೀ ಮತಾ, ಅಥವಾ ವೇದವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಪರಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇನ ನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರತ್ವಮಿತಿ ।

ಆದ್ಯಮರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಂಗೃಹ್ಣನ್ನಾಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ರುದತೋ ಯದಶ್ರು ಅಶೀರ್ಯತ ತದ್ರಜತಮಭವತ್ತಸ್ಮಾದ್ರಜತಮದಕ್ಷಿಣ್ಯಮಿತಿ ನಿಂದಾ ।

ಬರ್ಹಿಷಿ ಬರ್ಹಿಃಸಾಧ್ಯೇ ಯಾಗೇ, ರಜತಂ ನ ದೇಯಮಿತಿ ನಿಷೇಧಶೇಷ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ದರ್ಶಯನ್ನರ್ಥವಾದಾನಾಂ ನೋಪೇಕ್ಷಾಫಲತ್ವಮಿತಿ ತಾವದಾಹ —

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇತಿ ।

ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯವಸಾಯಿಬೋಧಜನಕತ್ವತದಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯನ್ಪ್ರತಿಬಂದೀಂ ಪರಿಹರತಿ —

ನ ಚ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ನನು ನಿಷೇಧ ಏವ ಸ್ವನಿಷೇಧಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ನಿಂದಾಂ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ತದ್ಯದೀತಿ ।

ಅರ್ಥವಾದಾದೇವ ನಿಂದಾಲಾಭೇ ನಿಷೇಧಕಸ್ಯ ನಿಷೇಧೇ ನಿಂದಾಯಾಂ ಚ ತಾತ್ಪರ್ತಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ‘ಸೋಽರೋದೀದಿತಿ’ ವಾಕ್ಯೇ ನಿಂದಾ ನ ಭಾತಿ, ಕಿತು ಭೂತಾನುವಾದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾನ್ನಿಂದಾ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ —

ನನು ವಿಧ್ಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಚ್ಚ ಸ್ವತ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯೇಣ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ತಜ್ಜನಕತ್ವಮನುಮೇಯಂ, ಕಥಂ ನಾನುಮಾನಗಮ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಪರಪರ್ಯಾಯಾನುಮಾನೇನ ಮಾನಾಂತರೇಣ ವಾ ಪ್ರಮಾ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ಕಿಂತೂದಿತಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಮನುಮಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ತಾವದಪೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ।

ಏತದರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಣೇ ದೂಷಣಮಾಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ಅಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಸ್ಯಾನುಮಾನಂ, ತತಶ್ಚ ಪ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವೇನ ನ ಭವತೀತಿ ಚ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಪುನರನುಮಾನೇನ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯವಿರಹಿವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಮಾ ಯದ್ಯುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತದಾ ಸ್ವತಃ ಪರತೋ ವೇತಿ ಚಿಂತಾ, ನನೂತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ —

ಈದೃಗಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿರನುಭವಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಾಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾರ್ಥವಾದಾದಾವದರ್ಶನಾದಪಹೂಯತ, ತದಾಽತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಏವಂ ತಾವತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ಥೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪರತಂತ್ರಾಣಾಂ ಪೌರುಷೇಯವಾಕ್ಯಾನಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತಾಮಂತರೇಣ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇ ನ ಲಭ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಮತಂ, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಗಮ್ಯತ್ವೇನ ತದವಗಮಮಾತ್ರಾಯತ್ತಪ್ರಯೋಜನಲಾಭೇನ ಚ ಪರಾಣುದತ್ ।

ಇದಾನೀಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಪದಾರ್ಥೇ ಪದಸಂಗತಿಗ್ರಹೇಣ ಸಿದ್ಧಂ ವಸ್ತು ನ ಶಬ್ದಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ವೇದಾಂತಾನುಪಾಸನನಿಯೋಗಪರಾನ್ ಯೇ ಮನ್ಯಂತೇ, ತನ್ಮತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —

ಅಜ್ಞಾತೇತಿ ।

ಅಥವಾ ಆರೋಪಿತಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ॥

‘ಅಯಂ ತು — ಸಂತು ವೇದಾಂತಾ ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಸ್ತುನಿ । ಕಿಂತು ಜ್ಞಾನವಿಧಿದ್ವಾರೇತ್ಯೇಷ ಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತಾಮ್॥‘ ಅತಏವ ಭಾಷ್ಯಂ ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತತ್ರ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಾದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ, ನ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾದಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಃ —

ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನ್ಯಜ್ಞಾತಸಂಗತಿತ್ವೇನೇತಿ ।

ಯತ್ರ ವೃದ್ಧಪ್ರಯುಕ್ತಶಬ್ದವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಸಂಗತಿಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಸಿದ್ಧೇತು ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಲೋಕೇನೇತಿ ।

ವೃದ್ಧೇಃ ಪ್ರಯೋಗವ್ಯಾಪಕವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಾಶ್ರೋತೃಪ್ರತಿಪತ್ತೀಚ್ಛಯೋರಭಾವಾತ್ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಮಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ರೂಪಮಾತ್ರಂ= ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮ್ ।

ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ —

ತತ್ರ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಃ= ಕಾರ್ಯಶೇಷಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಃ — ಗೋಪದಂ ನ ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಿತೇ ಗೋತ್ವೇ ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಂ, ತತ್ರ ವೃದ್ಧೈರಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್, ತುರಗಪದವತ್ ।

ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನ್ಯುತ್ತಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಲಿಂಗಭೂತಾಯಾಸ್ತತ್ರಾಭಾವಾಚ್ಚ ತತ್ರ ನ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿಹೇತೂನ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನ ಚ ರಜ್ಜುರಿತಿ ।

ನಕಾರೋಽಯಂ ‘ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮಾಣಾಂ ನ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಃ’ ಇತಿ ಉಪರಿ ಸಬಂಧನೀಯಃ ।

ಯಥಾಕಥಂಚಿದಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾವಿನಾಭಾವಾದಿಹಾಪಿ ಮಾ ಭೈಷೀರಿತಿ ನಿಯೋಗಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾಽನ್ಯಪರಾದೇವ ವಾಕ್ಯಾತ್ಸಿದ್ಧರೂಪಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।

ಆತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ವಿಷಯೋಽವಚ್ಛೇದಕೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।

ನನು ನಿಯೋಗೋಽಪೂರ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರೈರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ, ಸ ಕಿಮನ್ಯ ಏವ ಕಾರ್ಯೋ ನೇತ್ಯಾಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಪರೇಭ್ಯೋ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಕಥಂ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣೋಪಾದಾನಪ್ರಮಾಣಾದಿತ್ಯಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರತೀತ್ಯುಪಾಧಿತ್ವೇನ ವಿಷಯಸ್ಯ, ಸ್ವನಿರ್ವರ್ತಕತ್ವೇನ ಕರಣಸ್ಯ, ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಕಜ್ಞಾನನಿರೂಪಣಾಯ ಜ್ಞಾಯಮಾನಮಾತ್ಮಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ನ ಶ್ರೌತತ್ವಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವೇ ಗುರುಸಂಮತಿಮಾಹ —

ಯಥಾಹುರಿತಿ ।

ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ= ವಿಧೇಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ ।

ಉಪಾದೀಯತೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ —

ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ಇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವನ್ನ ವಿಧೇಯತಾ, ಆತ್ಮನಶ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತದಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ವಿಧೇಯತಾ ಚೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಮಿಹೋಪಾಸನಂ ತಚ್ಚ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯನುಷ್ಠೇಯಮ್ । ಆತ್ಮನಸ್ತು ಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾವಿನಿಶ್ಚಿತಿರಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪ್ತಿರ್ವಿಧೇಯತೇತಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಾಗ್ಧೇನೂಪಾಸ್ತ್ಯಾದಾವಿಚಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇಯಧೀವಿಷಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ಆರೋಪಿತೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾನೇ ಯಾದೃಗರ್ಥೋ ಭಾತಿ ತದ್ಭಾವ ಆರೋಪಿತೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ತಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿರೂಪಕತ್ವೇ ತೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಾರ್ಥೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ನಿರೂಪಿತಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ಯುಕ್ತ ಆರೋಪ ಇತಿ । ಇಯಚಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ । ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧೇರ್ನಿಯೋಗಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ವಿಷಯತಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ಏವಮಾಹವನೀಯಾದಯೋಽ ಪೀತಿ ।

‘ಯದಾಹವನೀಯೇ ಜುಹ್ವತೀ’ತಿ ವಿಹಿತೇ ಕ ಆಹವನೀಯ ಇತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ವಸಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತೇ’ತ್ಯಾದಿವಿಧಿಭಿಃ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶಿಷ್ಟೋಽಗ್ನಿರಾಹವನೀಯೋ ಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಽಪೂರ್ವದೇವತಾಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಂ ವಿಧಿಪರೇಣೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ।

ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಹೇತುದ್ವಯಂ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಂಗಮಯತಿ —

ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪರಸ್ಯೇತಿ ।

‘ತದ್ಭೂತಾನಾಮ್’ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ,೨೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರೋದಾಹರಣೇನ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇಽರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸಂಗತಿರ್ನ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ’ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೫) ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಹಾಯೇತರವಾಕ್ಯೈಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।ತೇನ ತು ಸಿದ್ಧರೂಪಪರಸ್ಯ ನ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ, ಕರ್ಮಾವಬೋಧೋ ನಿಯೋಗಜ್ಞಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ । ಚೋದನಾಸೂತ್ರೇ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨) ಚೋದನೇತಿ ಶಬ್ದೇನ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ನಿಯೋಗಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾಪಕಂ ವಚನಮಾಹುರಿತಿ । ತತ್ತೇಶ್ಚ ಪದಾರ್ಥೇಷು ಭೂತಾನಾಂ ವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾ  ಕಾರ್ಯಂ, ತದರ್ಥತ್ವೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ ಸಮುಚ್ಚಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಚೇತಿ ।

ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವಕೀಯತ್ವೇನ ಬೋದ್ಧಾರಂ ನಿಯೋಜ್ಯಮ್ ಅಧಿಕಾರಣಂ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ವಾಮಿನಂ, ತತ್ರೈವ ಕರ್ತಾರಮ್ ಅನುಷ್ಠಾತಾರಮ್ ಇತಿ । ನಿಯೋಜ್ಯಭೇದೋ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಃ ।

ಅಮೃತತ್ವಕಾಮ ಇತಿ ಅಶ್ರವಣಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವೇದೇತಿ ।

ಭವತೀತಿ ಸಿದ್ಧರೂಪೇಣಾವಗತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥಮ್, ಏವಂಕಾಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವಿಪರಿಣಾಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಬುಭೂಷುರ್ವಿದ್ಯಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ರಾತ್ರಿಸತ್ರೇತಿ ।

ಚತುರ್ಥೇ ಚಿಂತಿತಮ್ – ‘ಕ್ರತೌ ಫಲಾರ್ಥವಾದಮಂಗವತ್ಕಾರ್ಷ್ಣಾಜಿನಿಃ’ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೭) । ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಹ ವಾ ಏ ಏತಾ ರಾತ್ರೀರುಪಯಂತೀ’ತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ರಾತ್ರಶಬ್ದೇನಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿವಾವ್ಯವಿಹಿತಾಃ ಸೋಮಯಾಗವಿಶೇಷಾ ಉಚ್ಯಂತೇ ।  ಕಿಮತ್ರ ಸ್ವರ್ಗ ಏವಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮುತ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರೈವಂಕಾಮ ಇತ್ಯಶ್ರವಣಾದ್ವಿಧಿಶಕ್ತಿಲಭ್ಯಃ ಸ್ವರ್ಗ ಏವ ವಿಶೇಷಣಂ, ಸಂದೇಹೇ ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ವೀಕಾರಃ, ನ ನಿಶ್ಚಯೇ । ನಿಶ್ಚಿತಶ್ಚೇಹ ಸರ್ವಾಭಿಲಷಿತಃ ಸ್ವರ್ಗೋ ವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಣಮ್ । ಯಾ ತು ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸಾಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ವರ್ಗಪರೈವ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ । ಕ್ರತೌ ರಾತ್ರಿಸತ್ರಾದೌ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾದಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣಾಂಗವದಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಾಯಾಜಾದ್ಯಂಗಫಲಾರ್ಥವಾದೋದಾಹರಣಂ, ನನು ತದ್ವತ್ಪದಾರ್ಥತ್ವಮಸ್ತಿ ರಾತ್ರಿಸತ್ರಾಣಾಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಉಚ್ಯತೇ; ‘ಫಲಮಾತ್ರೇಯೋ ನಿರ್ದೇಶಾದಶ್ರುತೌ ಹ್ಯನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೮) ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಫಲಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ತದೇವಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ಯತ್ತು ವಿಧಿಶಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರ್ಗ ಇತಿ । ತನ್ನ; ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಶ್ರುತಿಪದಾನುಗುಣ್ಯೇನ ವಿಧಿಶಕ್ತೌ ಪರ್ಯವಸಿತಾಯಾಮಾನುಮಾನಿಕಸ್ವರ್ಗಕಲ್ಪನಾಽನವಕಾಶಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಮೇವ ಫಲಮಿತಿ ।

ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ವಿಶ್ವಜಿತಿ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಧಿಕಾರೇ ಫಲಕಲ್ಪನಾ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯೇತಿ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞಃ ಸ್ಥಿರೋದಾಹರಣತ್ವೇನೋದಾಹೃತಃ ।

ಅಸಮವೇತಾರ್ಥತಯೇತಿ ।

ಅಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭವನಶಬ್ದೇನಾಸಮವೇತಃ ಸ್ವರ್ಗೋಽ ರ್ಥಸ್ತತ್ಪರತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಭವನಸ್ಯ ಫಲತ್ವೇಽಪ್ಯೇವಂಕಾಮ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಾಽಸ್ತೀತಿ ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿತಾ ತುಲ್ಯಾ; ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಂ ಬ್ರಹ್ಮಭವನಂ ನ ಹೀಯತೇ, ಹೀಯತೇ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ —

ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।

ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞನ್ಯಾಯೋ ಽನುಕ್ರಮ್ಯತೇ । ಚತುರ್ಥೇ ಏವಂ ನಿರಣಾಯಿ – “ಪಿತೃಯಜ್ಞಃ ಸ್ವಕಾಲತ್ವಾದನಂಗಂ ಸ್ಯಾತ್’ । (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೪.ಸೂ.೧೯) ‘ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಪರಾಹ್ಣೇ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞೇನ ಚರಂತೀ’ತ್ಯತ್ರಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಃ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಾ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಕರ್ಮವಾಚ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ತದಂಗತ್ವಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕಾಲಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಾರಣೋಽಯಂ ಶಬ್ದಃ; ತಥಾಪಿ ಫಲಕಲ್ಪನಾಪರಿಹಾರಾಯ ಕರ್ಮವಾಚ್ಯೇವ ಅತಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ಕಾಲಕರ್ಮಸಾಧಾರಣೋಽಪ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದೋಽಪರಾಹ್ಣಶಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕೃತ ಇಹ ಕಾಲಪರ ಏವ । ನ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಮ್; ಕಾಲೇ ರೂಢತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಿ ಚ ತತ್ಸಂಬಂಧೇನ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಭಾವಾದ್ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩ ಸೂ.೧೫) ಸ್ವರ್ಗಕಾಮನಿಯೋಜ್ಯಕಲ್ಪನಯಾ ಸ್ವರ್ಗಫಲಃ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞ ಇತಿ ।

ನನು ಜ್ಞಾನವಿಧಿರ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಫಲಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಭಾಷ್ಯೇಽಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ? ತತ್ರಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಮೃತತ್ವಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ಅಮೃತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಾದ್, ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧ್ಯುದಾಹೃತೇಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್, ತನ್ನಿವರ್ತಯತಿ —

ಅತ್ರಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದೃಶೇರಿತಿ ।

ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತದೃಶಿಧಾತೋರುಪಲಬ್ಧಿವಚನತ್ವೇನೋಪಾಸನಾಽ ನಭಿಧಾಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧೇರರ್ಥಾವಬೋಧಪರ್ಯಂತತ್ವಾತ್ತೇನೈವ ಶ್ರವಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾವನಯಾ ವಿಧೇಯಂ ಜನ್ಯಂ ವೈಶದ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತಥಾ ।

ವಾಜಿನವದಿತಿ ।

ಯಥಾಽಮಿಕ್ಷಾರ್ಥವಿಹಿತದಧ್ಯಾನಯನಾದ್ವಾಜಿನಮಪ್ರಯೋಜಕಮಾನುಷಂಗೀಕತಯಾ ಜಾಯತೇ, ಏವಮದೃಷ್ಟರೂಪಾಮೃತತ್ವಾಯ ವಿಹಿತಾದುಪಾಸನಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಜಾಯತ ಇತಿ ತದುತ್ಪಾದನಂ ನ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚತುರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ‘ಏಕನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಂ ಸಮಂ ಸ್ಯಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೨) ‘‘ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮಿತಿ’’ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಮಾಮಿಕ್ಷೈವ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ಪ್ರಯುಂಜೀತೇತಿ ವಾಜಿನಮಪೀತಿ । ತತ್ರೈಕಸ್ಮಾದ್ದಧ್ಯಾನಯನಾತ್ಪಯಸಃ ಸಕಾಶಾದಾಮಿಕ್ಷಾವಾಜಿನಯೋರ್ನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಮಾಮಿಕ್ಷಾದಿ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ‘ಸಂಸರ್ಗರಸನಿಷ್ಪತ್ತೇರಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್’(ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೩) । ಅತ್ರ ಹಿ ದಧಿಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಪಯ ಏವ ಪ್ರಕೃತಂ ದೇವತಾಸಬಂಧಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವೀತಿ, ನ ಪುನಸ್ತತೋ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಕಿಂಚಿತ್, ತತ್ರ ನಯತೇರ್ದ್ವಿಕರ್ಮಕತ್ವಾದ್ಯತ್ಪ್ರತಿ ದಧ್ಯಾನೀಯತೇ ತತ್ಪಯಆನಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಮ್ । ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಮೇವ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಚ ಪಯಸ ಆಮಿಕ್ಷಾತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ತ್ರೀತ್ವಾಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ನನು ಯದಿ ದಧಿಸಂಸ್ಕೃತಂ ಪಯ ಏವ ರೂಪಭೇದೇಽಪ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ಭೂತ್ವಾ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ಪ್ರಯುಂಜೀತ, ತರ್ಹಿ ವಾಜಿನಮಪಿ ದಧಿಸಂಯುಕ್ತಂ ಪಯ ಏವೇತಿ ಕಿಂ ನ ಪ್ರಯುಂಜೀತ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಸಂಸರ್ಗರಸನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ; ದಧಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪಯಸೋ ಯೋ ರಸಃ ತಸ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಮುಪಲಂಭಾತ್, ರೂಪಭೇದೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಮಸ್ತಿ ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಪಯ ಇತ್ಯನುಮೀಯತೇ; ರೂಪಾಭೇದೇಽಪಿ ತಕ್ರಪಯಸೋರಿವ ರಸಭೇದೋಪಲಂಭಾತ್ ನ ವಾಜಿನೇನ ; ತಸ್ಯ ಕಟುತಿಕ್ತರಸತ್ವಾದಿತಿ ।

ಹೇತುದ್ವಯವಿವರಣೇನ ಪೂರ್ವಕೃತೇನೋತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಮಾಹ —

ಅರ್ಥವತ್ತಯೇತಿ ।

‘ವೇದಾಂತಾ ಯದ್ಯುಪಾಸಾಂ ವಿದಧತಿ, ವಿಧಿಸಂಶೋಧಿಮೀಮಾಂಸಯೈವ ಪ್ರಾಚ್ಯಾ ತರ್ಹೀರಿತಾರ್ಥಾ ಇತಿ ವಿಫಲಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸನಂ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಅಪ್ಯತ್ಯುಚ್ಚಾತಿನೀಚೋ ಜನಿಮೃತಿಭಯಭಾಗ್ವೈಧಧೀಸಾಧ್ಯಮೋಕ್ಷಃ ಕರ್ಮೋತ್ಥೈಃ ಸ್ವರ್ಗಪಶ್ವಾದ್ಯತಿಮಧುರಫಲೈಃ ಕೋಽಪರಾಧಃ ಕೃತೋ ನಃ॥‘ ವೇದಾಂತಾ ಯದ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಾಃ, ತರ್ಹಿ ವಿಹಿತೋಪಾಸನಾಯಾಃ ಪಕ್ಷಮಾಸಾದಿಕಾಲಮಿತತಯಾ ತತ್ಸಾಧ್ಯಫಲಮಪಿ ಸಾತಿಶಯಮನಿತ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾದತೋ ನ ವಿಧಿಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಅತೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಂತಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ —

ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಯದ್ವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಚಿ ತಂತ್ರೇ ವಿಚಾರಿತತ್ವೋಕ್ತಿರುಪಾಸ್ತೇರಪಿ ವಿಹಿತಾಯಾ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಪುನರವಿಚಾರ್ಯತ್ವಾಯ । ಅಧರ್ಮೋಽಪೀತ್ಯದರ್ಮೋಕ್ತಿಃ ಪುಣ್ಯಫಲಭೋಗಾವಸಾನ ಇವೋಪಾಸ್ತಿಫಲಭೋಗಸಮಾಪ್ತಾವಧರ್ಮಫಲಂ ಭೋಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ದರ್ಶನಾಯ । ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತಿರ್ಯಾಗವದ್ವಿಹಿತೋಪಾಸ್ತೇರ್ಧರ್ಮತ್ವಾರ್ಥಮ್ । ಏವಂ ಶರೀರವಾಗಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಾನಿ ಕರ್ಮಫಲವದುಪಾಸ್ತಿಫಲಸ್ಯ ಶರೀರೋಪಭೋಗ್ಯತ್ವಾದಿ ಪ್ರಸಂಜಯಿತುಮ್ । ಸಂಪತ್ತ್ಯನೇನಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಮುಂ ಲೋಕಮಿತಿ ಸಂಪಾತಃ ಕರ್ಮ । ಇಷ್ಟಂ ಶ್ರೌತಮ್ । ಪೂರ್ತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ವಾಪ್ಯಾದಿ ।

ದತ್ತಂ ದಾನಮಿತಿ ।

ಆತ್ಯಂತಿಕಮಿತಿ ।

ದೇವದತ್ತಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಮಶರೀರತ್ವಂ ದೇವದತ್ತಶರೀರಪ್ರಾಗಭಾವಾಸಮಾನಕಾಲೀನೋ ದೇವದತ್ತಶರೀರಧ್ವಂಸಃ, ಸರ್ವೋಪಾಧಿಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ವಿಧೇಯೋಪಾಸ್ತಿವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಜನಮಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಉಪಾಸ್ತಿವಿಧೇಃ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮುತಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯೋದಯೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ತ್ವಯಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಪಾಸನಾಽಪೂರ್ವಮಪಿ ಚೇತಃಸಹಕಾರ್ಯತಶ್ಚ ವಿಧ್ಯವಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ऎಹಿಕಸ್ಯ ಮರ್ದನಸುಖವನ್ನ ವಿಧಿಫಲತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ದೃಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।

ಕಾರೀರ್ಯಾದಿನಿಯೋಗಾ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ನಿಯತಸಸ್ಯರ್ಧ್ದ್ಯಾದಿಫಲಾಃ, ಚಿತ್ರಾದಿನಿಯೋಗಫಲಂ ಪಶ್ವಾದಿ ಭುವಿ ಭೋಗ್ಯಮಪೀಹ ವಾ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾ ಭವತಿ ।

ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।

ತದಪೂರ್ವಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾವಬೋದ್ಧಂ ನಾರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪೂರ್ವಂ ಚೇನ್ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಯೋಗಿ, ತರ್ಹ್ಯುಪಾಸನಕ್ರಿಯೈವ ತದರ್ಥಂ ವಿಧೀಯತಾಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ತತ್ಕಾಮ ಇತಿ ।

ನನ್ವವಘಾತವದುಪಾಸ್ತಾವಪ್ಯಸ್ತು ನಿಯಮಾಪೂರ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾದಿತಿ ।

ನೇಹ ಪರಮಾಪೂರ್ವವನ್ನಿಯಮಾಪೂರ್ವಸಾಧ್ಯಮಸ್ತಿ; ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।

‘ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತೇ’ತ್ಯಾದ್ಯಶ್ರುತಾಧಿಕಾರಂ ಲಿಂಗಪ್ರಕರಣಾಲಬ್ಧಾಧಿಕಾರಂ ಚೋದಾಹರಣಮ್ । ನಿಷೇಧೇ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ರಿಯೋಽಧಿಕಾರೀ ಲಭ್ಯತೇ, ಅಂಗವಿಧಿಷು ತು ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ನ ಚಿಂತ್ಯೋಽಧಿಕಾರಃ । ಏವಂ ಸತೀಹ ಸಂದೇಹಃ ಕಿಂ ನಿಯೋಜ್ಯೋಽಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತಾಂ ನ ವೇತಿ । ತತ್ರ ಲೋಕೇ ದ್ವಾರಂ ದ್ವಾರಮಿತ್ಯಾದೌ ಕ್ರಿಯಯಾ ವಿನಾ ಕಾರಕಾಭಿಧಾನಾಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ಯುಕ್ತೋಽಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಇಹ ತು ವಿಷಯೇಣ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾನಾದನಧ್ಯಾಹಾರೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ; ಅತ್ರಾಪ್ಯಭಿಧೇಯಾಪರ್ಯವಸಾನದ್ವಾರಾಭಿಧಾನಾಪರ್ಯವಸಾನಮೇವ । ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಕೃತಿನಿರೂಪ್ಯಮ್ । ನರವ್ಯಾಪಾರರೂಪಾ ಚ ಕೃತಿಃ, ಸಾ ಚ ಯಥಾ ಸ್ವಸಾಧ್ಯಧಾತ್ವರ್ಥನಿರೂಪ್ಯೈವಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯನರನಿರೂಪ್ಯಾ । ತದೇವಂ ಕೃತೇಃ ಕರ್ತಾಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ಕೃತಿದ್ವಾರಾ ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ನಿರೂಪಕ ಇತಿ ತಮಂತರ್ಭಾವ್ಯೈವ ನಿಯೋಗಧೀಃ । ನಚಾಸಾವಬುದ್ಧ್ವಾಽಽತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ಸ್ವತಸ್ತೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಸ್ವಸಂಬಂಧಿಕಾರ್ಯಬೋದ್ಧಾ ಚ ನಿಯೋಜ್ಯ ಇತಿ ಸೋಽಧ್ಯಾಹಾರ್ಯ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಚಿಂತಾ — ಕಿಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಧ್ಯಾಹಾರಃ, ಉತ ಏಕಸ್ಯೇತಿ । ತತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಉಚ್ಯತೇ; ಏಕೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತೇರೇಕಸ್ಯೇತಿ । ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ವಿಚಾರಃ ಕಿಂ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿನ್ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರಃ, ಉತ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯೇತಿ । ತತ್ರಾವಿಶೇಷಾದನಿಯಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಉಚ್ಯತೇ; ‘ಸ ಸ್ವರ್ಗಃ ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್’ । (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩. ಸೂ.೧೫) ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಏವಾಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ । ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಪುರುಷಾಣಾಂ ಸುಖಾಭಿಲಾಷಿತ್ವಾತ್ ।ದುಃಖನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ತತ್ರೈವಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಸ್ತು ನ ಸುಖಾವಿನಾಭೂತಾ । ಸುಷುಪ್ತೇ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ತಸ್ಯಾಂ ಸುಖಜನ್ಮಾದರ್ಶನಾತ್, ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಸುಖವಿಶೇಷಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷೇ ಚ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ಸ್ವರ್ಗ ಏವ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೇಯಮ್ । ಯಃ ಸತ್ರಾಯಾವಗುರೇತ್ಸ ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತೇತಿ ಸತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾವಗುರಣೋಪರಮೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತತಯಾ ವಿಹಿತತ್ವೇನ ಸಾಧಿಕಾರತ್ವಾದಿತಿ ।

ಯತ್ಕಿಲೇತಿ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾಹತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ನ ಪರಿಣಾಮಿವ್ಯವಚ್ಛೇದಾಯ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಸಂಮತೇ; ಅತೋ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಪರೇ ಹೀತಿ ।

ಪರಭ್ರಾಂತಿರ್ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಂ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಂ ಹೇತೂಕೃತಂ, ತತ್ತದಾ ಘಟೇತ, ಯದಿ ಯತ್ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ತದವಿಕೃತಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ತದರ್ಥಂ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಮಸಿದ್ಧತ್ವಮಾಹ —

ಪರಿಣಾಮೀತಿ ।

ಪರಿಣಾಮೋ ಹಿ ಪೂರ್ವರೂಪತ್ಯಾಗೇನ ರೂಪಾಂತರಾಪತ್ತಿಃ ।

ತತ್ರ ಪೂರ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತ್ಯಾಗೇನ ರೂಪಾಂತರೋತ್ಪತ್ತೌ ಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ತನರೂಪತ್ವಂ ವ್ಯಾಹೃತಮತೋಽನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಶಂಕತೇ —

ಏಕದೇಶೇತಿ ।

ಯ ಏಕದೇಶೋ ನಶ್ಯತಿ ಸ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ಭಿನ್ನ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ನ ಧರ್ಮಿಣಃ ಪರಿಣಾಮಃ, ಕಿಂತ್ವೇಕದೇಶಸ್ಯ ಸ ಚಾನಿತ್ಯ ಇತಿ ನ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ದಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಭಿನ್ನಶ್ಚೇದಿತಿ ।

ನಶ್ಯತಶ್ಚೈಕದೇಶಸ್ಯ ಧರ್ಮ್ಯಭೇದೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವಸ್ತ್ವಪಗಮಾನ್ನ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಭೇದೇ ಇತಿ ।

ಪಕ್ಷದ್ವಯೋಕ್ತದೋಷಪರಿಹಾರಾಯೈಕಮೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತು ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ, ತಾನಿ ಚ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಭಿನ್ನಾನಿ, ಕಾರಣಾಕಾರೇಣ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ತಚ್ಚಾಭಿನ್ನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಮಿತಿ ।

ಯತ್ಪ್ರಾಮಾಣವಿಪರ್ಯಯೇಣ ವಿರೋಧೇನ ವರ್ತತೇ ತತ್ರ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಏಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣರೂಪೇಣ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ಕುಂಡಲಮಿತಿ ।

ದ್ವಿರವಭಾಸೇತಿ ।

ಹೇಮ ಹೇಮೇತಿ ವಾ ಕುಂಡಲಂ ಕುಂಡಲಮಿತಿ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಾರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ಹೇಮಕುಂಡಲಯೋರ್ಭೇದಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಚ್ಚಾಭೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಹೇಮತ್ವಸ್ಯ ಕುಂಡಲವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ವಾ ಕುಂಡಲಾಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಕನಕತ್ವಸ್ಯ ಚೈಕದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನಾಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಯತಿ —

ಆಧಾರೇತಿ ।

ಆಧಾರೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಿದ್ಧೌ ಭೇದಾಭೇದೌ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದೇಃ ಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಪರಮಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಸತಃ ಸರ್ವತ್ರ ಹೇಮವದನುಗಮಾತ್ ಸನ್ ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಶೇನ ಜಗತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತಾ ಕಾರಣರೂಪೇಣಾಭೇದೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಚ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭೇದ ಇತಿ ।

ಕಿಂ ರೂಪಾದಿವದ್ಭಾವರೂಪೋ ಧರ್ಮಃ , ಉತೈಕ್ಯಾಭಾವಃ । ನಾದ್ಯಃ; ऎಕಾಂತಿಕಾಭೇದಾನಿಷೇಧಾತ್ ।

ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಕಿಮಯಂ ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ತತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।

ಕಟಕತ್ವವರ್ಧಮಾನಕತ್ವರೂಪೇಣ ತಯೋರಿತರೇತರಾಭೇದಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾಭೇದೇ ಚ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಾಣಾಮೇಕಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ; ಏಕಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಾಭಿನ್ನೇನ ಕಾರಣೇನಾಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಏವಮೇಕಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತರಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ತಸ್ಯ ಚ ಕಾರಣಾದಭೇದಾದ್ಭೇದಾಸಿದ್ದಾವೈಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಾಪಾತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತಥಾಚ ಹಾಟಕತ್ವಮೇವೇತಿ ।

ಕಟಕಸ್ಯ ಹಿ ದ್ವೇ ರೂಪೇ ಸ್ತೋ ಹಾಟಕತ್ವಂ ಕಟಕತ್ವಂ ಚ ।

ತತ್ರ ಹಾಟಕರೂಪೇಣಾಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದಿಭಿರಭೇದ ಇಷ್ಟ ಏವ, ನ ಕಟಕರೂಪೇಣ; ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಸ್ಮೃತಪರಾಭಿಸಂಧಿಃ ಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಶಂಕತೇ —

ಅಥೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ತು ಕಟಕಹಾಟಕಯೋರಭೇದಾದ್ಧಾಟಕಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದಿಷ್ವನುವೃತ್ತೇರಭೇದೇ ಕಟಕಸ್ಯಾಪಿ ತೈರಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ಪರಿಹಾರಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ಯದಿ ಹಾಟಕಾದಿತಿ ।

ಕಟಕಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದಿಷ್ವನುವೃತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತೇಷ್ವನುವೃತ್ತಹಾಟಕಾದಭೇದಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ ನಾನುವರ್ತತೇ ಚೇದಿತಿ ।

ಅನುವೃತ್ತಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಭೇದೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —

ಯೇಹೀತಿ ।

ಉಪನಯಮಾಹ —

ನಾನುವರ್ತಂತೇ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥಾದ್ಧೇತುಸಿದ್ಧಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ।

ನಿಗಮಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಕುಂಡಲಾದಿಷು ಹೇಮಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಯದಿ ತದಭೇದಾತ್ಕಟಕಾದೀನಾಮನುಗಮಃ; ತದಾ ಸತ್ತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವವಸ್ತೂನಾಮಿತರೇತರಾಭೇದಾಪತ್ತೇರ್ವ್ಯವಹಾರಪರಿಪ್ಲವ ಇತ್ಯಾಹ —

ಸತ್ತೇತಿ ।

ಇತಿ ವಿಭಾಗೋ ನ ಸ್ಯಾದ್ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಂಧಃ । ಇಹ ಕ್ಷೀರೇ ಇದಂ ದಧಿ ನೇದಂ ತೈಲಮಿತಿ ಸಂಸರ್ಗತದಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಇದಂ ಪಟಾದಿಕಮಸ್ಮಾತ್ಕುಡ್ಯಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ ಇದಂ ಕುಡ್ಯಮಸ್ಮಾತ್ಕುಡ್ಯಾನ್ನ ಭಿದ್ಯತೇ ಇತ್ಯಸಂಕರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಇದಾನೀಂ ವಸಂತೇ ಕಾಲೇ ಇದಂ ಕೋಕಿಲರುತಮಸ್ತಿ ಇದಮಂಬುದಧ್ವಾನಂ ನೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಇದಂ ಕುಂಭಾದಿ ಏವಂ ಕಂಬುಗ್ರೀವತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಮಿದಂ ಪಟಾದಿ ನೈವಮಿತಿ ಪ್ರಕಾರಾಸಂಕರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಾಸ್ವವಸ್ಥಾಸು ಹೇತುಮಾಹ —

ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ।

ಕುತಶ್ಚಿದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಇತಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇನ ನ ವಾಸ್ತವಮೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ನಿಶ್ಚಿತಕನಕಾದಭೇದಾನ್ನ ಕುಂಡಲಾದಿಷು ಸಂಶಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಂಶಯಸಂಭವಂ ಭೇದಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯಾ ಶಂಕತೇ —

ಅಥೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯವಿನಿಗಮಮಾಹ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಹೇಮನಿರ್ಣಯೇನ ಕಟಕಾದೀನಾಂ ನಿರ್ಣಯೇ ತದಭೇದಃ ಕಾರಣಂ, ತದಭಾವಾದ್ಭೇದರೂಪಾನ್ನಿರ್ಣಯಕಾರ್ಯಾಭಾವ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ಸ ಕಾರಣಸ್ಯಾಭೇದಸ್ಯ ಭಾವಾದಪೋದ್ಯತೇ, ಘಟಸಾಮಗ್ರೀತ ಇವ ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ತತಃ ಕನಕನಿಶ್ಚಯೇ ಕಟಕಾದಿನಿಶ್ಚಯಾದವಿನಿಗಮ ಏವ ನ, ಕಿಂತು ವೈಪರೀತ್ಯನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯುತೇತಿ ।

ತೇಷಾಂ ಕುಂಡಲಾದೀನಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನಾನಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।  ವಸ್ತುತಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದಾಭಾವಂ ಸಪ್ರಮಾಣಕಮುಪಸಂಹರತಿ ।

ತೇನೇತಿ ।

ಯದಿ ಹೇಮಕುಂಡಲಯೋರ್ನ ಭೇದಾಭೇದೌ, ತರ್ಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್, ನಹ್ಯತ್ಯಂತಭೇದೇ ತದ್ಭವತಿ; ಕುಂಡಲಕಟಕಯೋರದರ್ಶನಾತ್ ।

ನಾಪ್ಯತ್ಯಂತಾಭೇದೇ; ಹೇಮ ಹೇಮೇತ್ಯನುಪಲಂಭಾದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ —

ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಯದಿ ಹೇಮ್ನಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಕುಂಡಲಾದೀನಾಂ ಭೇದಾಭೇದೌ, ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮನುವೃತ್ತಹೇಮ್ನಃ ಸಕಾಶಾದ್ ಅಭೇದಾದಿತರೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾನ್ನ ಹೇಮ್ನಿ ನಿರ್ಣೀತೇ ಸಂಶಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿತರ್ಕೇಣ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾಖ್ಯೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿತರ್ಕಂ ದೂಷಯತಿ —

ಅಥೇತಿ ।

ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಮಾ ನಾಮೋಪಪಾದಿ ಹೇಮಾದೇರನುವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾ, ಮಾಚ ಘಟಿಷ್ಟ ಹೇಮ್ನಿ ಜ್ಞಾತೇ ಕುಂಡಲಾದಿಜಿಜ್ಞಾಸಾ, ಭೇದಾಭೇದಮತೇ ತೇ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮವಿನಿಗಮಮುತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಂ ಚ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ಅನೈಕಾಂತಿಕೇ ಚೇತಿ ।

ಏವಂ ನಿರುದ್ಧೇ ಽನೇಕಾಂತವಾದಿನಿ ಸ್ವಮತೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿರೋಧಾದನ್ಯತರಬಾಧೇಽಪ್ಯಭೇದೋ ಬಾಧ್ಯ ಇತಿ ಸೌಗತಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅಭೇದೋಪಾದಾನೇತಿ ।

ಭೇದಃ ಕಿಂ ಧರ್ಮಿಪ್ರತ್ತಿಯೋಗಿನೋರ್ವ್ಯಾಸಜ್ಯ ವರ್ತತೇ, ಉತ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಧರ್ಮಿಣ್ಯೇವ ।

ಆದ್ಯೇ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕವರ್ತ್ಯೇಕತ್ವಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ಧರ್ಮ್ಯೈಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —

ಏಕಾಭಾವೇ ಚೇತಿ ।

ತತಃ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಮಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ಭೇದಸ್ಯ ಸ ಏವಾಭೇದೇಽಧ್ಯಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಭೇದಸ್ಯೈವಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —

ನಾಯಮಿತಿ ।

‘ಮೃತ್ತಿಕೇತಿ’ ಶ್ರುತಿಃ, ಕಾರಣಮೇವ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ ಅತಃ —

ಅತ್ಯಂತಾ ಭೇದಪರೇತಿ ।

ಅನಂಶತ್ವಮಾಕಾರಭೇದರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ನಿತ್ಯತೃಪ್ತತ್ವಾದೀನಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾನ್ಯೇನ ಭಾಷ್ಯೇಽನೂದಿತಾನೀತಿ ನಾಸಿದ್ಧಾನಿ; ಕಾರ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಾನಧಿಗತವಿಷಯಲಾಭಾತ್ ಸ್ವಮತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಪೃಥಕ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಅತಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಾ ।

ಪ್ರಾಗ್ವಿಮೋಕ್ಷನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಯೋಗಾಯೋಗ ಉಕ್ತಃ, ಇದಾನೀಂ ತತ್ಸಾಧನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೇವಲದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಸ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಪಪಾದ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಿವಾರಿಕಾ ಇತ್ಯಾಹ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಏವಂ ಫಲಸ್ವಭಾವೇನ ನಿಯೋಗಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಫಲಿಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವೇನಾಪ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅವಿದ್ಯಾದ್ವಯೇತಿ ।

ಸ್ವತ ಇತಿ ।

ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರೇ — ದೋಷೋ ರಾಗಾದಿಃ । ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕರ್ಮ ।

ಆರೋಪ್ಯತ್ವಸಾಮ್ಯೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಸಂಪದೋ ಭೇದಮಾಹ —

ಮನ ಇತಿ ।

ಆರೋಪ್ಯಪ್ರಧಾನಾ ಸಂಪತ್, ಅಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಧಾನೋಽಧ್ಯಾಸಃ । ಅರೋಪಿತಸ್ತದ್ಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ತನ್ಮನಆದಿ ತಥಾ । ವಹ್ನಾದೀನಿ । ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾತ್ಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।

ವಾಗಾದೀನಿತಿ ।

ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸಿ ಸಂವೃಜ್ಯ ಉದ್ಯಮ್ಯ ಲಯಂ ಗಮಯಿತುಂ ಚಾಲಯಿತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂವರಣಾದಿತಿ ।

ಉದ್ಯಮನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಹಿ ಯದುದ್ಯಚ್ಛತಿ ತತ್ಸ್ವವಶತಯಾ ಸಂವೃಣೋತೀತಿ ।

ಸಾತ್ಮೀಭಾವಾದಿತಿ ।

ಸಾಮ್ಯೇನ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವೋಪಗಮನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತೌ ಸ್ವಾಪೇ ಪ್ರಾಣಃ ಸಂವರ್ಗ ಉಕ್ತಃ; ತಥಾಪಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾಲ್ಲಯಸ್ಯ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಕಟತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಯಣಮುದಾಹೃತಮ್ ।

ಅಗ್ನ್ಯಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋರುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸೇಯಮಿತಿ ।

ದಶಾಶಾಗತಂ ದಶದಿಗ್ಗತಮ್ ।

ಸಂವರ್ಗದೃಷ್ಟಾಂತಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಬೃಂಹಣಕ್ರಿಯಯಾ ದೇಹಾದಿಪರಿಣಮನಕ್ರಿಯಯಾ ।

ಆತ್ಮದರ್ಶನೋಪಾಸನಾದಯ ಇತಿ ।

ದರ್ಶನಂ ಪ್ರಮಿತಿಃ । ಏತಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ಮತಮವಲಂಬ್ಯೋಕ್ತಮ್ ಆದಿಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಭೂತಮನ ಆದ್ಯುಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರವದಿತಿ ।

ಭೇದಲಕ್ಷಣೇಽಭಿದಧೇ — ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರಯೋಸ್ತು ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಾಜ್ಯಾವದ್ದೇವತಾಭಿಧಾನತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೩) ‘ಆಜ್ಯೈಃ ಸ್ತುವತೇ’ ‘ಪ್ರಉಗಂ ಶಂಸತೀತಿ’ ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರೇ ಸಮಾಮ್ನಾತೇ । ಆಜ್ಯಪ್ರಉಗಶಬ್ದೌ ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರವಿಶೇಷನಾಮನೀ । ಪ್ರಗೀತಮಂತ್ರಸಾಧ್ಯಂ ದೇವತಾದಿಗುಣಸಂಬಂಧಾಭಿಧಾನಂ ಸ್ತೋತ್ರಮ್ । ಶಸ್ತ್ರಮಪ್ರಗೀತಮಂತ್ರಸಾಧ್ಯಮ್ । ತೇ ಕಿಂ ದೇವತಾಪ್ರಕಾಶನಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಗುಣಕರ್ಮಣೀ, ಉತಾಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಣೀ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ, ಗುಣಸಂಬಂಧಾಭಿಧಾನಾದ್ಗುಣಿನ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಅಭಿಧಾನೇನ ಯಾಜ್ಯಾವತ್ಕ್ರತೂಪಯೋಗಿದೇವತಾಸ್ಮರಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಗುಣಕರ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ‘ಅಪಿ ವಾ ಸ್ತುತಿಸಂಯೋಗಾತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಸ್ತೌತಿಶಂಸತೀ ಕ್ರಿಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ  ವಿದಧ್ಯಾತಾಮ್‘ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೪) ಸ್ತುತಿರಿಹ ವಿಹಿತಾ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ಸ್ತೌತಿ’ ‘ಸಂಸತೀತಿ’ । ಸ್ತುತಿಶ್ಚ ಗುಣಾಭಿಧಾನೇನ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶನಮ್ । ಯಥಾ ವಿಶಾಲವಕ್ಷಾಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಯುವೇತಿ । ಯತ್ರಾಭಿಧಾನವಿವಕ್ಷಾ ನ ತತ್ರ ಸ್ತುತಿಂ ಪ್ರತೀಮೋ, ಯಥಾ ಯೋ ವಿಶಾಲವಕ್ಷಾಸ್ತಮಾನಯೇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ತೌತಿಶಂಸತೀ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಲಾಭಾಯ ಪ್ರಕರಣೇ ಅಪೂರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರೇ ವಿದಧ್ಯಾತಾಮಿತಿ । ಏವಮಿಹಾತ್ಮೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮ ಆತ್ಮಾ ಭೂತೋ ಭವ್ಯಶೇಷ ಇತಿ । ಅವೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ನಿಷ್ಠಯಾ ಆಜ್ಯೇ ಕರ್ಮಣ್ಯವೇಕ್ಷಣಂ ಗುಣೀಕೃತಮ್ ।

ಭಾವ್ಯುಪಯೋಗಮಾಜ್ಯಸ್ಯಾಹ —

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೇತಿ ।

ಪೂಷಾನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರವದುತ್ಕರ್ಷಂ ವಾರಯತಿ —

ಪ್ರಕರಣಿನಾ ಚೇತಿ ।

ಗ್ರಹಣೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಉಪಾಂಶ್ವಿತಿ ।

‘ಸರ್ವಸ್ಮೈ ವೇತಿ’ ವಾಕ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಮಪ್ಯಾಜ್ಯಮುತ್ಪತ್ತಾವವಿಹಿತದ್ರವ್ಯಕೋಪಾಂಶುಯಾಗಾಂಗಮ್; ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಪುರೋಡಾಶಾದ್ಯವರೋಧಾತ್ । ಸತ್ಯಪ್ಯತ್ರಾಜ್ಯಭಾಗಾದ್ಯಂಗೇಷ್ವಾಜ್ಯನಿವೇಶೇ ನ ಪ್ರಧಾನಹವಿಷ್ಟ್ವಮಿತಿ ।

ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಕಸ್ಯ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವೇ ಜೈಮಿನೀಯಸೂತ್ರಮುದಾಹರತಿ —

ಯೈಸ್ತ್ವಿತಿ ।

(ಜೈ.ಅ.೨. ಪಾ.೧ ಸೂ.೮) ಯೈರವಘಾತಾದಿಭಿರ್ದ್ರವ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷ್ಯತೇ, ಸಂಸ್ಕಾರ್ತುಮಿಷ್ಯತೇ ಗುಣಸ್ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯೇತ, ದ್ರವ್ಯೇ ಗುಣಭೂತಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರತೀಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯಾದೇಃ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಾದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ ಭವದ್ಭವೇತ್, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಪೂರ್ವಕಂ —

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚಾನಾರಭ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಯಮಿತಿ ।

ವಿಧಿತ್ವಾಭಾವೋ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೇ ವರ್ಣಿತ ಇತಿ ।

ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಮಿತಿವದಿತಿ ।

ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇಽಭಿಹಿತಮ್ – ‘ಅದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ತು ಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೭) ‘ತಸ್ಮಾತ್ಸುವರ್ಣಂ ಹಿರಣ್ಯಂ ಭಾರ್ಯಂ ದುರ್ವರ್ಣೋಽಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯೋ ಭವತೀ’ತ್ಯನಾರಭ್ಯಾಧೀತೇ ಸಂಶಯಃ —

ಕಿಂ ಶೋಭನವರ್ಣಹಿರಣ್ಯಧಾರಣಂ ಕ್ರತ್ವಂಗಮುತ ಪುರುಷಧರ್ಮಃ ಇತಿ । ತತ್ರ ಫಲಕಲ್ಪನಾಭಯಾತ್ಕ್ರತುನಿವೇಶಃ, ದುರ್ವರ್ಣ ಇತ್ಯಾದಿ ತ್ವೇವಂಕಾಮಶಬ್ದವಿರಹಾನ್ನ ಫಲಪರಮ್ । ನ ಚ ಸತ್ರವದ್ವಿಪರಿಣಾಮಃ; ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವೇನ ಗತಿಸಂಭವಾತ್॥ ತಥಾಚ ವೈದಿಕಕರ್ಮತ್ವಸಾಮ್ಯಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಪ್ರಕರಣನಿವೇಶ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಅದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯಾನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಕರ್ಮ, ಕಿಂತು ಕ್ರತುಶೇಷ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ‘ಅಪ್ರಕರಣೇ ತು ತದ್ಧರ್ಮಸ್ತತೋ ವಿಶೇಷಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೬) । ತದ್ಧರ್ಮಃ ಪುರುಷಧರ್ಮ ಏವಂ ಜಾತೀಯಕಃ । ಯತೋಽಪ್ರಕರಣೇಽಯಮಾಮ್ನಾತಃ ಪ್ರಕರಣಾಧೀತಾದ್ಧರ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ನಚಾಹವನೀಯೇ ಜುಹ್ವತೀತಿ ಹೋಮಾನುವಾದೇನಾಹವನೀಯವಿಧಾನವತ್ಕ್ರತ್ವನುವಾದೇನ ಧಾರಣಂ ವಿಹಿತಂ, ಯೇನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಕ್ಯೇನ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಿ ಭವೇತ್ । ನಾಪ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಿಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾಶ್ರಯದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾತ್ಪರ್ಣಮಯೀ ತಾವತ್ಕ್ರತುಮುಪನಿಪತೇತ್; ಸುವರ್ಣಧಾರಣಸ್ಯ ಲೋಕೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಕ್ರತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಹಿರಣ್ಯಸಾಧನಕಂ ಧಾರಣಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಫಲಾಯ ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ಪುರುಷಧರ್ಮ ಇತಿ । ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಾತ್ಮಸಾಧನಕದರ್ಶನೇನಾಮೃತತ್ವಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ವಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತೈವೇತಿ । ಅಪೂರ್ವಂ ವಿಷಯೋ ಜನ್ಯಮಸ್ಯೇತ್ಯಪೂರ್ವವಿಷಯಮ್ । ನ ಕೇವಲಮ್ ಇಕ್ಷುಕ್ಷೀರಾದಿರಸವಿಶೇಷ ಏವಾನಭಿಧೇಯಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅಪಿ ತು ಸರ್ವವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಪಿ ।

ತಥಾ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯನಭಿಧೇಯಮೇವ ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।

ಗಾಮಾನಯೇತಿ ಹಿ ವಾಕ್ಯೇ ಗವಾನಯನಕರ್ತವ್ಯತಾರ್ಥಃ, ಸೋಽಪಿ ಸಾಧಾರಣ ಇತಿ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಗವಾನಯನಂ ವಕ್ತಿ ವಾಕ್ಯಂ, ಪ್ರಕರಣಾದಿವಶೇನ ತ್ವರ್ಥಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಅದೂರವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣೇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾದನಭಿಧಾನಾದಸ್ತಿ ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ । ಸ ಚಾದೂರೇ ವಸ್ತುಗತಧರ್ಮಪರಾಮರ್ಶದ್ವಾರಾ ವಸ್ತುವಿಶೇಷಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೋ ವೇದಾಂತಾನಾಮದೂರವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ವಸ್ತುಬೋಧಕತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋಹೀತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ।

ಯತ್ತದವಿದ್ಯಾವಿಲಸಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ತತ್ರ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಷಯೀಭೂತೋದಾಸೀನತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೋ ಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ಪ್ರಮೇಯಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತ್ಯೇವಂಭಾವಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೌ ತ್ರಯಃ ಪ್ರಕಾರಾ ನಿವರ್ತಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಗಲಿತೇತಿ ।

ವಿಗಲಿತಾ ಪರಾಕ್ತ್ವೇನ ವೃತ್ತಿರ್ವರ್ತನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ವಿಗಲಿತಪರಾಗ್ವೃತ್ತಿಸ್ತಾದೃಶಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಮಾಪನ್ನೋ ಽರ್ಥೋ ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಗಲಿತಪರಾಗ್ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಮೇತತ್ । ತದಃ =ತತ್ಪದಸ್ಯ ।

ತದಾ ಕಾಲೇ ಭವತಿ । ಕದೇತ್ಯತ ಆಹ —

ತ್ವಮಿತಿ ಹೀತಿ ।

ತದಾ ತತ್ಪದೇನ । ಏಕಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ವಿಶುದ್ಧೇತಿ । ಆಂತರಶ್ಲೋಕಃ— ಮಧ್ಯಶ್ಲೋಕಃ ।

ಪರಪಕ್ಷೇ ಇತಿ ।

ಸಾಧ್ಯಶ್ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷೋಽ ಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತಾನಿತ್ಯ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣಾಪಾದಿತೈವಾನಿತ್ಯತಾಽನೂದ್ಯತೇ, ನಿತ್ಯೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷೇಽವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೇಣಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪವೇಲಂ ವೇಲಾಯಾಃ ಸಮೀಪೇ, ವಿಕೃತಃ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಃ —

ಅತಿಬಹುಲೇತಿ ।

ಸಮುಲ್ಲಸಂತಃ ಫೇನಪುಂಜಸ್ತಬಕಾ ಯಸ್ಯ  ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತಾ । ಪೋತೇನ ದೀವ್ಯತಿ ವ್ಯವಹರತೀತಿ ಪೌತಿಕಃ । ಅಶುದ್ಧಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತೀ, ಉತಾಸತೀ । ಪ್ರಥಮಸ್ತು ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನವಿಕಲ್ಪನಾಭ್ಯಾಂ ನಿರಸನೀಯಃ ।

ಚರಮಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಮಲೇತಿ ।

ಶಂಕಿತುರ್ವಾಸ್ತವ್ಯವಿದ್ಯಾಽಭಿಮತೇತಿ ।

ನನು ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ನ ಹೇಯತ್ವಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಥಂ ಶಂಕಾಽತ ಆಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾವಿದ್ಯಾ, ಕಿಂತು ಜೀವೇ; ಸಾ ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ । ತಥಾವಿಧಾ ಚ ಜ್ಞಾನನಿರಸ್ಯೇತ್ಯುಪಾಸ್ತಿರ್ವಿಫಲೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿಘರ್ಷಣವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ —

ಇಷ್ಟಕೇತಿ ।

ಏತಚ್ಚ ಧಾತ್ವರ್ಥಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾವೇವೇತಿ ಮತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ।

ಅನ್ಯಾಶ್ರಯಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಪಂದರೂಪಾ ಭಾವನಾ ಚೈತ್ರಾಶ್ರಿತಾ ದರ್ಪಣಸ್ಯೋಪಕರೋತಿ; ತಥಾಪಿ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಖ್ಯಧಾತ್ವರ್ಥದ್ವಾರಾ ತೌ ಚ ನಾತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತಧಾತ್ವರ್ತಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಮಾನಂ, ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗದ್ವಾರಾತಿಶಯಜನಕತ್ವಾತ್ । ನಚಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯಸಂಭವ ಇತಿ । ತದಾ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ, ಬಾಧ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಬಾಧನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ, ತದ್ ಅವ್ಯವಹಿತಮ್ । ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹಿತಮಿತಿ ।

ನನು ದೇಹಾದಾವಹಂವಿಭ್ರಮವತ ಏವ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಕಥಮ್, ಸ್ವತ ಏವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್? ಅತ ಆಹ —

ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯೇತಿ ।

ನನು ನಾವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪಹಿತೇ ಸುಷುಪ್ತವದ್ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —

ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।

ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ಚ ತಾನಿ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ।

ಸಂಹತತ್ವಮಪಿ ನ ತಟಸ್ಥತ್ವೇನ ತತ್ಸಂಯೋಗಿತ್ವಂ, ಕಿಂತು ತತ್ರ ಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ತತ್ಸಂಘಾತೇತಿ ।

ಪ್ರವೇಶೋಽಪಿ ನ ಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನತ್ವೇನ, ಕಿಂತು ऎಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯಾಹ —

ತದಭೇದೇನಿತಿ ।

ಅಂಗರಾಗಶ್ಚಂದನಾದಿಃ ।

ಫಲಿತಮಾಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ದೇಹಾದಾವೈಕ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತೇ ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಽರೋಪ್ಯತೇ, ತಜ್ಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ಅತೋ ನಾನ್ಯಾಶ್ರಿತಕ್ರಿಯಾಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆರೋಪಿತಸಂಸ್ಕಾರಾನ್ನ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕೇತಿ ।

ಸ್ರು ಪ್ರಸ್ರವಣೇ ಇತಿ ಧಾತುಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಅವಿಗಲಿತಮಿತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಾಂತರಂ ಮೋಕ್ಷೇ ಭವತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಭಾಷ್ಯೇ ತದಭಾವಪ್ರತಿಜ್ಞೈವ ಭಾತಿ, ನ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನ ಚ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೇನೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುನಃ ಶಂಕೋತ್ತರೇ ವ್ಯರ್ಥೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹಾರಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯತಾಮಾಹ —

ಅಯಮರ್ಥ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದವಾದಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾದ್ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ವಸ್ತುತೋ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಔಪಾಧಿಕಂ ತು ಕರ್ಮತ್ವಮನಿಷ್ಟಂ ನಿಯೋಗವಾದಿನಾಮ್ । ಯದಾ ತು ಜ್ಞಾನಂ ಕ್ರಿಯೈವ ನ ಭವತೀತ್ಯೇವಂಪರತಯಾ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತದಾ ಪಚತೀತಿವಜ್ಜಾನಾತೀತಿ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭಾವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ದುಶ್ಚಿಕಿತ್ಸಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ।

ಜ್ಞೇಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ  ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಯತ್ರ ವಿಷಯೇ ಯಾ ವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾ ಚೋದ್ಯತೇ ತತ್ರ ಸಾ ಕ್ರಿಯೇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯೋಜಯಿತುಂ ಯತ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಯತ್ರ ವಿಷಯೇ ಇತಿ ।

ಧ್ಯಾನಯಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ನಹಿ ಯಸ್ಯೈ ಇತಿ ।

ವಷಟ್ ಕರಿಷ್ಯನ್ — ಹೋತಾ । ವಿಧ್ಯರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಮಾಣವಶಾಧ್ದ್ಯಾನೇ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ತತಃ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾವಶವರ್ತೀತಿ ।

ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸೋ ವಾ ತಸ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತತಾ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಉಪಾಸನಾಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽ ನುಭವಪರ್ಯಂತತಾಶಬ್ದೋಕ್ತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಪನಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕ್ವಚಿದ್ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪವಿರೋಧಿತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ—

ಕ್ವಚಿದ್ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪವಿರೋಧಿನೀತಿ ।

ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಮಪಾಕರೋತೀತಿ ।

ಅನೇನ ‘ಜ್ಞಾನಮೇವ ತನ್ನ ಕ್ರಿಯಾ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದೇನ ಕ್ರಿಯಾಗತಮವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಂ ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತಏವ ಹಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಮಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಚೋದನಾತಂತ್ರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ, ನ ಬ್ರವೀತಿ ನ ಕ್ರಿಯೇತಿ । ಅತಃ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ನ ಮೃಷ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಂ = ಗುರುಮುಖಾದ್ಧ್ಯಯನಾದಿ । ವಿಧಿಃ— ಕಾರ್ಯಂ ವಿಷಯೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ವಿಧಿವಿಷಯಾಃ । ಯಃ ಸಮರ್ಥಃ ಶಕ್ತಃ ಸ ಕರ್ತಾ, ಯಃ ಕರ್ತಾ ಸ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕೃತಃ ಸ್ವಾಮೀ, ಯೋಽ ಧಿಕೃತಃ ಸ ನಿಯೋಗಂ ಸ್ವಕೀಯತಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಮಾನೋ ನಿಯೋಜ್ಯಃ, ಸ ಚ ತತ್ರೈವ ವರ್ಣಿತರೂಪೇ ವಿಷಯೇ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಾವಭಾವಮಾಹ —

ನಚೈವಮಿತಿ ।

ಶ್ರವಣಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಃ; ಅಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾನವಗಮೇ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಬೋಧಾಯೋಗಾತ್, ಅವಗಮೇ ಚ ಶ್ರವಣಸ್ಯೈವ ಜಾತತ್ವಾತ್ಪುನಃ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಮನನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷನಿಯತಯುಕ್ತ್ಯಾಲೋಚನಸ್ಯಾನವಗತಸ್ಯ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ಉಪಾಸನಸ್ಯಾಪಿ ಯಥಾಶ್ರವಣಮನನಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತೇರವಗಮೇ ದ್ವಿತ್ರಿವಾರಾವೃತ್ತೇರವಶ್ಯಂಭಾವಾದ್ವಿಧಿತ್ಸಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ನ ಪುನಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ, ದರ್ಶನಸ್ಯ ತ್ವಶಕ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಮಿತಿ ।

ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತಿ ।

ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಗತಾನ್ ಶ್ರವಣಾದೀನನುವದಂತಿ ವಚಾಂಸಿ ತದ್ಗತಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ತೇಷು ರುಚಿಮುತ್ಪಾದ್ಯಾನಾತ್ಮಚಿಂತಾಯಾಮರುಚಿಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯತಿಶಯಂ ಜನಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ=ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ । ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ಸಂಗತಿಗ್ರಹವಿರಹಾದಿ ದೂಷಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪನಿಷದಾಂ ಸಿದ್ಧಬೋಧಕತ್ವೇ ಆಕ್ಷಿಪ್ತೇ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪನಿಷದ್ಗಮ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೋ ಭಾಷ್ಯೇಽನುಪಪನ್ನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಪಯೋಗಿನ್ಯಾಯಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ದಪೋತಿತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಇದಮತ್ರೇತಿ ।

ಪರನರವರ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಬೋಧಲಿಂಗಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನ್ಯಸಂಭವಾನ್ನ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ —

ಅಜ್ಞಾತಸಂಗತಿತ್ವೇನೇತಿ ।

ತತ್ರಾಹ —

ಕಾರ್ಯಬೋಧೇ ಇತಿ ।

ಯದುಕ್ತಮರ್ಥವತ್ತಯೇತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಪುತ್ರಜನ್ಮಾದಿಬೋಧೇಽಪಿ ಹರ್ಷಾದಿಪ್ರಯೋಜನಲಾಭಾನ್ನ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ನಿಯಚ್ಛತೀತ್ಯಾಹ —

ಅರ್ಥವತ್ತೈವಮಿತಿ ।

ಆಖಂಡಲಾದೀನಾಮ್  ಇಂದ್ರಾದೀನಾಮ್ । ಚಕ್ರವಾಲಂ ಸಮೂಹಃ । ಧೌತಾನಿ ಶೋಧಿತಾನಿ । ಕಲಧೌತಮಯಾನಿ ಸೌವರ್ಣಾನಿ ಶಿಲಾತಲಾನಿ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಪ್ರಮದವನಾನಿ ಪ್ರಮದಾಭಿಃ ಸಹ ನೃಪಾಣಾಂ ಕ್ರೀಡಾವನಾನಿ, ತೇಷು ವಿಹಾರಿಣಾಂ ಸಂಚರಣಶೀಲಾನಾಂ । ಮಣಿಮಯಶಕುಂತಾನಾಂ ರತ್ನಮಯಪಕ್ಷಿಣಾಂ । ನಿನದಃ ಶಬ್ದಃ । ಅಭ್ಯರ್ಣಂ ನಿಕಟಮ್ । ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಜನಕಸ್ಯ ಪಿತುರಾನಂದನಿಬಂಧನಂ ಪುತ್ರಜನ್ಮ ಯೇನ ಸ ತತೋಕ್ತಃ । ಸಿಂದೂರರಂಜಿತಪುತ್ರಪದಾಂಕಿತಃ ಪಟಃ ಪಟವಾಸಃ ಸ ಏವೋಪಾಯನಮುಪಹಾರೋ ಲಾಟಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಮಹೋತ್ಪಲಂ ಪದ್ಮಮ್ ।

ಅರ್ಥವೇತ್ತೈವಮಿತಿ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಅನೇನ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತತ್ವಾಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೇ ।

ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ಹಿತಶಾಸನಾದ್ ಇತ್ಯೇತವ್ದ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರವಣಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ, ತಂ ತು ವೇದಾಂತಾಂತರೇಣಾಪ್ಯಾಯಾಸಂ ಜ್ಞಾನಾದೇವಾನಯಂತೀತಿ ಭವಂತಿತರಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ತಸ್ಮಾದರ್ಥೇನ ಸಿದ್ಧಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಪರಾಮೃಶತಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿರುದ್ಧೃತಾ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಬಾಧಂ ಪರಿಹರತಿ —

ವಿವಾದೇತಿ ।

ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಾಣೀತಿ ।

ನ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ; ಇತರಥಾ ಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಜನಕತ್ವಸಾಧನೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್, ಪ್ರಮಿತಿಜನಕತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧನೇ ಹೇತೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಮತಾಪಾತಾತ್ । ಯತ್ತಚ್ಛಬ್ದಾವಪಿ ಪ್ರಸ್ತುತಭೂತಾರ್ಥಂ ಪರಾಮೃಶತಃ । ಉಪೋಪಸರ್ಗಃ ಸಾಮೀಪ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ । ನೀತ್ಯಯಂ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।

ಸದೇರರ್ಥಮಾಹ —

ಸವಾಸನಾಮಿತಿ । 

ವಸ್ತ್ವಕ್ರಿಯಾಶೇಷಂ ವೇದಾಂತವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಅಸಂಸಾರಿ’ ಇತಿ ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ, ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ।

ವ್ಯವಹಿತಮಪ್ಯನನ್ಯಶೇಷತ್ವಮುತ್ಪಾದ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಯತಿ  —

ಅತಶ್ಚೇತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿರಾಪ್ಯಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ಸಕ್ತವೋ ಹಿ ಪ್ರಾಡ್ ನ ವಿನಿಯುಕ್ತಾಃ । ನ ಚ ಹೋಮೇನ ಭಸ್ಮಶೇಷಾ ಉಪಯೋಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ಅತೋ ನ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಾ ಇತಿ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಹೋಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ।

ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ  —

ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಮರ್ಥನೇನೋಪನಿಷದಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್, ಇದಾನೀಂ ಭವತ್ವನ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧೇ ಪುತ್ರಜನ್ಮಾದೌ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಿ; ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್; ಅತೋ ನ ತತ್ರೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಪರಿಹಾರಪರತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಸ್ಫುರತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಮಾರೋಪಿತದೃಶ್ಯನಿಷೇಧೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಶಕ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ನಿರೂಪಣಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಿತಿ ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾತ್ಕಥಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಾಧಿನಿಷೇಧದ್ವಾರಾ ಲಕ್ಷಣಾಽತ ಆಹ —

ನಹಿ ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ।

ಭಾಸಮಾನೇ ಭಾಸಮಾನಂ ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾವತ್, ನತು ಮಾನೇನ ಭಾಸಮಾನೇ ಇತಿ, ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ತದಿಹ ಸ್ವತೋ ಭಾತ್ಯಾತ್ಮನಿ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಕ ಉಪಾಧಿಃ ಶಕ್ಯನಿಷೇಧ ಇತಿ ತದವಚ್ಛೇದಕೋಽಪಿ ನ ನ ಭಾಸತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ನಿಷೇಧಮುಖೇನೈವಾವಿಷಯನಿರೂಪಣಮ್, ಅಪಿ ತ್ವಾತ್ಮಾದಿಪದೈರಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದ್ಯಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವಪ್ರಭ ಅತ್ಮಾ ಲಕ್ಷಣೀಯಃ, ಸ ಚಾತ್ಮಪದಯುಕ್ತಾತ್ ‘‘ನೇತಿ’’ ವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮೇತಿ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಪದಯುಕ್ತಾಚ್ಚಾಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ಇತಿರಿದಮರ್ಥೇ, ಯ ಆತ್ಮಾ ಇದಂ ನ ಇದಂ ನೇತಿ ಚತುರ್ಥೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸ ಏಷ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯೇ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಕೇವಲಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ತಾಪ್ರದತ್ವಾದಾತ್ಮಸತ್ಯತಾ, ಅಪಿ ತು ತತ್ಸ್ಫುರಣಪ್ರದತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವನಿರಾಸಪ್ರಸ್ತಾವೇ ‘ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋದಾಹರಣೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ನಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮಾತ್ಮನೋಽನಧಿಗತತ್ವೇನೌಪನಿಷದತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ, ತದವತಾರಯತಿ —

ಏತದೇವೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ತತ್ಸಾಕ್ಷೀತಿ ವಿಧಿಕಾಂಡಾನಧಿಗತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥತ್ವೇನ ಬೌದ್ಧಸಮಯಾನಧಿಗತಿಃ । ವಿನಶ್ಯತ್ಸು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸ್ಥಿತೋ ನ ವಿನಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾವಯವ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿವಸನಸಮಯಾನಧಿಗತಿಃ । ಸಮತ್ವೇನ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿಪಂಚರಾತ್ರತಂತ್ರಾನಧಿಗತಿಃ । ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಕಾಣಾದಾದಿತರ್ಕಾನಧಿಗತಿಃ । ಏಕಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ವರ್ಣಿತಃ, ಅನ್ಯತೋಽನಧಿಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಬಾಧಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ ।

ಅತ ಇತಿ ।

ಅಧಿಗತೇ ಹಿ ಬಾಧೋ ನಾನಧಿಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ನ ಶಕ್ಯಂ , ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ‘ತದ್ಯೋಸಾವುಪನಿಷತ್ಸ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಿವೃತಂ । ಪುನರಭಿಹಿತವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನೌಪನಿಷದತ್ವಂ ವಿವೃತಮ್ ।

ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವವಿವರಣಾಯ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ತದನುಷಂಗೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ಶಕ್ಯ ಇತಿ ।

ವಿಧ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಆತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮಾ ಭೂದ್ವಿಧೇಯಕರ್ಮಶೇಷತ್ವೇನ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ, ಸ್ವತ ಏವ ವಿಧೀಯತಾಂ ನಿಷಿಧ್ಯತಾಂ ಚೇತ್ಯಾಶಂಕಾಮಪನೇತುಂ ನ ಹೇಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್, ತತ್ರಾಪಿ ಹೇತುತ್ವೇನಾತ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯೇತದ್ಯೋಜಯತಿ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಸ್ವತೋ ವಿಧೇಯತ್ವಾಭಾವೇ ಚಾತ್ಮತ್ವಂ ಹೇತುರಿತಿ ‘ಅಪಿಚ’ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ಅತ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಾದೇವ ಹೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಮೇವಾಹ —

ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।

ನನು ಘಟಾದಿವಿನಾಶಸ್ಯ ಮೃದಾದೌ ದರ್ಶನಾತ್ಕಥಂ ಪುರುಷಾವಧಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲಯೋಽತ ಆಹ —

ಪುರುಷೋ ಹೀತಿ ।

ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮೇವ ತತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಮನಿರ್ವಾಚ್ಯವಿಶ್ವೋದಯಾಪ್ಯಯಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪುರುಷೋಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —

ಪುರುಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅನಂತೋಽನವಧಿಃ । ವಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭೇದಾಭೇದವಿಚಾರೇ ।

ಧರ್ಮಾನ್ಯಥಾತ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಧೇತ್ವಭಾವಮಪ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ — ಯತ ಏವ ಧರ್ಮಾನ್ಯಥಾತ್ವಾಭಾವೋಽತಏವ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಾದಿಸ್ವಭಾವಃ ।

ಪುರುಷಾವಧಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾದಿತಿ ।

ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಯುಕ್ತಿಪರಾಮರ್ಶೀ ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದಃ ।i

ನಿರತಿಶಯಸ್ವತಂತ್ರತಯಾ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾಗಮ್ಯತಯಾ ವೇದಾಂತೈಕವೇದ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ —

ತಂ ತ್ವೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮಾವಬೋಧನಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —

ಧರ್ಮಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನನು ಪ್ರತಿಷೇಧಾನಾಮನುಷ್ಠೇಯಾಬೋಧಕತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಪ್ರಯೋಜನತಾಽತ ಆಹ —

ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನೇತಿ ।

ಶಾಬರವಚನವದಾಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ( ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧) ಸೂತ್ರೇ ಆಮ್ನಾಯಶಬ್ದೋ ವಿಧಿನಿಷೇಧಪರ ಇತಿ ಸಿಧ್ಯತಿ ।

ವಿಕಲ್ಪಮುಖೇನ ಪರಿಹಾರಾಂತರಂ ಚಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಣಾಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಚಾರ್ಥಶಬ್ದೋಽಭಿಧೇಯಪರಃ, ಪ್ರಯೋಜನಪರೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಚೋದನಾ ಹಿ ಭೂತಂ ಭವಂತಂ ಭವಿಷ್ಯಂತಮಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯವಗಮಯಿತುಮಿತಿ ಶಾಬರವಚಸಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಭೂತಾದಿಬೋಧಿತಾ ಭಾತಿ, ನ ದ್ರವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಯೋಜನತಾಽ ತ ಆಹ —

ಕಾರ್ಯಮರ್ಥಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಭೂತಬೋಧಿತ್ವೇ  ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ತನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇಷ್ವಕ್ರಿಯಾಶೇಷಭೂತವಸ್ತುಬೋಧಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಬೋಧಿತ್ವನಿಯಮಃ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಕಿಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾದುತ ಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥಮ್ । ತತ್ರ ಕೇವಲಭೂತವಸ್ತ್ವವಗಮಾದಪಿ  ಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಮುತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।

ನ ತಾವದ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾದಿತ್ಯಾಹ —

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾರ್ಥೇ ಕಾರ್ಯಶೇಷೇ ।

ನನು ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಪರತ್ವನಿಯಮಾಭಾವೇ ಪದಾನಾಮತಿಲಾಘವಾಯಾನ್ವಿತಪರತ್ವಮಪಿ ತ್ಯಜ್ಯತಾಮತ ಆಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ವಿಶಿಷ್ಟೇ  ಪದಶಕ್ತಿರ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಸ್ವಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ — ಪದೈಃ ಪದಾರ್ಥಾ ಏವಾಭಿಧೀಯಂತೇ ಅರ್ಥಾಂತರಾನ್ವಿತತಯಾ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ; ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾತಿರೇಕಿವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನೇ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು — ಅಭಿಹಿತಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟೈರನವಿನಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಾ? ನಹಿ ಗವಾರ್ಥಸ್ಯಾನಯತ್ಯನ್ವಯಾವಿನಾಭಾವಃ, ಚಾರಯತಿನಾಪ್ಯನ್ವಯಾತ್, ನಚಾರ್ಥಾಂತರಮಾತ್ರಾನ್ವಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯಃ; ತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಯೋಗಾತ್ ಇತಿ — ಚೇನ್ನ; ಅನವಿನಾಭಾವಿಭಿರಪಿ ಮಂಚೈಃ ಪುರುಷಲಕ್ಷಣಾತ್ । ನನು — ಮಾ ಭೂದನವಿನಾಭಾವನಿಯಮಃ, ತಥಾಪಿ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಚಾನನ್ವಯೋ ವಾಚ್ಯಃ, ಮಂಚಾ ಹಿ ಸಂಬದ್ಧಾಃ ಪುಂಭಿರ್ನ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽನ್ವೀಯಂತೇ, ಯಥಾಹ ಶಾಲಿಕನಾಥಃ – ‘ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತಿತಃ । ತತ್ಸಂಬಂಧವಶಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾನ್ವಯಾಲ್ಲಕ್ಷಣೋಚ್ಯತೇ॥‘ ಇತಿ । ತದಿಹ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದೌ ನ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇನಾನನ್ವಯಃ , ನಾಪ್ಯನ್ವಿತಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯಭಿಧೇಯೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಅನ್ವಿತಸ್ಯಾನ್ವಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್, ತತ ಇಹ ನ ಲಕ್ಷಣಾ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ; ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇಽನುಪಪತ್ತಿಸ್ತಾವಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ನಿದಾನಂ, ತತ್ರ ಯಥಾ ಪದೇನ ಪದಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಏವಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪದವೃಂದಸ್ಯ ಯೇಽಭಿಧೇಯಾ ಅನನ್ವಿತಪದಾರ್ಥಾಸ್ತೇಷಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೀಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರೇವಾನ್ವಿಲಕ್ಷಣಾಯಾ ನಿದಾನಮ್ । ನಚಾನ್ವಿತರೂಪಸ್ಯಾಭಿಧೇಯಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಪಿ — ಅಭಿಹಿತಾರ್ಥೈರರ್ಥಾಂತರಾನ್ವಿತಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಕಥಂ ನಿಯಮಃ? ಅರ್ಥಾಂತರಾಣಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್, ತದುಚ್ಯತೇ – ‘ಆಕಾಂಕ್ಷಾಸತ್ತಿಯೋಗ್ಯತ್ವಸಹಿತಾರ್ಥಾಂತರಾನ್ವಿತಾನ್ । ಪದಾನಿ ಲಕ್ಷಯಂತ್ಯರ್ಥಾನಿತಿ ನಾತಿಪ್ರಸಂಗಿತಾ॥‘ ಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ಗೋಪದಂ, ಗಾಮಾನಯೇತಿ ವಾಕ್ಯೇನಾನಯತ್ಯನ್ವಿತಗೋತ್ವವಾಚಕಮ್, ಪದತ್ವಾತ್, ತುರಗಪದವದಿತಿ ।

ಏತತ್ಸರ್ವಮಾಹ —

ಏಕೇತಿ ।

ಏಕಪ್ರಯೋಜನಸಿಧ್ದ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವಂ ಹಿ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮಿತರೇತರವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಂತರೇಣ ನ ಘಟತೇಽತಃ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯ ಚ ಲಕ್ಷಣಯಾಽನ್ವಿತಪರತ್ವಂ ಪದಾನಾಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಮಪ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ಭೇದಾತ್ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ? ಅತ ಆಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಗುಣಭೂತನಾನಾಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಸ್ಯೈಕ್ಯಾದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪದಾನಾಮನನ್ವಿತಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇಽ ನ್ವಿತಪರ್ಯವಸಾನೇ ಚ ಭಟ್ಟಸಂಮತಿಮಾಹ —

ಯಥಾಹುರಿತಿ ।

ಯದಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಯೋಗ್ಯೇತರಾನ್ವಿತಪರತ್ವಂ ಪದಾನಾಂ, ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ದ್ವಾರತ್ವೇನ ತತ್ಪರತ್ವಂ, ತದಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಿತಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಚಂ ಸತೀತಿ ।

ಭಾವ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿಭಾಷ್ಯೇ ಭವ್ಯಶಬ್ದೋ ಭವನಕರ್ತೃವಚನತ್ವಾದುತ್ಪಾದ್ಯಮಾತ್ರಪರೋ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಹ —

ಭವ್ಯಮಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಭೂತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಿಮಾಹ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಭವ್ಯಸಂಸರ್ಗಿಣಾ ರೂಪೇಣ ಭೂತಮಪಿ ಭವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಕಾರ್ಯಂ ಭವ್ಯಂ? ಉತ ಕ್ರಿಯಾ? ಉಭಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಭೂತಾರ್ಥಸ್ಯ ನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಧ್ಯತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಂ, ಭೂತಂ ಸಾಧಕತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನೀತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯನಿಯಮಭಂಗೇನ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯವಸ್ತೂಪದೇಶಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಪರಿಹಾರಾಂತರಂ ವಕ್ತುಮುಕ್ತಶಂಕಾಮನುವದತೀತ್ಯಾಹ —

ಶಂಕತ ಇತಿ ।

ಅಂಗೀಕೃತೇ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮೇ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಭವತು ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಭೂತೇ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯತ ಏವ; ವಿಶಿಷ್ಟೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಸದ್ಭಾವಾತ್, ತತಃ ಕಿಮತ ಆಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಸ್ವನಿಷ್ಠಭೂತವಿಷಯಾ ಇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಿತಭೂತವಿಷಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ನತ್ವನನ್ವಿತವಿಷಯತ್ವಮೇವ; ಅನ್ವಿತೇ ಪದಾತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ತೇ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋದಾಹರಣೇಷು ದೃಶ್ಯಮಾನಾ ನಾಧ್ಯಾಹಾರಾದಿಭಿಃ ಕ್ಲೇಶೇನಾನ್ಯಥಯಿತವ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಗೃಹೀತಸಂಗತೇಃ ಪದಸ್ಯ ಕಥಂ ಶುದ್ಧಸಿದ್ಧಾಭಿಧಾಯಿತಾ? ನಹಿ ಗೋತ್ವೇ ಗೃಹೀತಶಕ್ತಿ ಗೋಪದಮಭಿದಧಾತಿ ತುರಗತ್ವಮತ ಆಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಏವಂ ಮನ್ಮತೇ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯೋ ನ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತೂಪಾಧಿಃ । ತಥಾಹಿ — ಕರ್ತವ್ಯತಾತದಭಾವಾವಗಮಾಧೀನತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋಃ, ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ, ತದಧೀನತ್ವಾಚ್ಚ ವಿವಕ್ಷಾಪ್ರಯೋಗಯೋಃ, ಪ್ರಯೋಗಾಧೀನತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೋಃ, ವಿವಕ್ಷಾದಿವತ್ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಗತ್ಯುಪಾಯತಾವಗಮ್ಯತೇ, ಅತೋ ವಿರಹಯ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಂ ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇ ಭವತಿ ಭೂತಂ ವಸ್ತು ಪದವಾಚ್ಯಮ್; ಕಥಮಪರಥಾ ಭವತಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೃಹೀತಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಗೃಹೀತಸಂಗತಿಕಪದವೃಂದಸ್ಯ ವೇದೇಽಪೂರ್ವಾನ್ವಿತಾಭಿಧಾಯಿತಾ? ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ – ‘‘ಉಪಹಿತಂ ಶತಶೋ ದೃಷ್ಟಮಪಿ ತದೇವ ಕ್ವಚಿದನುಪಹಿತಂ ಯದಿ ದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ, ತದಾ ತದದೃಷ್ಟಂ ನಹಿ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ದೃಷ್ಟಮೇವ ಭವತೀತಿ’’ ।

ಅಟವೀವರ್ಣಕಾದಯ ಇತಿ ।

ತದ್ಯಥಾ — ಅಸ್ತಿ ಕಿಲ ಬ್ರಹ್ಮಗಿರಿನಾಮಾ ಗಿರಿವರಃ । ‘ತ್ರೈಯಂಬಕಜಟಾಜೂಟಕಲನಾಯ ವಿನಿರ್ಮಿತಾ । ಪಾಂಡುರೇವ ಪಟೀ ಭಾತಿ ಯತ್ರ ಗೋದಾವರೀ ನದೀ॥‘ ಯಸ್ಯ ಚ – ‘ಸಕುಸುಮಫಲಚೂತರುದ್ಧಘರ್ಮದ್ಯುತಿಕರಪಾತವನಾಲಿಷೂಪಜಾತೇ । ತಮಸಿ ಹರಕಿರೀಟಚಂದ್ರನುನ್ನೇ ಧವಮನಿಶಾ ಇವ ಭಾಂತಿ ವಾಸರಾಣಿ॥‘ ಇತ್ಯಾದಯ ಇತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ।

ಅಕಾರಪ್ರಶ್ಲೇಷಃ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯನಿಯಮಂ ಪರ್ಯಹಾರ್ಷೀತ್, ಇದಾನೀಮಭ್ಯುಪಗಮಂ ತ್ಯಜತಿ —

ಉಪಪಾದಿತಾ ಚೇತಿ ।

ಏವಂ ತಾವದ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಚೋದ್ಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ಯದಿ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವಾದಪ್ಯರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ಶಂಕಾದ್ಯೋತೀ, ತಾಮೇವಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಏವಂ ತಾವದ್ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಗತಾನಾಂ ಕೇವಲಭೂತಾರ್ಥತಾಮಾಪಾದ್ಯ ತದ್ವದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಶಬ್ದಗೋಚರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಇದಾನೀಂ ತು ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯವದ್ವೇದಾಂತಾಃ ಸಿದ್ಧಪರಾ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯತ್ರ ಕೃತಿಸ್ತತ್ರೈವ ಕಾರ್ಯಮ್, ನಿಷೇಧೇಷು ಕೃತಿನಿವೃತ್ತೌ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಕೃತೇರಪಿ ತದ್ವ್ಯಾಪಕಧಾತ್ವರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿಮಾಹ —

ಕೃತಿರ್ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನ ಘಟವತ್ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಸಮಾಪ್ತಃ,  ಕಿಂತು ಪಚತೀತಿವತ್ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತಃ । ಸಚ ಭವತ್ಯಾದಾವಿವ ನಾತ್ಮಲಾಭಃ, ಕಿಂತು ಕರ್ತುರನ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯಸ್ಯೌದನಾದೇರುತ್ಪಾದನಾಯಾಮನುಕೂಲಃ ಪ್ರಯತ್ನವಿಷಯಃ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಸಾಧ್ಯೇತಿ ।

ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣೌ ಕೃತಿವಿಷಯಾವಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಃ —

ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ತತ್ರಾಪಿ ತದುತ್ಪಾದನಾನುಕೂಲೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಕೃತಿವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾವಾರ್ಥಾಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದಾಸ್ತೇಭ್ಯಃ ಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತೀಯೇತೈಷ ಹ್ಯರ್ಥೋ ವಿಧೀಯತೇ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧) ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಗತಮಧಿಕರಣಮ್ ।

ಅತ್ರ ಗುರುಮತೇನಾರ್ಥಂ ಸಂಕಲಯತಿ —

ದ್ರವ್ಯೇತಿ ।

ಅತ್ರಾವಮರ್ಶೇಽಪೀತ್ಯಂತಃ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಯಮರ್ಥಃ — ಪದಸ್ಮಾರಿತಾನನ್ವಿತಾರ್ಥೇಷು ನಿಮಿತ್ತೇಷು  ಭಾವಾನ್ವಿತಾವಸ್ಥಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕೀ, ತಸ್ಯಾಮಸ್ತಿ ಸಿದ್ಧಯೋರಪಿ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋಃ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯೇನ ಸಾಧ್ಯತಾ, ಅತೋ ದ್ರವ್ಯಗುಣಭಾವಾರ್ಥವಾಚಕಶಬ್ದಾನಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಸಾಧ್ಯಾರ್ಥವಾಚಕತ್ವಾತ್ಸಾಧ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ನಿಯೋಗಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣ ನಿಯೋಗವಿಷಯಸಮರ್ಪಕತ್ವಮಿತಿ॥

ರಾದ್ಧಾಂತಮಾಹ —

ಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।

ಭಾವಶಬ್ದಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಾವಮರ್ಶ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಭಾವಶಬ್ದೋ ಹಿ ಸ್ವತ ಏವ ಸಾಧ್ಯರೂಪಾಂ ಕ್ರಿಯಾಮವಮೃಶತಿ, ದ್ರವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತು ಕ್ರಿಯಾಯೋಗದ್ವಾರಾ ದ್ರವ್ಯಾದೀನ್ಸಾಧ್ಯತಯಾಽವಮೃಶಂತಿ ।

ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ —

ಭಾವಾರ್ಥೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ನಿಯೋಗೋ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತೇರವಿಷಯಃ ಸಂಸ್ತಾದ್ವಿಷಯತ್ವಾಯ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವಂ ಭಾವಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷತಿ । ತಲ್ಲಾಭೇ ಚ ನ ಕ್ರಿಯಾಯೋಗದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾದೇಸ್ತದ್ವಿಷಯತಾ ಯುಕ್ತಾ । ಅತೋ ಭಾವಾರ್ಥಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವ ಯಜತೀತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಷಯವಿಶಿಷ್ಟಾಽಪೂರ್ವಾಧಿಗತಿರಿತಿ ಭಾವನಾವಾಚಿಭ್ಯೋಽ ಪಿ ಭಾವೋ ಭಾವನೇತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ನಾಪೂರ್ವಾಧಿಗತಿರಿತಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥವಾಚಿಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಯಾಗ ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ನೈವಾಪೂರ್ವಾಧಿಗತಿರಿತಿ ಭಾವಾರ್ಥಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತೋ ಧಾತ್ವರ್ಥೋಪರಕ್ತಾಭಾವನಾ ಯೇಷು ಭಾತಿ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಷು ತೇಭ್ಯೋಽಪೂರ್ವಂ ಪ್ರತೀಯೇತೈಷ ಹಿ ಭಾವನಾಸಾಧ್ಯೋಽಪೂರ್ವಲಕ್ಷಣೋಽ ರ್ಥೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ನನು ದ್ರವ್ಯಗುಣೌ ವಿಧೀಯೇತೇ ದಧಿಸಾಂತತ್ಯೇ, ತತ್ರ ತಯೋರೇವ ಕಾರ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತಾ, ಅತ ಆಹ —

ನ ಚದಧ್ನೇತಿ ।

ಆಘಾರಃ ಕ್ಷಾರಣಮ್ । ಸಾಂತತ್ಯಮವಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ।

ಯದಿ ದಧ್ಯಾದಾವಪಿ ಭಾವಾರ್ಥೋ ವಿಧೇಯಃ, ತರ್ಹಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನಚೈತಾವತೇತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಶ್ರೂಯತೇ – ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇ’ತಿ । ತಥಾ ‘ಐಂದ್ರವಾಯವಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಮೈತ್ರಾವರುಣಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಆಶ್ವಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀ’ತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮೈಂದ್ರವಾಯವಾದಿವಾಕ್ಯೇ ವಿಹಿತಾನಾಂ ಸೋಮರಸಾನಾಂ ಯಾಗಾನಾಂ ಚ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ಸೋಮಯಾಗಶಬ್ದಾವನುವದಿತಾರೌ, ಉತ ದ್ರವ್ಯಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಧಾತಾರಾವಿತಿ॥ ತತ್ರೈಂದ್ರವಾಯವಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಖ್ಯರೂಪಪ್ರತೀತೇರ್ಯಾಗಾನುಮಾನಾದಿತರತ್ರ ರೂಪಾಪ್ರತೀತೇಃ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ದ್ವಿತೀಯೇ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೭ — ೨೦) ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್, ನಾನುವಾದತ್ವಂ ಅಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಲತಾವಚನೋ ಹಿ ಸೋಮಶಬ್ದೋ ನ ರಸವಚನಃ, ಐಂದ್ರವಾಯವಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತು ರಸಾನಭಿದಧತೀತಿ ನ ತದನುವಾದೀ ಸೋಮಶಬ್ದಃ । ನ ಚ ಯಜೇತೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಯಾಗೇ ತದನುಮಾ, ಅತಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಯಜಿರಪ್ಯನುವಾದೀ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೋಮವಾಕ್ಯೇ ಯಾಗವಿಧಿರಿತರತ್ರ ರಸಾನಮಿಂದ್ರಾದಿದೇವತಾಭ್ಯೋ ಗ್ರಹಣಾನ್ಯುಪಕಲ್ಪನಾನಿ ವಿಧೀಯಂತ ಇತಿ । । ಏವಂ ಯಥಾ ಸೋಮೇನೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಃ, ಏವಂ ದಧಿಸಾಂತತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಯದಿ ದ್ರವ್ಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಹೋಮಾಘಾರವಿಧಾಯೀನಿ, ತರ್ಹಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಘಾರವಾಕ್ಯೇ ತದ್ವಿಹಿತಹೋಮಾನಾಮಾಘಾರಾಣಾಂ ಚ ಸಮುದಾಯಾವನುವದೇತಾಂ, ತಥಾಚಾಧಿಕರಣಾಂತರವಿರೋಧ ಇತಿ ಶಂಕಾ॥ ತಥಾಹಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಮ್ — ಆಘಾರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮರೂಪತ್ವಾತ್(ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೩) । ‘ಆಘಾರಮಾಘಾರಯತ್ಯೂರ್ಧ್ವಮಾಘಾರಯತಿ’ ‘ಸಂತತಮಾಘಾರಯತಿ’ । ತಥಾ ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ ‘ಪಯಸಾ ಜುಹೋತೀತಿ’ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ಸಂತತದಧ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾನಾಮಾಘಾರಹೋಮಾನಾಮಾಘಾರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಾಕ್ಯೇ ಸುಮುದಾಯಾನುವಾದಿನೀ, ಉತಾಪೂರ್ವಯೋರಾಘಾರಹೋಮಯೋರ್ವಿಧಾತೃಣೀ ಇತಿ॥ ತತ್ರಾನುವಾದಿನೀ; ಅರೂಪತ್ವಾತ್, ನಹ್ಯತ್ರ ದಧಿಸಾಂತತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಹೋಮಾಘಾರೇಭ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ರೂಪಮಸ್ತಿ, ಹೋಮಾಘಾರಮಾತ್ರಂ ತು ಪ್ರಕೃತಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ಅತೋಽನುವಾದತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ವಿಧೀ ಇಮೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ; ಆಧಾರಯತಿಜುಹೋತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ, ತತ್ಸಂನಿಧೌ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಸಾಂತತ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿತ್ವೇ ಗೌರವಪ್ರಸಂಗೇನ ತದ್ವಿಹಿತಭಾವಾರ್ಥಾನುವಾದೇನ ಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ॥ ಹಂತ ನೈತೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಸಾಂತತ್ಯದಧ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಃ ।

ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸಂತತಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಾದ್ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ಕಾರ್ಯಂ; ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾದವಿಷಯಾವನವಚ್ಛೇದಕೌ ದ್ರವ್ಯಗುಣೌ; ತಥಾಪಿ ಭಾವಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯನುಬಂಧತಯಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ವಿಧೀಯೇತೇ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಭಾವಾರ್ಥೋ ಹೀತಿ ।

ತತ್ಕಿಂ ಭಾವಾರ್ಥೋ ದ್ರವ್ಯಾದಿಶ್ಚ ವಿಧೇಯಃ, ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಸಂತತಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಯಃ ಸ್ಯುಃ, ಸ್ಯಾಚ್ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯಮನುವಾದಃ, ತತ್ರಾಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯೋ ವಿಧಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಭಾವಾರ್ಥದ್ವಾರಾ ದ್ರವ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ । ತತ್ರ ಸಂಕ್ರಾಂತೋ ಯದಿ ಭಾವಾರ್ಥಮನ್ಯತೋ ವಿಹಿತಂ ನ ಲಭೇತ, ತರ್ಹಿ ಗೌರವಮಪ್ಯುರರೀಕೃತ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿದಧೀತ; ಅಥ ಲಭೇತ, ತತ ಉಪಪದಾಕೃಷ್ಟಶಕ್ತಿರ್ದ್ರವ್ಯಾದಿಪರೋ ಭವತ್ಯನುವದತಿ ತು ಭಾವಾರ್ಥಮ್ । ತದಾಹುಃ – ‘ಸರ್ವತ್ರಾಖ್ಯಾತಸಂಬದ್ಧೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ಪದಾಂತರೇ । ವಿಧಿಶಕ್ತಿಯುಪಸಂಸ್ಕ್ರಾಂತೇಃ ಸ್ಯಾದ್ಧಾತೋರನುವಾದತಾ॥‘ ಇತಿ । ತದಿಹಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯತ ಏವ ಭಾವಾರ್ಥಲಾಭಾದ್ದ್ರವ್ಯಾದಿಪರತಾ । ಮೀಮಾಂಸಕೈಕದೇಶಿನಃ ಆಗ್ನೇಯ ಇತ್ಯಾದೌ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧೋ ವಿಧೇಯ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ತತ್ರಾಪಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮತಿದಿಶತಿ —

ಏತೇನೇತಿ ।

ಏಕದೇಶೀ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭಾವನಾಽವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಯಥಾಶ್ರುತಭವತ್ಯರ್ಥ ಏವ ವಿಧೀಯತಾಂ, ಕಿಂ ಸಂಬಂಧವಿಧಿನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭವತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಸಿದ್ಧೋಽಸಿದ್ಧೋ ವಾ ।

ಪ್ರಥಮೇ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ, ಚರಮೇ ನಿಯೋಜ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಿಧ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಯೋಜ್ಯಃ ಉತ್ಪಾದ್ಯಃ । ತದ್ವ್ಯಾಪಾರೋ ಹಿ ಭವನಮ್ ।

ತಸ್ಯ ಹಿ ವ್ಯಾಪಾರಂ ಭವತಿಧಾತುರ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಭವತೀತಿ ।

ಭವನಂ ಚ ನೋತ್ಪಾದಕವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣೇತಿ ಭವನಾವಿನಾಭೂತೋ ಭಾವಕವ್ಯಾಪಾರೋ ವಿಧೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ಚೋದ್ಯಚ್ಛಲೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಮೀಮಾಂಸಕೈಕದೇಶಿನಂ ದೂಷಯತಿ । ಭವತು ಲಕ್ಷಿತಭಾವನಾಯಾ ವಿಧಾನಂ, ತಸ್ಯಾಸ್ತು ನ ಸಂಬಂಧೋ ವಿಷಯಃ, ತಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದಿವತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವವ್ಯಾಪಾರೋಽಪಿ ಘಟಾದಿಃ ಕರೋತ್ಯರ್ಥರೂಪಭಾವನಾವಿಷಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಅತ ಆಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಯದಿ ದಂಡಾದಿವಿಷಯೋ ಹಸ್ತಾದಿವ್ಯಾಪಾರಃ ಕೃತಿವಿಷಯಃ, ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಘಟಂ ಕುರ್ವಿತಿ ಘಟಸ್ಯ ಕೃತಿಕರ್ಮತಾ ಭಾತ್ಯತ ಆಹ —

ಘಟಾರ್ಥಾಮಿತಿ ।

ಘಟವಿಷಯವ್ಯಾಪಾರ ಏವ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯೋ ಘಟಸ್ತೂದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಕರ್ಮತ್ವನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿಧೇಯಸ್ತರ್ಹ್ಯಾಗ್ನೇಯವಾಕ್ಯೇ ಕಿಂ ವಿಧೇಯಮತ ಆಹ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇವ —

ಅತಏವೇತಿ ।

ಅತ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಹವಿಷೋ ದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಾದ್ಯಾಗಃ ಸಂಬಂಧಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ।

ನನು ಯಜೇರಪ್ಯಪುಮರ್ಥತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವಿಧೇಯತಾ? ಅತ ಆಹ —

ಆಗ್ನೇಯೇನೇತಿ ।

ಯಾಗೇನೇತ್ಯಾಗ್ನೇಯಪದಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ, ಭಾವಯೇದಿತಿ ಭವತಿಪದಸ್ಯ । ಯತ ಏವಾಗ್ನೇಯವಾಕ್ಯೇ ಯಾಗವಿಧಿರತ ಏವಾನುವಾದೇ ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರುತಮ್; ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಬಂಧ ಏವ ಶ್ರೂಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ದ್ವಿತೀಯೇ — ಪ್ರಕರಣಂ ತು ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ರೂಪಾವಚನಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩) । ಏವಂ ಸಮಾಮನಂತಿ ‘‘ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಚಾಚ್ಯುತೋ ಭವತಿ’’ ‘‘ಉಪಾಂಶುಯಾಜಮಂತರಾ ಭವತಿ’’ ‘‘ತಾಭ್ಯಾಮೇತಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಮೇಕಾದಶಕಪಾಲಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸೇ ಪ್ರಾಯಚ್ಛತ್’’ ‘‘ಐಂದ್ರಂ ದಧ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮ್’’ ‘‘ऎಂದ್ರ ಪಯೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಿ’’ತಿ । ತಥಾ ‘‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಂ ಯಜತೇ’’ ‘‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಂ ಯಜತೇ’’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂದೇಹಃ — ಕಿಮಿಮೌ ಯಜತೀ ಕರ್ಮಣೋರಪೂರ್ವಯೋರ್ವಿಧಾತಾರಾವುತ ಪ್ರಕೃತಾಗ್ನೇಯಾದಿಯಾಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಸ್ಯಾನುವದಿತಾರಾವಿತಿ॥ ತತ್ರಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧೀ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯದೇವತೇ ನ ಸ್ತಃ; ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾನ್ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕದೇವತಾಲಾಭಾಚ್ಚ । ಆಜ್ಯಭಾಗಕ್ರಮೇ ಹಿ ಚತಸ್ತ್ರೋಽನುವಾಕ್ಯಾಃ ಸಂತಿ । ದ್ವೇ ಆಗ್ನೇಯ್ಯೌ, ದ್ವೇ ಸೌಮ್ಯೇ । ತೇ ಚ ಕ್ರಮಾದ್ಬಲೀಯಸಾ ವಾಕ್ಯೇನಾಜ್ಯಭಾಗಾಭ್ಯಾಮಪಚ್ಛಿದ್ಯಾನಯೋಃ ಕರ್ಮಣೋರ್ವಿಧಾಸ್ಯೇತೇ । ಏವಂಹಿ ಸಮಾಮನಂತಿ । ‘‘ವಾರ್ತ್ರಘ್ನೀ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಮನೂಚ್ಯೇತೇ’’ “ವೃಧನ್ವತೀ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಿತಿ’’ । ವೃತ್ರಘ್ನೀಪದವತ್ಯೌ ವಾರ್ತ್ರಘ್ನೀ । ವೃಧನ್ವತ್ಪದವತ್ಯೌ ವೃಧನ್ವತೀ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿಃ; ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಅಭಿಧೀಯತೇ । ಪ್ರಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಕೃತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತವಾಕ್ಯಯೋರಾಲಂಬನಮ್ । ಕುತಃ? ರೂಪಾವಚನಾತ್ । ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಲಾಭೇಽಪಿ ದೇವತಾ ನ ಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇಭ್ಯಸ್ತಲ್ಲಾಭಃ; ತೇಷಾಂ ಕ್ರಮಾದಾಜ್ಯಭಾಗಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ವಾಕ್ಯಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ, ಸತ್ಯಂ; ಬಲವದಪಿ ನ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧಕಮವಿರೋಧಾತ್ । ಕ್ರಮಾವಗತಾಜ್ಯಭಾಗಾಂಗಭಾವಸ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಯುಗಲದ್ವಯಸ್ಯ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಕಾಲಯೋರ್ವಿಭಾಗೇನ ಪ್ರಯೋಗವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾತ್ । ಕಾಲೇ ಹೀಮೌ ಶಬ್ದೌ ರೂಢೌ, ನ ಕರ್ಮಣಿ । ಕಾಲದ್ವಯೋಪಹಿತಕರ್ಮಸಮುದಾಯದ್ವಾಯಾನುವಾದಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಧಿಕಾರವಾಕ್ಯಗತದ್ವಿತ್ವೋಪಪಾದನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮುದಾಯಾನುವಾದಾವಿತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕಾರಯೋರವಿಸಂವಾದಾರ್ಥಮಪ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಯಾಗವಿಧಿರಭ್ಯುಪೇಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತಏವೇತಿ ।

ಅತ್ರಾಪ್ಯಧಿಕಾರವಿಧೌ ಯಜೇತ ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ಯಾಗವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕೃತಿನಿರ್ವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯೈವ ನಿಯೋಗಾವಚ್ಛೇದಕತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಧಿರ್ನಿಯೋಗಃ ।

ಏವಂ ನಿಯೋಗಕೃತಿಭಾವಾರ್ಥಾನಾಂ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕತಾಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಪಕನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯನಿವೃತ್ತಿನಿಷೇಧೇಷ್ವಾಹ —

ತಥಾಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನಿಷೇಧೇಷು ಭಾವಾರ್ಥಾಪಾದನಮಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಬಾಧಕಮಾಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇ ಹಿ ನಞಃ ಪರ್ಯುದಾಸಕತಾ, ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದೌ ತ್ವಾಖ್ಯಾತಯೋಗಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭಾತಿ । ತತ್ರಾನೀಕ್ಷಣವಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಃ ಪರ್ಯುದಾಸ ಇತ್ಯೇಕೋ ದೋಷೋಽಪರಶ್ಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧವಿಭಾಗಲೋಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತನ್ಯಾಯಂ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೧.ಸೂ.೩ — ೯) ವಿಭಜತೇ ನಿಷೇಧೇಷು ತದಭಾವಾಯ —

ನೇಕ್ಷೇತೇತಿ ।

ತತ್ರ ಹಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ವ್ರತಮಿತ್ಯನುಷ್ಠೇಯವಾಚಿವ್ರತಶಬ್ದೋಪಕ್ರಮಾದೇಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕ್ರಮಾಧೀನತ್ವಾದುಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಖ್ಯಾತಯೋಗಿನಾ ನಞ ಪ್ರತೀತೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇನ ಚ ಪರ್ಯುದಾಸೋ ಲಕ್ಷಣೀಯಃ । ತಥಾ ಚೇಕ್ಷಣವಿರೋಧಿನೀ ಕ್ರಿಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ತದ್ವಿಶೇಷಬುಭುತ್ಸಾಯಾಂ ಚ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಃ ಸಂಕಲ್ಪ ಇತ್ಯವಗತಮ್ । ಈಕ್ಷ ಇತಿ ತು ಸಂಕಲ್ಪಃ ಈಕ್ಷಣಾಪರ್ಯುದಾಸೇನ ನಾದ್ರಿಯತೇ; ತತೋಽನೀಕ್ಷಣಸಂಕಲ್ಪಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ, ನೈವಂ ನಿಷೇಧೇಷು ಸಂಕೋಚಕಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ನಿಷೇಧೇಷು ಭವಾರ್ಥಾಭಾವಮಭಿಧಾಯ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಕೃತಿನಿಯೋಗಯೋರಭಾವಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತದಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ —

ವಿಮತಂ ನ ನಿಯೋಗಾವಚ್ಛೇದಕಂ, ಅಭಾವತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ವಿಭಾಗಭಾಷ್ಯೇಽಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಭಿಧಾನಾದಿಹ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯವಚನಃ । ಅಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಹ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನಿಯೋಗವಾದಿನೋ ಮತಂ, ನ ಭಾವಾರ್ಥಾವಿಷಯಾಣಾಮ್; ನಿಯೋಗಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।

ನಿಷೇಧೇಷು ಭಾವಾರ್ಥಾಭಾವಾನ್ನ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ವಿಧಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೋ ನಿಯೋಗೋ ವಿಷಯಂ ಭಾವಾರ್ಥಮಾಕ್ಷಿಪತು, ಸ ಏವ ಕಃ? ನ ತಾವದ್ಧನನಾದಿಃ; ತಸ್ಯ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತೇಃ, ಅನುಪಾತ್ತಕ್ರಿಯಾವಿಧೌ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಅತ ಆಹ —

ನ ಚ ರಾಗತ ಇತಿ ।

ಲಕ್ಷಣಯಾ ಹನನವಿರೋಧೀ ಯತ್ನೋ ವಿಧೇಯಃ, ಪ್ರಯೋಜನಲಾಭೇ ಚ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ದೋಷಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಅಸ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಯಾಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯೇನ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ಭಾಷ್ಯಮುದಾಹರತಿ —

ನಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ನಞ ಇತಿ ಪದಮ್ ಅನುರಾಗೇಣೇತ್ಯಧಸ್ತನೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯುಪರಿತನೇನ ಚ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।

ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣೇತಿ ।

ನೇದಮನುವಾದಸ್ಥಂ; ತಥಾ ಸತಿ  ಹಿ ಸರ್ವಮೇವ ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರಂ ಸ್ಯಾತ್ – ‘ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣ ಯನ್ನಞೋಽಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತನ್ನೇತಿ’ ।

ತಚ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಮ್; ನಞಶ್ಚೇತ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಚಶಬ್ದಯೋಗೇನ ಶಂಕಾನಿರಾಸಿತ್ವಾದ್ಧೇತ್ವದರ್ಶನಾತ್, ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಪೃಥಕ್ಕೃತ್ಯ ಹೇತುಭಾಗಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಯೋಜಯತಿ —

ಕೇನೇತಿ ।

ಕಿಮಿಹ ವಿಧೇಯಂ ಹನನಾದಿ ವಾ ನಞರ್ಥೋ ವಾ ವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಯತಿ —

ಹನನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತ್ರ ವಿಧಾರಪ್ರಯತ್ನವಿಧಿರಾಶಂಕಿತಃ, ಸ ಏವ ಚ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯಃ,  ಇತರತ್ತು ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ಪರಸ್ಯ ಶಾಖಾಚಂದ್ರಮನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ದೂಷಿತಮ್ ।

ನನು ನಞರ್ಥಶ್ಚೇನ್ನ ವಿಧೀಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಹನನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಾವಿವ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರತೀಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।

ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಕರ್ತವ್ಯತಾಕಹನನಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಯೋಗಿಗತಂ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಭಾವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಬೋಧಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತ್ವಮಯುಕ್ತಂ; ಸತ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ಹನನಗತದೃಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾ ಅನಪಾಯಾದಿತ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಶಂಕಾಮಾಹ —

ನನು ಬೋಧಯನ್ವಿತಿ ।

ಔದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವತಯಾ ಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಧ್ಯಾಹರತಿ —

ಪಾಲನೇತಿ ।

ನಿಷೇಧೇಷು  ನಞ್ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತವಿಧಿಪ್ರಯತ್ನೇನ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಭೂತಹನನಾದಿಗತಕ್ಷುದ್ರೇಷ್ಟೋಪಾಯತಾಮನಪಬಾಧ್ಯ ತದ್ಗತಗುರುತರಾದೃಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಾಯತಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇಽತೋ ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಲೋಕೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಾಯತ್ವಬೋಧಕತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲೇನ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರವರ್ತಕೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ।

ಇಂದೂದಯಗತಹಿತಸಾಧನತಾಯಾಂ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತಾ, ಪ್ರಾಕ್ಕೃತಭುಜಂಗಾಂಗುಲಿದಾನೇ ಚ ನಾಧುನಾ ನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ, ತತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಕರ್ತವ್ಯತೇತಿ ।

ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಸಹೈಕಸ್ಮಿನ್ ಧಾತ್ವರ್ಥೇ ಸಮವೇತಾವಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಭಾವೌ  ತೌ ತಥೋಕ್ತೌ ।

ಫಲೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಯೋರುಕ್ತವಿಧಸಾಧನಭಾವಾವಗಮಪೂರ್ವಕತ್ವಾಭಾವಾದನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಜಾತ್ವಿತಿ ।

ಶಬ್ದಾದೀನಾಮಪೂರ್ವಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತತ್ಪೂರ್ವಾವಿಚ್ಛಾದ್ವೇಷೌ ಬಾಲಸ್ಯ ಮಾ ಭೂತಾಂ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೇ ಸರ್ವೇಷಾಮಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಚತೀತ್ಯಾದೌ ಪ್ರತೀತಾಪಿ ಭಾವನಾ ನ ಪ್ರವರ್ತಿಕೇತಿ ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನಪರಮ್ । ಇಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಂತಮಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಾಯತಾವಗಮಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಪರಮ್ ಇತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ ।

ನನು ಕರ್ತವ್ಯತೇಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯಾಪಾರಪರಃ ಶಬ್ದೋಽಸ್ತು, ಕಿಂ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನಾತ ಆಹ —

ಅನನ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪಾರೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನ ಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಹನನಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಕರ್ತವ್ಯತ್ವಯೋರ್ನಿಷೇದ್ಧುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಮಭಾವಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮತ ಆಹ —

ನಿಷೇಧ್ಯಾನಾಂ ಚೇತಿ ।

ದೃಶ್ಯಮಾನಮಪೀಷ್ಟಂ ಬಹ್ವದೃಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋದಯಾವಹತ್ವಾದನಿಷ್ಟಮಿತ್ಯನರ್ಥಹೇತುತ್ವಜ್ಞಾಪನಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಏವಂಚ ಪರ್ಯುದಾಸಪಕ್ಷಾದಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ನ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ನ ಶಂಕ್ಯಂ; ಶ್ರುತೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೋಪಪತ್ತಯೇಽನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್, ತ್ವನ್ಮತೇ ಶ್ರುತಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಶ್ರುತವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನವಿಧಿಕಲ್ಪನಾದಿತಿ । ಆಯತಿರ್ಭಾವಿಫಲಮ್ ।

ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ —

ನಿವೃತ್ತಿಮಿತಿ ।

ಉದ್ಯಮಕ್ರಿಯಾಯಾ ಮಯೋಪರಂತವ್ಯಮಿತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ನಿವರ್ತತೇ, ನತು ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಾಗಭಾವಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥೋಕ್ತಾಭಾವಬುದ್ಧೇರೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಥಾಪಕತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ತದ್ದ್ವಂಸೇ ಹನನೋದ್ಯಮಃ ಸ್ಯಾಚ್ಛಶ್ವತ್ತತ್ಸಂತತೌ ಚ ವಿಷಯಾಂತರಜ್ಞಾನಾನುದಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಯಥಾಗ್ನಿಃ ಪುನರ್ಜ್ವಾಲೋಪಜನನನಿದಾನಮಿಂಧನಂ ದಹನ್ನುಶಾಂತೋಽಪಿ ಭವತಿ ಭಾವಿನೀನಾಂ ಜ್ವಾಲಾನಾಮುದಯವಿರೋಧೀ, ಏವಮಭಾವಬುದ್ಧಿಃ ಕ್ಷಣಿಕತಯಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಶಾಮ್ಯತ್ಯಪಿ ಹನನಾದ್ಯಹಿತೋಪಾಯತಾನವಬೋಧಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ತನ್ನಿದಾನಾ ಉಪರಿತನೀಃ ಪ್ರವೃತ್ತೀ ರುಣದ್ಧೀತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ತಾವದೇವೇತಿ ।

ನಹ್ಯಭಾವಬುದ್ಧಿರೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯಾನಾದಿನಃ ಸ್ಥಾಪನಕಾರಣಂ, ಯೇನ ತದಭಾವೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಿದಂ ನ ಭವೇತ್, ಅಪಿತ್ವಪವಾದನಿರಾಸಿಕೇತ್ಯಾಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಅನಾದಿತ್ವಾದೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ, ತತ್ರಾಪವಾದನಿವರ್ತಕಾರಾನ್ನಿಧಾವಪ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ಥೇಮ್ನಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಕಮಠಃ ಕೂರ್ಮಃ ।

ಯದೌದಾಸೀನ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪತ್ವಾದುಕ್ತಮಪಿ ನ ನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಃ; ತತಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಯೋಗಿಕನಿವೃತ್ತಿರೂಪೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿ, ಯದ್ಧನ್ಯಾತ್ತನ್ನೇತಿ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪತಾ ಚೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯ ನ; ಸರ್ವದಾ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್, ಅತಃ ಕಾಕವದುಪಲಕ್ಷಣಮ್, ತಾದೃಶ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತ್ಯೋಪಲಕ್ಷ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ —

ಔದಾಸೀನ್ಯಮಿತಿ ।

ನನು ಕೇಯಂ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ? ನ ತಾವದ್ಧನನಾದಿಪ್ರಾಗಭಾವಃ, ಅನಾದಿತ್ವಾದೇವ ತದ್ಬೋಧನಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ ತದ್ಧ್ವಂಸಃ; ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅನುದಯೇನ ಧ್ವಂಸಾಯೋಗಾತ್, ಉಚ್ಯತೇ, ‘ಹನನೋದ್ಯತಖಂಗಾದೇಃ ಪರಾವರ್ತನಮುಚ್ಯತೇ । ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ತಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಹನನಂ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ’॥ ಏಷಾ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಃ ನಞರ್ಥಬೋಧಫಲಾ, ನಞರ್ಥಸ್ತು ಹನನಗತೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವ ಏವೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಜೈಮಿನೀಯಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ಕ್ರಿಯಾಸನ್ನಿಧಿಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಾದಿವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೋಸ್ತದ್ಬಲೇನಾಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಚ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —

ಪುರುಷಾರ್ಥಾನುಪಯೋಗೀತಿ ।

ಸ್ವಯಂ ಪುಮರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಪರತ್ವಮುಪನಿಷದಾಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾ ಪರಿಹರತಿ —

ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಽವಗತಿಶಬ್ದಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ನ ನಿವರ್ತಕತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಮಪಿ ಸ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮಿತಿ ।

ಶ್ರವಣಾದಿಸಂಸ್ಕೃತಮನೋಜನ್ಯಶ್ಚೇತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತೇನಿ ಭಾಷ್ಯಮತ ಆಹ —

ಅತ್ರಚೇತಿ ।

ಅಶರೀರತ್ವಂ ದೇಹಪಾತೋತ್ತರಕಾಲಮಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತವರ್ಣನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಯದೀತಿ ।

ಸಶರೀರತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಜ್ಜೀವತ ಏವ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತ್ಯಂ, ತರ್ಹ್ಯಶರೀರತ್ವಮಪ್ಯಭಾವತ್ವಾತ್ತಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ತತ್ತ್ವತಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯಾತಥಾತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ನಹ್ಯಾತ್ಮನ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಾತ್ಮಪರಾಮರ್ಶ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದಿತೀತಿ ।

ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ತಾವದಿತಿ ।

‘ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರಿ’ತ್ಯಾದಿ ‘ಪ್ರಸಂಗಾ’ದಿತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ತಾಭ್ಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವತೋಽ ಸಿದ್ಧಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಜನ್ಯಶರೀರಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರೀಯಮಾಣೇ ವಾದಿನೀ ಸಿದ್ಧೇ ಶರೀರಸಂಬಂಧೇ ಧರ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧಃ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಶರೀರಾದಿಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಂ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧವ್ಯಕ್ತೇಶ್ಚೇತರೇತರಹೇತುತ್ವೇ ಯದ್ಯಪೀತರೇತರಾಶ್ರಯಃ, ತಥಾಪಿ ನ ದೋಷೋಽನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೀ ಶಂಕತೇ —

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ತತ್ರ ನಿತ್ಯಸತ್ಯೋರ್ವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರ್ನ ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತಾ, ಅಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಸ್ತು ಕಾದಾಚಿತ್ಕ್ಯೋರಿತರೇತರಾಧೀನತ್ವೇ ಏಕಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯಸಿದ್ಧೇರಂಧಪರಂಪರಾತುಲ್ಯಾನಾದಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಅಂಧಪರಂಪರೇತಿ ।

ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೀ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇನೇತರೇತರಾಶ್ರಯಂ ಪರಿಹರತೀತ್ಯಾಹ —

ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಕಿಂ ತ್ವೇಷ ಇತಿ ।

ಇದಾನೀಂತನಶರೀರಸಂಬಂಧಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವ ಏವಾತ್ಮಶರೀರಸಂಬಂಧೋ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ —

ಪೂರ್ವಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಜನ್ಮನ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಜನ್ಮ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಏಷ ತ್ವಿತಿ ।

ವರ್ತಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರಸ್ತಾವೋಕ್ತಯುಕ್ತಿಭಿರ್ನೈಕೋಪಿ ಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಃ, ಕಥಮನಂತವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭವ ಇತಿ ಪರಿಹರತೀತ್ಯಾಹ —

ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ದೇಹಾತ್ಮಸಂಬಂಧಹೇತುರ್ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಪ್ರಸಿದ್ಧವಸ್ತುಭೇದಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಾವಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಸಂಶಯನಿಮಿತ್ತಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೋದಾಹರಣಂ ಭಾಷ್ಯೇಽನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಶಬ್ದೇನ ಸಮಾರೋಪ ಉಕ್ತಃ ।

ಅಸ್ತಿ ಚ ಸಂಶಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾರೋಪತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ತತ್ರ ಹಿ ಪುರುಷತ್ವಮಿತಿ ।

ಭ್ರಾಂತೇರಪ್ಯುಚಿತನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಣಾದಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಶುಕ್ಲಭಾಸ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಿಣೀ ದೃಷ್ಟೇ ಕಿಂ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ವಿಪರ್ಯಯಕಾರಣಮುತ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿದೋಷಮಿಲಿತಮ್ ।

ನಾದ್ಯಃ; ಧವಲಭಾಸ್ವರರೂಪಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರಜತಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಸತಿ ವ್ಯವಹಿತರಜತನಿಶ್ಚಯಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ಸನ್ನಿಹಿತಶುಕ್ತಿನಿಶ್ಚಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಭಿಧಾಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —

ಸಂಶಯೋ ವೇತಿ ।

ಸಮಾನೋ ಧರ್ಮೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ ।

ದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ಸಾಧಾರಣೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ನಿಶ್ಚಯಃ ಸ್ಯಾದ್ಯದ್ಯನ್ಯತರಕೋಟಿನಿರ್ಣಾಯಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾತ್, ಸ್ಥಾಣುತ್ವ ಇವ ಶಾಖಾದಿದರ್ಶನಂ, ಬಾಧಕಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕೋಠ್ಯಂತರಮುಪಲಭ್ಯೇತ, ಯಥಾ ತತ್ರೈವ ಪುರುಷತ್ವವಿಪರೀತೇ ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟತ್ವಾದಿ, ನೈವಮಿಹೇತ್ಯಾಹ —

ಉಪಲಬ್ಧೀತಿ ।

ಉಪಲಬ್ಧಿಃ ಸಾಧಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್, ಅನುಪಲಬ್ಧಿರ್ಬಾಧಕಂ, ತಯೋರಭಾವೋಽತ್ರಾವ್ಯವಸ್ಥಾ । ತತಃ ಸಂಶಯೋ ವಾ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಧಸ್ತನೇನಾನ್ವಯಃ ।

ನನು ವಿಶೇಷದ್ವಯಸ್ಮೃತೌ ಸಂಶಯಃ, ಇಹ ತು ರಜತಮೇವ ಸ್ಮೃತಮಿತಿ ವಿಪರ್ಯಯ ಏವೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ವಿಶೇಷದ್ವಯೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಸಂಸ್ಕಾರೇತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತೌ । ಉದ್ಬುದ್ಧಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹಿ ಸ್ಮೃತಿಹೇತುಃ ತದುದ್ಬೋಧಹೇತುಶ್ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಮ್, ತಸ್ಯ ದ್ವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಶುಕ್ತಿರಜತೋಭಯನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಹೇತುನೋಭಯತ್ರೈತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ತುಲ್ಯಮಿತಿ ಯತೋಽತಃ ಸಂಶಯ ಏವ ಯುಕ್ತಃ । ನ ಚ ರಾಗಾದ್ವಿಪರ್ಯಯಃ; ವಿರಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಭ್ರಮಾದಿತಿ । ಏಷಾತ್ರ ಸಂಶಯಸಾಮಗ್ರ್ಯಕ್ಷಪಾದೇನ ವರ್ಣಿತಾ – ‘‘ಸಮಾನಾನೇಕಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರುಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾತಶ್ಚ ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷೋ ವಿಮರ್ಶಃ ಸಂಶಯ’’ ಇತಿ । ಸಮಾನಧರ್ಮಃ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಃ । ಅನೇಕಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೋ ಸಾಧಾರಣೋಽನೇಕಧರ್ಮಃ ।

ಏವಮಿಹ ವಿಪರ್ಯಯನಿಯಾಮಕಂ ದೃಷ್ಟಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಪಾದ್ಯಾಕಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದ ಏವಮಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೃಶ್ಯಮಾನವಿಪರ್ಯಯನಿಯಮಃ ? ತತ್ರಾಹ —

ಅನೇನೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಕಾರ್ಯನಿಯಮಂ ಪ್ರತಿಜಾನತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣಾದೃಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ಹೇತುತ್ವೇನಾರ್ಥಾದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನನು ತದಪಿ ಸಮಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್? ತತ್ರಾಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀರಿತಿ ।

ಶ್ರುತಿಂ ಸ್ಮೃತಿಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಂ, ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಮನನಾದೇರ್ವದನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ವಿಧಿಂ ನ ಮೃಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಅತ್ರೈಕೇ ವದಂತಿ — ನ ದೃಷ್ಟಾ ಶ್ರವಣಾದೇರವಗತ್ಯುಪಾಯತಾ; ಕೃತಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿದಿಹ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಸಮುನ್ಮೇಷಾತ್, ತಾತ್ಕಾಲಿಕಶ್ರವಣಾದಿವಿಧುರವಾಮದೇವಾದೇರಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸಮುದಯಾಚ್ಚ, ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಸ್ಯ ಚ ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಸಾಧನಭಾವಾನವಕಲ್ಪನಾತ್, ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ತದ್ವಿಧ್ಯುರರೀಕಾರಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರಥಮಸೂತ್ರತದ್ಭಾಷ್ಯಕದರ್ಥನಾದಯುಕ್ತಸ್ತದನಭ್ಯುಪಗಮಃ — ಇತಿ । ತತ್ರ ನ ತಾವದನುಷ್ಠಿತಸಾಧನಸ್ಯೇಹ ಫಲಾದರ್ಶನಂ ತದ್ವಿಧಿವ್ಯಾಪ್ತಮ್; ಅನವರತಂ ವೈಶೇಷಿಕಾದ್ಯಸಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಶ್ರಾವಿಣಾಮಪ್ಯಪಟುಮತೀನಾಂ  ಕೇಷಾಂಚಿತ್ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾನವಬೋಧದರ್ಶನೇಽಪಿ ತಚ್ಛ್ರವಣವಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಭವಾಂತರಕೃತಕರ್ಮಣ ಇಹ ಫಲಜನಕತಾ ತದ್ವಿಧಿವ್ಯಾಪ್ತಾ; ಜಾತಿಸ್ಮರಸ್ಯ ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇ ಧನಮುಪಾರ್ಜ್ಯ ಭುವಿ ನಿಖನ್ಯ ಪ್ರಮೀತಸ್ಯೇಹ ಜನ್ಮನಿ ತದಾದಾಯ ಭೋಗಾನ್ಭುಂಜಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಧನೋಪಾರ್ಜನಾಯಾಃ ಸಂಪ್ರತಿತನಫಲಾರ್ಥಮವಿಹಿತಾಯಾ ಅಪಿ ಹೇತುಭಾವೋಪಲಂಭಾತ್ । ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಂ ತು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಷಯಫಲನಿರೂಪಕಂ ನ ವಿಧಿವಿಚಾರಪರಮಿತಿ । ಕಿಂಚ — ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಶ್ರವಣಾದೇರ್ನ ಭವತಾಮಪಿ ಸಂಮತಮ್ । ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಮತ್ರೈವ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿರ್ನಿಜುಹ್ವುವೇ॥

‘ಯದಿ ಹ್ಯವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿನೇತಿ’

ಇತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾದಿತಿ ।

ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಸವದಪೂರ್ವಾನಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುತೋಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗುಣಕರ್ಮ ಹ್ಯುಪಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶೇಷಃ; ಯಥಾಽವಘಾತಾದಿ, ಉಪಯುಕ್ತಶೇಷೋ ವಾ; ಯಥಾ ಕೃತಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯಾಜಶೇಷಾಜ್ಯಸ್ಯ ಹವಿಷ್ಷು ಕ್ಷಾರಣಂ ‘ಪ್ರಯಾಜಶೇಷೇಣ ಹವೀಂಷ್ಯಭಿಘಾರಯೇದಿತಿ’ ವಿಹಿತಮ್ ।

ತದಿಹಾತ್ಮನ ಉಪಯುಕ್ತೋಪಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ತದ್ವಿಷಯಂ ಮನನಾದಿ ಗುಣಕರ್ಮೇತ್ಯಾಹ —

ತದಪೀತಿ ।

ನ ಚ ಶ್ರವಣಾದಿಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಜನ್ಮನ್ಯಸ್ತೂಪಯೋಗ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಿಗುಣಕರ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ; ಅಪೂರ್ವೋಪಯೋಗಿನ ಏವ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಾದ್, ದೃಷ್ಟೇ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽಪೂರ್ವಾಭಾವೇನ ತದಯೋಗಾದಿತಿ । ನನು ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಃ ಪ್ರಥಮಕಾಂಡೇ ಗತೋ ಮಾನಸಜ್ಞಾನವಿಧಿವಿಚಾರಾಯ ಪೃಥಗಾರಂಭ ಇತಿ ಶಂಕಾಪೋಹಾರ್ಥಮಾರಭ್ಯಮಾಣಂ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್॥

ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಚೇತರಪ್ರಮಾಣಾವಸಾನತ್ವಮಯುಕ್ತಂ, ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಪರ ಇತಿಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಹ —

ಇತಿಕರಣೇನೇತಿ ।

ವಿಧೀನಾಮದ್ವೈತಜ್ಞಾನವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ವಿಧಯೋ ಹೀತಿ ।

ತ್ರ್ಯಂಶಾ ಭಾವನಾ ಹಿ ಧರ್ಮಃ । ತದ್ವಿಷಯಾ ವಿಧಯಃ ಸಾಧ್ಯಾದಿಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನಾಸ್ತದ್ವಿಷಯಾಃ ।

ಅಪಿ ಚೈತೇಽನುಷ್ಠೇಯಂ ಧರ್ಮಮುಪದಿಶಂತಸ್ತದುತ್ಪಾದಿನಃ ಪುರುಷೇಣ ತಮನುಷ್ಠಾಪಯಂತೀತಿ ಸಾಧ್ಯಧರ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನಾಸ್ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾನೀತಿ ಯಾವತ್, ಅತೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಾದ್ವೈತಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮೇ ತೇಷಾಂ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ —

ಧರ್ಮೋತ್ಪಾದಿನ ಇತಿ ।

ನಹೀತಿ ।

ಹೇತುಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನಮ್ ।

ನಹೀತ್ಯಾದಿನಿರ್ವಿಷಯಾಣೀತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —

ಅದ್ವೈತೇ ಹೀತಿ ।

ವಿಷಯನಿಷೇಧೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭೇದಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಾದಿಪದಾರ್ಥಭೇದಸ್ತಂಭಾದ್ಯರ್ಥಭೇದಶ್ಚಾದ್ವೈತಾವಗತೌ ನ ಭವತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ಅಪ್ರಮಾತೃಕಾಣೀತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ವಿಷಯಾಣ್ಯಪ್ರಮಾತೃಕಾಣೀತಿ ಬಹುವ್ರೀಹೀ ವಿಶೇಷಣಪರೌ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ವಿಷಯಪ್ರಮಾತೃನಿಷೇಧಯೋರ್ಹೇತುತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಚಕಾರಃ ಕರಣನಿಷೇಧಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪ್ರಮಾಣಶಬ್ದೋ ಭಾವಸಾಧನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನವಾಚೀ ತತಶ್ಚಕಾರೇಣ ಕರಣನಿಷೇಧಃ ।

ಪುತ್ರಾದಾವಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನೋ ಗೌಣಾತ್ಮಾ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮನಾ ಕಿಂ ಗುಣಸಾಮ್ಯಮತ ಆಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ವಾಹೀಕೋ ನಾಮ ದೇಶವಿಶೇಷಸ್ತನ್ನಿವಾಸೀ ತಚ್ಛಬ್ದೋಕ್ತಃ ।

ಪುತ್ರಾದೇರುಪಕಾರಕತ್ವಾರೋಪಾದ್ಯ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿವೃತ್ತೇ ಮಮತ್ವಬಾಧನೇತ್ಯಾಹ —

ಗೌಣಾತ್ಮನ ಇತಿ ।

ಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರಮಾಣಬಾಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಮಿತ್ಯಭಾವಮಾಹ —

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಬೋಧೀತೀನಂತಪಾಠೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸಪ್ತಮ್ಯಂತಸ್ತು ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।

ನಿಯತಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಕಾರಣತ್ವಂ, ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಕಾರಣಂ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸಕೃದುದಿತತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನ್ನಿವೃತ್ತೇ ನೋರ್ಧ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾನುವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಮಾತೃಲಯೇ ಫಲಿನೋಽಭಾವಾದ್ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪುಮರ್ಥತೇತಿ ಶಂಕಾಂ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ನ ಚ ಪ್ರಮಾತುರಿತಿ ।

ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಽನ್ವೇಷ್ಟುಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಾಚ್ಚಿದೇಕರಸಾನ್ನ ಭಿನ್ನಸ್ತತೋಽಧ್ಯಸ್ತಪ್ರಮಾತೃತ್ವಬಾಧೇಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತ ಆತ್ಮೈವ ಪಾಪದೋಷಾದಿರಹಿತೋಽನ್ವಿಷ್ಟೋ ವಿದಿತಃ ಸ್ಯಾದತೋ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಯದ್ಯನ್ವೇಷ್ಟುರಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರೇ ನ ಚಕಾಸ್ತಿ? ತತ್ರಾಹ —

ಉಕ್ತಮಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾತ್ರಾದೇಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಹೇತುತಾಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ಫಲಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ ।

ಸ ನ, ಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದೇಃ ಪ್ರಮಾನುತ್ಪಾದಕತ್ವಾಪಾತಾದ್ ಇತಿ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ತೃತೀಯಶ್ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಯದಲೀಕಂ ತನ್ನ ಪ್ರಮಾಹೇತುರಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರಶಿಥಿಲಯತಿ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಯ ಉತ್ಪದ್ಯತೇಽನುಭವೋ ನ ಸ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ಯಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ನ ಸ ಉತ್ಪದ್ಯತೇಽತಶ್ಚಾಪ್ರಮಾಣಾತ್ಕಥಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾನುಭವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಯಮಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ —

ನಚಾಯಮಿತಿ ।

ವೃತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚಿದಂಶಃ ಸತ್ಯೋ ಽಸ್ತಿ, ತತ ಉಕ್ತಮ್ —

ಏಕಾಂತತ ಇತಿ ।

ನನು ವೃತ್ತಿರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಲೀಕತ್ವಾದವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಃ ಕಥಮವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿಂದ್ಯಾದವಿದ್ಯಾ ವಾ ಕಥಂ ಸ್ವವಿರೋಧಿನಂ ತಂ ಜನಯೇದತ ಆಹ —

ಅವಿದ್ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಲೀಕಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ, ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧವ್ಯಾಘ್ನಾದೀನಾಂ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅವಿದ್ಯಾಮಯೀ ವೃತ್ತಿರ್ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿಂದ್ಯಾತ್ತಾಮೇವ ಸ್ವನಿವರ್ತಿಕಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಜನಯೇದ್ವೋಭಯಥಾಪ್ಯುಕ್ತಮಾರ್ಗೇಣ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾಂ ವೃತ್ತಿಮವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ಸಹಿತೇ ಯೋ ವೇದ ಸೋಽವಿದ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ತನ್ಮಯ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ತದುಪಾದಾನಂ ಮೃತ್ಯುಮವಿದ್ಯಾಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಸ್ವರೂಪಭೂತವಿದ್ಯೋಪಲಕ್ಷಿತಮಮೃತಮನುತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರರ್ಥಃ॥ ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ । ಉತ್ತರತ್ರಾಪಿ ತತ್ತದಧಿಕರಣಸಮಾಪ್ತೌ ಶ್ರುತಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಂತೇ ।

ಸದೇವೇತಿ ।

ಸದಿತ್ಯಸ್ತಿತಾಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ತದವಧ್ರಿಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ —

ಇದಮಿತಿ ।

ಯದಿದಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗದುಪಲಭ್ಯತೇ ತತ್, ಅಗ್ರೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ವಿಕೃತರೂಪಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸದೇವಾಸೀತ್, ಹೇ ಸೌಮ್ಯ ಪ್ರಿಯದರ್ಶನೇತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಪಿತ್ರಾ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ।

ಮಾ ಭೂತ್ಸ್ಥೂಲಂ ಪೃಥಿವೀಗೋಲಕಾದೀದಂಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯತ್ತು ಮಹದಾದಿಕಂ ಕಿಮಾಸೀತ್? ನೇತ್ಯಾಹ —

ಏಕಮೇವೇತಿ ।

ಸ್ವಕಾರ್ಯಪತಿತಮನ್ಯನ್ನಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮೃದೋ ಘಟಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಯಿತೃಕುಂಭಕಾರವತ್ ಕಿಂ ಸತೋಽನ್ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಾಸೀತ್? ನೇತ್ಯಾಹ —

ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ।

ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯಾತ್ಮಾ ಪರಮಕಾರಣಂ, ವೈ ಇತಿ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ । ಇದಮಿತ್ಯಾದಿಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಪೂರ್ವವತ್ । ತದಿತಿ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ಯ ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ ಪುರುರೂಪ ಈಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ । ನಪುಂಸಕಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ವಿಧೇಯಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಃ ।

ತದೇತದೇವ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಾ ಕಿಂಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ —

ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ನಾಸ್ಯ ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಂ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಪೂರ್ವಮ್, ಅಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ನಾಸ್ಯಾಪರಂ ಕಾರ್ಯಂ ವಾಸ್ತವಂ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯನಪರಮ್, ಅಕಾರಣಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ನಾಸ್ಯಾಂತರಂ ಜಾತ್ಯಂತರಮ್ ಅಂತರಾಲೇ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯನಂತರಮ್, ದಾಡಿಮಾದಿವತ್ಸ್ವಗತರಸಾಂತರವಿಧುರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂವಿಧಮನ್ಯದಪಿ ಕೂಟಸ್ಥಮೇತದನಾತ್ಮಕತಯಾ ಬಾಹ್ಯಮಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಬಾಹ್ಯಮಿತಿ । ಯತ್ಪುರಸ್ತಾದ್ ದೃಶ್ಯಮವಿದ್ಯಾದೃಷ್ಟೀನಾಮಬ್ರಹ್ಮೇವ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ, ತತ್ಸರ್ವಮಿದಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಸ್ತುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಪಶ್ಚಾದ್ದಕ್ಷಿಣತಃ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮವಗಂತವ್ಯಮ್॥ ಸಂಪತತ್ಯಸ್ಮಾದಮುಂ ಲೋಕಂ ಫಲಭೋಗಾಯೇತಿ ಸಂಪಾತಃ ಕರ್ಮ, ತದ್ಯಾವತ್ತಾವದುಷಿತ್ವಾ ಆವರ್ತತ ಇತಿ । ಇಷ್ಟಂ ಶ್ರೌತಮ್ । ಪೂರ್ತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಮ್ । ದತ್ತಂ ದಾನಮ್॥ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧರಹಿತಂ ವಾವ ಏವ ಸಂತಂ ಭವಂತಮ್ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಷಯಿಕೇ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ನ ಸ್ಪೃಶತಃ । । ಏವಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಶರೀರಂ ಶರೀರೇಷ್ವನವಸ್ಥೇಷ್ವನಿತ್ಯೇಷ್ವವಸ್ಥಿತಂ ನಿತ್ಯಂ, ಮಹಾಂತಮ್ ।

??ಮಹತ್ತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ವಿಭುಮ್ ॥

ಮಂತೃಮಂತವ್ಯಭೇದನಿಷೇಧಾರ್ಥಮಾಹ —

ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।

ಈದೃಶಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ಧೀಮಾನ್ನ ಶೋಚತಿ॥ ಪ್ರಾಣಃ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಪ್ರಾಣಃ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮನ್ಮನೋ ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಸೋಽಮನಾಃ । ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ಪ್ರಾಣನಿಷೇಧೇನ ತತ್ಪ್ರಧಾನಾನಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮನ್ಮನೋನಿಷೇಧೇನ ತತ್ಪ್ರಧಾನಾನಿ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಸವಿಷಯಾಣಿ ನಿಷಿದ್ಧಾನಿ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಛುಭ್ರಃ ಶುದ್ಧ ಇತಿ । ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯವಸ್ಥಾಕೃತಕರ್ಮಸ್ವಕರ್ತಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ ಯತ್ತತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನನ್ವಾಗತಸ್ತೇನ ಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ।

ತತ್ರ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ —

ಅಸಂಗೋ ಹೀತಿ ।

ಮೂರ್ತಂ ಹಿ ಮೂರ್ತಾಂತರೇಣ ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಂ ಸೃಜ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂ ಪುರುಷೋ ನ ಮೂರ್ತಃ । ಅತೋ ನ ಕೇನಚಿತ್ಸೃಜ್ಯತ ಇತ್ಯಸಂಗಃ । ಅತೋ ನ ಕರ್ತೇತಿ॥ ಧರ್ಮಾದಧರ್ಮಾತ್ತತ್ಫಲಸುಖದುಃಖಾಚ್ಚ ಕೃತಾತ್ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಾದ್ ಅಕೃತಾತ್ಕಾರಣಾದ್ ಅನ್ಯತ್ರ ಪೃಥಕ್ ಭೂತಂ ಭೂತಾದೇಃ ಕಾಲಾದನ್ಯತ್ರ ತೇನಾನವಚ್ಛೇದ್ಯಂ, ಚೇತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದ್ವದೇತಿ ಮೃತ್ಯುಂ ಪ್ರತಿ ನಚಿಕೇತಸಃ ಪ್ರಶ್ನಃ॥ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷೋಽಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತಸ್ಮಿನ್ ಪರಾವರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟೇ ಕ್ಷೀಯಂತೇ । ಪರಂ ಕಾರಣಮ್ । ಅವರಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ತದ್ರೂಪೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನೇ ॥ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಭಾವಮಾನಂದಂ ವಿದ್ವಾನ್ । ಯದಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಜಲಸೂರ್ಯವತ್ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಾಭಿಧಂ ತದಾಚಾರ್ಯೇಣ ಬೋಧ್ಯಮಾನಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ವಿಧೂತಕಲ್ಪನಮವೇದ್ ವಿದಿತವತ್ । ಕಿಂ ಸಾಂಖ್ಯಮತ ಇವ ದ್ವೈತಮಧ್ಯೇ? ನ, ಅಪಿ ತು ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವಿತೀಯಮಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾದೇವ ವಿಜ್ಞಾನಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಾಸರ್ವತ್ವನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಮಭವತ್॥ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಆತ್ಮೈವಾಭೂದ್ವಿಜಾನತ ಇತಿ ಯಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವೋ ವಿದ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತ ಉಕ್ತಃ, ತತ್ರಾತ್ಮನಿ ತತ್ರ ಚಾಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಂ ಪಶ್ಯತಃ ಕೋ ಮೋಹಃ । ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏತದಾತ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಿತಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪಶ್ಯನ್ನೇತಸ್ಮಾದೇವ ದರ್ಶನಾದೃಷ್ಟಿಃ ವಾಮದೇವಾಖ್ಯಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾನ್ ಕಿಲೇತಿ । ಹಶಬ್ದೋ ವ್ಯವಧಾನೇನ ಸಂಬಂಧನೀಯಃ । ಸ ಏತಸ್ಮಿಂದರ್ಶನೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಪ್ರಕಾಶಕಾನಹಂ ಮನುರಿತ್ಯಾದೀನ್ಮಂತ್ರಾಂಶ್ಚ ದದರ್ಶ॥ ಭಾರದ್ವಾಜಾದಯಃ ಷಡೃಷಯಃ ಪರಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರದಂ ಪಿಪ್ಪಲಾದಂ ಗುರುಂ ವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಕ್ರಯಾರ್ಥಮನುರೂಪಮನ್ಯದಪಶ್ಯಂತಃ ಪಾದಯೋಃ ಪ್ರಣಮ್ಯ ಪ್ರೋಚುಃ । ತ್ವಂ ಹ್ಯಾಸ್ಮಾಕಂ ಪಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಶರೀರಸ್ಯಾಜರಾಮರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಜನಯಿತೃತ್ವಾದ್, ಇತರೌ ತು ಶರೀರಮೇವ ಜನಯತಃ । ಜನಯಿತೃತ್ವಮಪಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮುಖೇನೇತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ತ್ವಂ ನಃ । ಅಸ್ಮಾನವಿದ್ಯಾಮಹೋದಧೇಃ ಪರಮಪುನರಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಪಾರಂ ತಾರಯಸಿ ವಿದ್ಯಾಬಲೇನೇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷತ್॥ ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಇತ್ಯಾದಿಚ್ಛಂದೋಗಶ್ರುತಿಃ ಸನತ್ಕುಮಾರನಾರದಸಂವಾದರೂಪಾ । ತತ್ರಾಪಿ ತಾರಯತ್ವಿತ್ಯಂತಮುಪಕ್ರಮಸ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ಶೇಷಮಾಖ್ಯಾಯಿಕೋಪಸಂಹಾರಸ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ । ಮೇ ಮಮ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯೋ ಭಗವತ್ಸದೃಶೇಭ್ಯಃ । ಇದಂ ಶ್ರುತಮ್ । ಯತ್ತರತಿ ಶೋಕಂ ಮನಸ್ತಾಪಮಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ । ಸೋಽಹಮನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾಚ್ಛೋಚಾಮಿ ಅತಸ್ತಂ ಮಾಂ ಶೋಕಸಾಗರಸ್ಯ ಪಾರಮಂತಂ ಭಗವಾಂಸ್ತಾರಯತು ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋಡುಪೇನೇತಿ । ವಲ್ಕಲಾದಿವಚ್ಚಿತ್ತರಂಜಕೋ ರಾಗಾದಿಕಷಾಯೋ ಮೃದಿತಃ ಕ್ಷಾಲಿತೋ ವಿನಾಶಿತೋ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಸಕ್ಷಾರಜಲೇನ ತಸ್ಮೈ ನಾರದಾಯ ತಮಸೋಽವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪಾರಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಿತವಾನ್॥ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗೋ ಯದಾ ವಾ ಅಗ್ನಿರುದ್ವಾಯತಿ ಉಪಶಾಮ್ಯತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಲೀಯತೇ ಯದಾ ಸೂರ್ಯೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ । ಯದಾ ಚಂದ್ರೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ । ಯದಾಽಪ ಉಚ್ಛುಷ್ಯಂತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪಿಯಂತಿ ವಾಯುರ್ಹ್ಯೇವೈತಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಸಂವೃಂಕ್ತೇ ಇತ್ಯಾಧಿದೈವತಮ್ । ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ — ಪ್ರಾಣೋವಾವ ಸಂವರ್ಗೋ ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನ ಇತಿ । ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಾದನ್ಯದೇವ । ಅಥೋ ಅಪಿ ಅವಿದಿತಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಅಧಿ ಉಪರಿ ಅನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇನ ಪ್ರಮಾತ್ರಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ವಸ್ತು ವಿಜಾನಾತಿ ಲೋಕಃ, ತಂ ಕೇನ ಕರಣೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್? ಕರಣಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾತರಿ ವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾತಾಪಿ ನ ಜ್ಞೇಯಃ ಕಿಂತು ತತ್ಸಾಕ್ಷೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾಚಾ ಶಬ್ದೇನಾನಭ್ಯುದಿತಮ್ ಅಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ।

ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಾ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯಾಹ —

??।

ತದೇವಾತ್ಮಭೂತಮ್ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಅಪೋಹ್ಯೇತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹತ್ತಮಮಿತಿ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ, ಹೇ ಶಿಷ್ಯ ಯದುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ದೇವತಾದೀದಮಿತ್ಯುಪಾಸತೇ ಜನಾಃ ಇದಂ ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿದ್ಧೀತಿ । ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಮತಮವಿಷಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ, ತಸ್ಯ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಮತಂ ಸಮ್ಯಗ್ ಜ್ಞಾತಂ ಯಸ್ಯ ಪುನರ್ಮತಂ ವಿಷಯತಯಾ ಮತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮತಿರ್ನ, ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮಭೇದಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ । ಏತೌ ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಪಕ್ಷಾವನುವದತಿ — ಅನಿಯಮಾರ್ಥಮ್ । ಅವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ವಿಷಯತ್ವೇನಾವಿಜ್ಞಾತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮೇವ ವಿಷಯತಯಾ ಭವತಿ ಯಥಾವದವಿಜಾನತಾಮ್ । ದೃಷ್ಟೇಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಜನ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಭೂತಾಯಾ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಸ್ವಭಾವಭೂತಯಾ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಾರಂ ದೃಶ್ಯಯಾಽನಯಾ ನ ಪಶ್ಯೇಃ । ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾತಾರಮಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಯೋರ್ಜೀವಪರಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಏಕೋ ಜೀವಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಕರ್ಮಫಲಮ್ ಅನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ ಪಶ್ಯತ್ಯೇವ ನಾತ್ತಿ । ಆತ್ಮೀಯಂ ಶರೀರಮ್ ಆತ್ಮಾ ಶರೀರಾದಿಸಂಯುಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕೋ ದೇವೋ ಗೂಢಃ । ಛನ್ನಃ । ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ನ ಗಗನವತ್, ಕಿಂತು ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ, ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರದಾತಾ, ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಧಿವಾಸೋಽಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ।

ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇ ಹೇತುಶ್ಚೇತೇತಿ ।

ಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇವಲೋ ದೃಶ್ಯವರ್ಜಿತಃ ನಿರ್ಗುಣೋ ಜ್ಞಾನಾದಿಗುಣವಾನ್ ನ ಭವತಿ॥    ಸ ಆತ್ಮಾ, ಪರಿತಃ ಸಮಂತಾತ್ ಅಗಾತ್ಸರ್ವಗತಃ ಶುಕ್ರಮಿತ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದಾಃ ಪುಲ್ಲಿಂಗತ್ವೇನ ಪರಿಣೇಯಾಃ; ಸ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ । ಅಕಾಯೋ ಲಿಂಗಶರೀರವರ್ಜಿತಃ । ಅವ್ರಣೋಽಕ್ಷತಃ । ಅಸ್ನಾವಿರಃ ಶಿರರಹಿತಃ । ಅವ್ರಣಾಸ್ನಾವಿರತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥೂಲದೇಹರಾಹಿತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।

ಶುಕ್ರ ಇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಶುದ್ಧಿವಿರಹಉಕ್ತಃ । ಶುದ್ಧ ಇತ್ಯಾಂತರರಾಗಾದ್ಯಭಾವಃ । ಅಪಾಪವಿದ್ಧೋ ಧರ್ಮಾಽಧರ್ಮರಹಿತಃ । ಭಾಷ್ಯೇಽನಾಧೇಯಾತಿಶಯತ್ವನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಯೋಃ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧವದುಕ್ತಹೇತ್ವೋಃ ಸಿದ್ಧಿಮೇತೌ ಮಂತ್ರೌ ದರ್ಶಯತ ಇತಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮಾನಂ ಸಾಕ್ಷಿಣಮಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಽಸ್ಮೀತ್ಯಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಜಾನೀಯಾಚ್ಚೇತ್, ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷಃ ಚೇಚ್ಛಬ್ದಃ ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಸ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮನಃ ಕಿಂ ಫಲಮಿಚ್ಛುಃ ಕಸ್ಯ ವಾ ಪುತ್ರಾದೇಃ ಕಾಮಾಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಯ, ತದಲಾಭನಿಮಿತ್ತತಯಾ ಶರೀರಂ ಸಂತಪ್ಯಮಾನಮನು ತದುಪಾಧಿಃ ಸನ್ ಸಂಜ್ವರೇತ್ ಸಂತಪ್ಯೇತ । ನಿರುಪಾಧ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋ ನಾನ್ಯದಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾಪ್ಯನ್ಯಃ ಪುತ್ರಾದಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ । ಯ ಆತ್ಮಾ ಚತುರ್ಥೇಽಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿಶ್ವದೃಶ್ಯನಿಷೇಧೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಸ ಏಷ ಪಂಚಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ನಿರುಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯಃ ಪರಂ ಪರಮಾಸೀನ್ನೈವಂ ಪುರುಷಾದಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಂ ಸಾ ಪುರುಷಲಕ್ಷಣಾ ಕಾಷ್ಠಾವಧಿಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮಹತ್ವಾದೇಃ ಸೈವ ಗತಿಃ ಪರಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ಯಸ್ಯೋದಾಹೃತಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಣಾ । ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಮೌಪನಿಷದಮುಪನಿಷದ್ಭಿರೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾದಯಮರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಪುರುಷಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ಹೇ ಶಾಕಲ್ಯೇತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ । ‘ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತ’ ಇತಿ  ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ । ತತ್ರ ದೇಹೇ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಪೂರ್ವವನ್ನ ಸಂಸಾರೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ತತ್ತತ್ರ ಯಥಾಽಹಿನಿರ್ಲ್ವಯಿನೀ ಅಹಿತ್ವಗ್ ವಲ್ಮೀಕಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಾ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಮೃತಾ ಪ್ರಾಗ್ವದಹಿನಾತ್ಮತ್ವೇನಾನಭಿಮತಾ ಶಯೀತ ವರ್ತೇತ ಏವಮೇವೇದಂ ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರಂ ಮುಕ್ತೇನ ಪೂರ್ವವದಾತ್ಮತ್ವೇನಾನಭಿಮತಂ ಶೇತೇ । ಅಥಾಯಂ ಸರ್ಪಸ್ಥಾನೀಯೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಃ ಶರೀರೇ ವರ್ತಮಾನೋಽಪ್ಯಶರೀರಃ । ಅಹಿರಪಿ ಹಿ ತ್ಯಕ್ತತ್ವಚಾ ಸಂಯುಕ್ತೋಽಪಿ ತಾಮಹಮಿತಿ ನಾಭಿಮನ್ಯತೇ । ಅಶರೀರತ್ವಾದೇವಾಮೃತಃ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಜೀವತೀತಿ ಪ್ರಾಣಃ ನಿರುಪಾಧಿಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮತೇಜ ಏವ ವಿಜ್ಞಾನಜ್ಯೋತಿಃ ಪರಮಾರ್ಥವಿವೇಕತೋಽಚಕ್ಷುರಪಿ ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಚಕ್ಷುರಿವೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಯೋಜನಾ॥ ಇತಿ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ಚತುಸ್ಸೂತ್ರೀ ಸಮಾಪ್ತಾ॥