ಏವಂ - “ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಂ ವಿನಾ ಸಿದ್ಧರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನತಾ । ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಸ್ವಯಂ ತಾವದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಾ” ॥ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ.ಸೂ.೧ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ “ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ.೧ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಂತೇನ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಸರ್ವಶಕ್ತೌ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿವಿನಾಶಕಾರಣೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ನ ತ್ವದ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ । ತದತ್ರ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ - ತಜ್ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಕಿಂ ಚೇತನಮುತಾಚೇತನಮಿತಿ । ಅತ್ರ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಪ್ರವಾದಿನಾಂ ವಿಶೇಷಾನುಪಲಂಭೇ ಸತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಮನುಮಾನಸಿದ್ಧಮನುವದಂತ್ಯುಪನಿಷದ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ । ಜೀವಾಣುವ್ಯತಿರಿಕ್ತಚೇತನೇಶ್ವರನಿಮಿತ್ತಾಧಿಷ್ಠಿತಾಶ್ಚತುರ್ವಿಧಾಃ ಪರಮಾಣವೋ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಮನುಮಿತಮನುವದಂತೀತಿ ಕಾಣಾದಾಃ । ಆದಿಗ್ರಹಣೇನಾಭಾವೋಪಾದಾನತ್ವಾದಿ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಮಚ್ಚೇತನೋಪಾದಾನಂ ಜಗದಾಗಮಿಕಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ಏತಾಸಾಂ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀನಾಮನುಮಾನವಾಕ್ಯಾನುಮಾನವಾಕ್ಯತದಾಭಾಸಾ ಬೀಜಮ್ । ತದೇವಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತತ್ರ “ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರಿಣಾಮಿನಃ । ನ ಸರ್ವಶಕ್ತಿವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಧಾನೇ ತ್ವಸ್ತಿ ಸಂಭವಃ” ॥ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತೀ ಖಲು ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕಾರ್ಯದರ್ಶನೋನ್ನೇಯಸದ್ಭಾವೇ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸ್ತಃ, ತಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದೇಕತ್ವಾಚ್ಚ । ತ್ರಿಗುಣೇ ತು ಪ್ರಧಾನೇ ಪರಿಣಾಮಿನಿ ಸಂಭವತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿನೀ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನೇ ನ ಸ್ತಃ, ತಥಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತೇನ ಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ರೂಪೇಣ ಸಂಭವತ ಏವ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಚ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಚ । ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ । ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಂ ತ್ವಸ್ಯಾವೃತ್ತಿತಮನುಪಯೋಗಿ ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಿವಾಸ್ಮಾಕಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ವಾ ನ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ । ಭೋಗಾಪವರ್ಗಲಕ್ಷಣಪುರುಷಾರ್ಥದ್ವಯಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾದಿಪ್ರಧಾನಪುರುಷಸಂಯೋಗನಿಮಿತ್ತಸ್ತು ಮಹದಹಂಕಾರಾದಿಕ್ರಮೇಣಾಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ಸರ್ಗಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಚಾಚೇತನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಮ್ । ಯಥಾ ವತ್ಸವಿವೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಚೇತನಂ ಕ್ಷೀರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । “ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಯೋಽಚೇತನೇಽಪಿ ಚೇತನವದುಪಚಾರಾತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯೋನ್ಮುಖತ್ವಮಾದರ್ಶಯಂತಿ, ಯಥಾ ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತಿ । “ಯತ್ಪ್ರಾಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ ಯಚ್ಚ ತತ್ತಾದೃಗವಗಮ್ಯತೇ । ಭಾಕ್ತಪ್ರಾಯೇ ಶ್ರುತಮಿದಮತೋ ಭಾಕ್ತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ” ॥ ಅಪಿ ಚಾಹುರ್ವೃದ್ಧಾಃ - “ಯಥಾಗ್ರ್ಯಪ್ರಾಯೇ ಲಿಖಿತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವದಂತಿ ಭವೇದಯಮಗ್ರ್ಯಃ” ಇತಿ, ತಥೇದಮಪಿ “ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೪) “ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಚಾರಪ್ರಾಯೇ ಕ್ಷುತಂ “ತದೈಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಂ ಜೀವಾರ್ಥಕಾರಿತಯಾಹ । ಯಥಾ ಹಿ ಭದ್ರಸೇನೋ ರಾಜಾರ್ಥಕಾರೀ ರಾಜ್ಞಾ ಭದ್ರಸೇನೋ ಮಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ, ಏವಂ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಭಾಕ್ತಾಃ ಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ವಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । “ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚ ನಿರುಕ್ತಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೇ ಸ್ವಕೀಯೇಽಪ್ಯಯಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರೂತೇ । ಪ್ರಧಾನಾಂಶತಮಃಸಮುದ್ರಕೇ ಹಿ ಜೀವೋನಿದ್ರಾಣಸ್ತಮಸೀವ ಮಗ್ನೋ ಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಅಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಾ ವೃತ್ತಿರ್ನಿದ್ರಾ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧.೧೦) ಇತಿ । ವೃತ್ತೀನಾಮನ್ಯಾಸಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಾಮಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಕಾರಣಂ ತಮಸ್ತದಾಲಂಬನಾ ನಿದ್ರಾ ಜೀವಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಮಂತ್ರೋಽಪಿ “ಸಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪಃ” ಇತಿ ಪ್ರಾಧಾನಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮನುವದಂತಿ ಶ್ರುತಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಏವಂ ಕಾಣಾದಾದಿಮತೇಽಪಿ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜನೀಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಸ್ತು -

ಪ್ರಧಾನಕಾರಣಪಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಅಪಿಕಾರಾವೇವಕಾರಾರ್ಥೌ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸತ್ತ್ವಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಚೇದಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಥ ತಮಃಸಂಪತ್ತ್ಯಾ - ಸರ್ವಜ್ಞತೈವಾಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -

ತೇನ ಚ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಕಾಶಶೀಲಂ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಬೀಜಮ್ । ತಥಾಹುಃ - “ನಿರತಿಶಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಬೀಜಂ” ಇತಿ । ಯತ್ಖಲು ಸಾತಿಶಯಂ ತತ್ಕ್ವಚಿನ್ನಿರತಿಶಯಂ ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಕುವಲಾಮಲಕಬಿಲ್ವೇಷು, ಸಾತಿಶಯಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಪರಮಮಹತಿ ನಿರತಿಶಯಮ್ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನಮಪ್ಯೇಕದ್ವಿಬಹುವಿಷಯತಯಾ ಸಾತಿಶಯಮಿತ್ಯನೇನಾಪಿ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರತಿಶಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಇದಮೇವ ಚಾಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಂ ಯದ್ವಿದಿತಸಮಸ್ತವೇದಿತವ್ಯತ್ವಮ್ । ತದಿದಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ರಜಸ್ತಮಸೀ ಅಪಿ ಸ್ತಃ ತಥಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಗುಣವೈಷಮ್ಯಾತಿಶಯಾತ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಚ ತಮಃಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸರ್ವಜ್ಞಮುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ।

ಅಪಿಭ್ಯಾಮವಧಾರಣಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮಾಹ -

ನ ಕೇವಲಸ್ಯೇತಿ ।

ನಹಿ ಕಿಂಚಿದೇಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯೇದಪಿ ತು ಬಹೂನಿ । ಚಿದಾತ್ಮಾ ಚೈಕಃ, ಪ್ರಧಾನಂ ತು ತ್ರಿಗುಣಮಿತಿ ತತ ಏವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ, ನ ಚಿದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತವಾಪಿ ಚ ಯೋಗ್ಯತಾಮಾತ್ರೇಣೈವ ಚಿದಾತ್ಮನಃಸರ್Sವಜ್ಞತಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಕಾರ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -

ತ್ವಯಾಪೀತಿ ।

ನ ಕೇವಲಸ್ಯಾಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ಸಿಂಹಾವಲೋಕಿತೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -

ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -

ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್ ।

ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾದೇತತ್ಕಾರಣಮಾತ್ರವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾಮಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಂ, ನ ತು ತದಚೇತನಂ ಚೇತನಮಿತಿ ವಾ ವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾಯಾಮಸ್ತ್ಯನುಮಾನಮಿತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾತ್ಪ್ರವೇದಯಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಕಾರಣಭೇದಪ್ರಮಾಯಾಮಾಮ್ನಾಯ ಏವ ಭಗವಾನುಪಾಸನೀಯಃ । ತದೇವಮಾಮ್ನಾಯೈಕಸಮಧಿಗಮನೀಯೇ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ “ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾದ್ಯದಾಮ್ನಾಯೋಽಂಜಸಾ ವದೇತ್ । ಜಗದ್ಬೀಜಂ ತದೇವೇಷ್ಟಂ ಚೇತನೇ ಚ ಸ ಆಂಜಸಃ” ॥ ತೇಷು ತೇಷು ಖಲ್ವಾಮ್ನಾಯಪ್ರದೇಶೇಷು “ತದೈಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೈರ್ವಾಕ್ಯೈರೀಕ್ಷಿತುಃ ಕಾರಣಾಜ್ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಪರಮಾಣ್ವಾದೇರಚೇತನಸ್ಯೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಾಂಜಸಮ್ । ಸತ್ತ್ವಾಂಶೇನೇಕ್ಷಿತೃ ಪ್ರಧಾನಂ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ತಸ್ಯ ಜಾಡ್ಯೇನ ತತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ರಜಸ್ತಮೋಭ್ಯಾಂ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಃ । ಸ್ವಚ್ಛತಾ । ಸ್ವಚ್ಛಂ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಅಸ್ವಚ್ಛೇ ಚ ರಜಸ್ತಮಸೀ । ಸ್ವಚ್ಛಸ್ಯ ಚ ಚೈತನ್ಯಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋ ನೇತರಯೋಃ, ಅಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ತದ್ಗ್ರಾಹಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪಾರ್ಥಿವತ್ವೇ ತುಲ್ಯ ಇವ ಮಣೇರ್ಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿತಾ ನ ಲೋಷ್ಟಾದೀನಾಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಾಂಜಸಂ, ತಸ್ಯಾಮ್ನಾಯತೋ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ನನ್ವತ ಏವಾಸ್ಯ ನೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ, ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವಭೂತಸ್ಯೇಕ್ಷಣಸ್ಯಾಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಅಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ಕಾರಕತ್ವನಿವೃತ್ತೌ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೇಃ । ಸತ್ಯಂ, ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ನಿತ್ಯತಯಾ ನ ಕ್ರಿಯಾ, ತಸ್ಯ ತ್ವನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ತತ್ತದ್ವಿಷಯೋಪಧಾನಭೇದಾವಚ್ಛೇದೇನ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚೈವಂಲಕ್ಷಣ ಈಕ್ಷಣೇ ಸರ್ವವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನ ಔದಾಸೀನ್ಯಮಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಂ ತಥಾಪ್ಯನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಮವಭಾಸತ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಪರೈರಪಿ ಚ ಚಿಚ್ಛೇಕ್ತೇಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾಯಾ ವೃತ್ತೀಃ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮೀದೃಶಮೇವಾಭ್ಯುಪೇಯಂ, ಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ನಹಿ ಪ್ರಾಧಾನಿಕಾನ್ಯಂತರ್ಬಹಿಃಕರಣಾನಿ ತ್ರಯೋದಶ ಸತ್ತ್ವಗುಣಪ್ರಧಾನಾನ್ಯಪಿ ಸ್ವಯಮೇವಾಚೇತನಾನಿ, ತದ್ವೃತ್ತಯಶ್ಚ ಸ್ವಂ ವಾ ಪರಂ ವಾ ವೇದಿತುಮುತ್ಸಹಂತೇ । ನೋ ಖಲ್ವಂಧಾಃ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಪಾಂಥಾಃ ಪಂಥಾನಂ ವಿದಂತಿ । ಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾ ಚೈಕೇನ ಚೇದ್ವೇದ್ಯತೇ, ಸ ಏವ ತರ್ಹಿ ಮಾರ್ಗದರ್ಶೀ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಕರ್ತಾ ನೇತಾ ತೇಷಾಮ್ । ಏವಂ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಚೇತನಸ್ಯ ಚಿತಿಬಿಂಬಸಂಕ್ರಾಂತ್ಯಾ ಚೇದಾಪನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ಚಿತಿರೇವ ಜ್ಞಾತ್ರೀ ಸ್ವತಂತ್ರಾ, ನಾಂತರ್ಬಹಿಷ್ಕರಣಾನ್ಯಂಧಸಹಸ್ರಪ್ರತಿಮಾನ್ಯಸ್ವತಂತ್ರಾಣಿ । ನ ಚಾಸ್ಯಾಶ್ಚಿತೇಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾಯಾ ಅಸ್ತಿ ವ್ಯಾಪಾರಯೋಗಃ । ನ ಚ ತದಯೋಗೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ವ್ಯಾಪಾರವತಾಮಪಿ ಜಡಾನಾಮಜ್ಞತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಂತಃಕರಣವರ್ತಿನಂ ವ್ಯಾಪಾರಮಾರೋಪ್ಯ ಚಿತಿಶಕ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಃ । ಅಂತಃಕರಣೇ ವಾ ಚೈತನ್ಯಮಾರೋಪ್ಯ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಃ । ಸರ್ವಥಾ ಭವನ್ಮತೇಽಪಿ ನೇದಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ಅಪಿ ತು ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮೇವೇತಿ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಚ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷಮಪಾಕುರ್ವದ್ಭಿರಪಾಸ್ತಮ್ । ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽವ್ಯಾಪಾರವತ ಏವ ಭಿನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಚೋಪರಿಷ್ಟಾದಪಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಸ್ತುತೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯಾವ್ಯಾಕೃತವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತನಾಮರೂಪವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಈಶ್ವರೋ ಜ್ಞಾತಾ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತತೋಽನ್ನಮಭಿಜಾಯತೇ । ಅನ್ನಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸತ್ಯಂ ಲೋಕಾಃ ಕರ್ಮಸು ಚಾಮೃತಮ್ ॥ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ । ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ ॥”(ಮು.ಉ. ೧.೧.೮) ಇತಿ । ತಪಸಾ ಜ್ಞಾನೇನ ಅವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪವಿಷಯೇಣ ಚೀಯತೇ ತದ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷವದ್ಭವತಿ, ಯಥಾ ಕುವಿಂದಾದಿರವ್ಯಾಕೃತಂ ಪಟಾದಿ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ಚಿಕೀರ್ಷತಿ । ಏಕಧರ್ಮವಾನ್ ದ್ವಿತೀಯಧರ್ಮೋಪಜನನೇನ ಉಪಚಿತ ಉಚ್ಯತೇ । ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾಯಾಂ ಚೋಪಚಯೇ ಸತಿ ತತೋ ನಾಮರೂಪಮನ್ನಮದನೀಯಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಮಭಿಜಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾದವ್ಯಾಕೃತಾದ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾದನ್ನಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ಜಗತ್ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಸಾಧಾರಣೋ ಜಾಯತೇ, ಯಥಾಽವ್ಯಾಕೃತಾತ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾತ್ಪಟಾದವಾಂತರಕಾರ್ಯಂ ದ್ವಿತಂತುಕಾದಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾನ್ಮನ ಅಖ್ಯಂ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾದಿವ್ಯಾಕರಣಾತ್ಮಕಂ ಜಾಯತೇ । ತತೋ ವ್ಯಾಕರಣಾತ್ಮಕಾನ್ಮನಸಃ ಸತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೀನಿ ಜಾಯಂತೇ । ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಸತ್ಯಾಖ್ಯೇಭ್ಯೋಽನುಕ್ರಮೇಣ ಲೋಕಾ ಭೂರಾದಯಃ ತೇಷು ಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಾಣಿನೋ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಕ್ರಮೇಣ ಕರ್ಮಾಣಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪಾಣಿ ಜಾಯಂತೇ । ಕರ್ಮಸು ಚಾಮೃತಂ ಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದಿ । ತಚ್ಚ ಸ್ವನಿಮಿತ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸತೋರ್ನ ವಿನಶ್ಯತೀತ್ಯಮೃತಮ್ । ಯಾವದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಾವೀತಿ ಯಾವತ್ । ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ, ಸರ್ವವಿದ್ವಿಶೇಷತಃ । ಯಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪೋ ಧರ್ಮೋ ನಾಯಾಸಮಯಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದೇತತ್ಪರಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಿಂಚ ನಾಮರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿ ಜಾಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮನೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಾತ್ , ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಚ ಸತ್ಯಪಿ ಚೈತನ್ಯೇ ಸರ್ಗಾದೌ ವಿಷಯಾನೀಕ್ಷಣಾತ್ , ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಚೋಪಚಾರಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮುಮುಕ್ಷೋಶ್ಚಾಯಥಾರ್ಥೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಮುಕ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚ ಮುಖ್ಯಾಸಂಭವೇನೋಪಚಾರಾಶ್ರಯಣಸ್ಯ ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಸಂಶಯೇ ಚ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾತ್ , ಇಹ ತು ಮುಖ್ಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಸಂಶಯಾಭಾವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಕಿರಾತಶತಸಂಕೀರ್ಣದೇಶನಿವಾಸಿನೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಸ್ಯಾಪಿ ಕಿರಾತತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಬ್ರಹ್ಮೈವೇಕ್ಷಿತ್ರನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸಚಿವಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ, ಶುಕ್ತಿರಿವ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ, ಮರೀಚಯ ಇವ ಜಲಸ್ಯ, ಏಕಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಇವ ದ್ವತೀಯಸ್ಯ ಚದ್ರಮಸಃ । ನ ತ್ವಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಪರಮಾಣ್ವಾದಿ । ಅಶಬ್ದಂ ಹಿ ತತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಮಾಣವೋ ವಾ ತದತಿರಿಕ್ತಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಾ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಕಾರಣಜ್ಞಾನೇನ ಸಮಸ್ತಕಾರ್ಯಪರಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೃದಾದಿನಿದರ್ಶನೇನಾಗಮೇನ ಪ್ರಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ , ಭೇದೇ ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) “ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) “ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ” (ಕ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಬಹುಭಿರ್ವಚೋಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಚೇತನೋಪಾದಾನಮೇವ ಜಗತ್ , ಭುಜಂಗ ಇವಾರೋಪಿತೋ ರಜ್ಜೂಪಾದಾನ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।

ಸದುಪಾದಾನತ್ವೇ ಹಿ ಸಿದ್ಧೇ ಜಗತಸ್ತದುಪಾದಾನಂ ಚೇತನಮಚೇತನಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯ್ಯ ಮೀಮಾಂಸ್ಯೇತ । ಅದ್ಯಾಪಿ ತು ಸದುಪಾದಾನತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ತತ್ರೇದಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿದರ್ಶಯತಿಇತ್ಯಂತೇನ ।

ತಥಾಪೀಕ್ಷಿತಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಪ್ರಧಾನಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಯಥಾಹುರ್ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಾ ಇತ್ಯತಃ ಶ್ರುತಿಃ ಪಠಿತಾ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ । “ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚಾಚೇತನಂ ಕಾರಣಮಾತ್ಮನ ಏವ ಬಹುಭಾವಮಾಹ । ತೇನಾಪಿ ಕಾರಣಾಚ್ಚೇತನಾದಭಿನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಾದ್ಯಾ ಭೂತಸೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾಪಿ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮೇವ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ತೇಜಃ ಪ್ರಥಮಮುಕ್ತಮ್ । ಏಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪಿ ಪಠತಿ -

ತಥಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾದಷ್ಟಾಶಫಂ ಷೋಡಶಕಲಶಮ್ । ತದ್ಯಥಾ - ಪ್ರಾಚೀ ಪ್ರತೀಚೀ ದಕ್ಷಿಣೋದೀಚೀತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ನಾಮ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ । ತದರ್ಧಂ ಶಫಃ । ತಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌಃ ಸಮುದ್ರ ಇತ್ಯಪರಶ್ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದೋಽನಂತವಾನ್ನಾಮ । ತಥಾಗ್ನಿಃ ಸೂರ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾಃ, ಸ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ನಾಮ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ । ಪ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಾಗಿತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಾಲಾಃ, ಸ ಚತುರ್ಥಮಾಯತನವಾನ್ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದಃ । ತದೇವಂ ಷೋಡಶಕಲಂ ಷೋಡಶಾವಯವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ತಿಪಾ ಧಾತುಸ್ವರೂಪಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ಧಾತುಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಚೇತನೋಪಾದಾನಸಾಧನತ್ವಸಂಭವ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ

ಧಾತ್ವರ್ಥನಿರ್ದೇಶೋಽಭಿಮತಃ, ವಿಷಯಿಣಾಂ ವಿಷಯಲಕ್ಷಣಾತ್ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇಯಂ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ -

ಯಜತೇರಿತಿವದಿತಿ ।

‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ; ‘ಸರ್ವವಿತ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷತಃ ।

ಸಾಂಖ್ಯೀಯಂ ಸ್ವಮತಸಮಾಧಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ -

ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣೇತಿ ।

ಪುನಃ ಸಾಂಖ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -

ನನೂಕ್ತಮಿತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ -

ತದಪೀತಿ ।

ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿ ತಾವನ್ನ ಭವತಿ ಸತ್ತ್ವಂ, ಗುಣವೈಷಮ್ಯಪ್ರಸಂಗೇನ ಸಾಮ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾವ್ಯಕ್ತೇನ ರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾನಮುಪಯುಜ್ಯತೇ, ರಜಸ್ತಮಸೋಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ರೂಪೇಣ ಸದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಿ ಚ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಧಾನವೃತ್ತಿವಚನೋ ಜಾನಾತಿರ್ನ ಚಾಚೇತನೇ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಚರಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ -

ಅಪಿ ಚ ನಾಸಾಕ್ಷಿಕೇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಯೋಗಿನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾಂಶೋತ್ಕರ್ಷಹೇತುಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಯೋಗಿನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಾಂಶೋತ್ಕರ್ಷೋ ಹಿ ಯೋಗಿನಾಂ ಚೈತನ್ಯಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾಮುಪಕರೋತಿ, ನಾಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ತು ಕಾಪಿಲಮತಮಪಹಾಯ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಮಾಸ್ಥೀಯೇತ ತತ್ರಾಪ್ಯಾಹ -

ಅಥ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।

ತೇಷಾಮಪಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸತ್ತ್ವೋಪಾದಾನಂ ಪುರುಷವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಶಯಾಪರಾಮೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ, ನ ತು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ । ತದಪಿ ಚಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿಭಿರಪಾಸ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -

ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ।

ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಹಿತಂ ಸದನಿತ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ, ಆಕಾಶಮಿವ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪರಿಹರತಿ -

ಇದಂ ತಾವದ್ಭವಾನಿತಿ ।

ಪ್ರತತೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ ಸವಿತರಿ

ಇತ್ಯೇತದಪಿ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಕಾಶಃ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।

ವೈಷಮ್ಯಂ ಚೋದಯತಿ -

ನನು ಸವಿತುರಿತಿ ।

ಕಿಂ ವಾಸ್ತವಂ ಕರ್ಮಾಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ ಭವಾನ್ ಉತ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಂ, ತದಾ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯನೇನ ಮಾ ಭೂತ್ಸಾಮ್ಯಂ, ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನೇನ ತ್ವಸ್ತಿ । ನಹ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।

ಅಥ ಚ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಸವಿತುರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -

ನ ।

ಅಸತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಣೀತಿ ।

ಅಸತ್ಯಪೀತ್ಯವಿವಕ್ಷಿತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥ ವಾಸ್ತವಂ ಕರ್ಮಾಭಾವಮಭಿಸಂಧಾಯ ವೈಷಮ್ಯಮುಚ್ಯೇತ, ತನ್ನ, ಅಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಭಾವಸ್ಯ, ವಿವಿಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ರ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -

ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಯಾಸಾಂ ಸತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯವಿವಕ್ಷಿತೇ ಶ್ರುತೀನಾಮುಪಪತ್ತಿಸ್ತಾಸಾಂ ಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಸುತರಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ಪ್ರಸಾದಾದಿತಿ ।

ಯಸ್ಯ ಭಗವತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದಾತ್ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಯಥಾಹುರ್ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಾಃ - “ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಾಧಿಗಮೋಽಪ್ಯಂತರಾಯಾಭಾವಶ್ಚ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧.೨೯) ಇತಿ । ತದ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಶ್ಚ ‘ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಾದಾವರ್ಜಿತ ಈಶ್ವರಸ್ತಮನುಗೃಹ್ಣಾತಿ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾದಿನಾ’ ಇತಿ ।

ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ।

ವಸ್ತುತೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಾಂ ಸ್ವರೂಪೇಣೋಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಪ್ಯಾಹ -

ಅಪಿ ಚಾವಿದ್ಯಾದಿಮತ ಇತ್ಯಾದಿ ।

ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಕಾಮಕರ್ಮಾದಯಃ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ ।

ನ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣರಹಿತಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ವಸ್ತುತೋ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಾನಿ ಸಂತಿ, ನ ತು ಈಶ್ವರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾರಹಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಸಂಭವ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಾವರಣಾದ್ಯಪಗಮೋ ವಿದ್ಯತೇ, ಅನಾವೃತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಜ್ಞಾನಬಲೇನ ಕ್ರಿಯಾ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ತ್ವಚೇತನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಬಲಾಭಾವಾಜ್ಜಗತೋ ನ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಾಣಿರ್ಗೃಹೀತಾ, ಅಪಾದೋ ಜವನೋ ವೇಗವಾನ್ ವಿಹರಣವಾನ್ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ।

ಸ್ಯಾದೇತೇತ್ । ಅನಾತ್ಮನಿ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತೋ ಭವತ್ವವಚ್ಛೇದಕವಿಭ್ರಮಃ, ನ ತು ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಪ್ರಕಾಶೇ ಸ ಘಟತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾತ್ಮನ ಏವ ಸತ ಇತಿ ।

ಅಭಿನಿವೇಶಃ

ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಃ ।

ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।

ಅನೇನಾನಾದಿತಾ ದರ್ಶಿತಾ । ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇನ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇನ ನಿರ್ವಚನೀಯತಾ ನಿರಸ್ತಾ । ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೫ ॥ ॥ ೬ ॥

ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾದಿತಿ ।

ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಾ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಶಂಕಾ ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಾ ॥ ೭ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಞೀಪ್ಸಿತಂ, ತಚ್ಚ ನ ಪ್ರಥಮಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಯಾ ಶಕ್ಯಂ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಗ್ರಾಹಯಿತುಮಿತಿ ತತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸ್ಥೂಲತಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯತೇ ಶ್ವೇತಕೇತುರರುಂಧತೀಮಿವಾತೀವ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತತ್ಸಂನಿಹಿತಾಂ ಸ್ಥೂಲತಾರಕಾಂ ದರ್ಶಯತೀಯಮಸಾವರುಂಧತೀತಿ । ಅಸ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಯಾಮುತ್ತರಮ್ -

ಹೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ

ಇತಿ ಸೂತ್ರಮ್ । ಚಕಾರೋಽನುಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ತಚ್ಚಾನುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ ॥ ೮ ॥

ಅಪಿ ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಸ್ಯ ನಿರುಕ್ತಂ ಕುರ್ವತೀ ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತನಮೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರೂತೇ । ಯದಿ ಸ್ವಶಬ್ದ ಆತ್ಮವಚನಸ್ತಥಾಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಚೇತನಪ್ರಧಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಥಾತ್ಮೀಯವಚನಸ್ಥಥಾಪ್ಯಚೇತನೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾತ್ಮೀಯೇಽಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಲಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನಹಿ ಮೃದಾತ್ಮಾ ಘಟ ಆತ್ಮೀಯೇಽಪಿ ಪಾಥಸಿ ಪ್ರಲೀಯತೇಽಪಿ ತ್ವಾತ್ಮಭೂತಾಯಾಂ ಮೃದ್ಯೇವ । ನಚ ರಜತಮನಾತ್ಮಭೂತೇ ಹಸ್ತಿನಿ ಪ್ರಲೀಯತೇ, ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮಭೂತಾಯಾಂ ಶುಕ್ತಾವೇವೇತ್ಯಾಹ -

ಸ್ವಾಪ್ಯಯಾತ್ ॥ ೯ ॥

ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ।

ಗತಿರವಗತಿಃ ।

ತಾರ್ಕಿಕಸಮಯ ಇವೇತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಸಮಯಭೇದೇಷು ಪರಸ್ಪರಪರಾಹತಾರ್ಥತಾ, ನೈವಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಪರಸ್ಪರಪರಾಹೃತಿಃ, ಅಪಿ ತು ತೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಜಗತ್ಕಾರಣಚೈತನ್ಯಾವಗತಿಃ ಸಮಾನೇತಿ ।

ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಿವ ರೂಪಾದಿಷ್ವಿತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಕ್ಷೂ ರೂಪಮೇವ ಗ್ರಾಹಯತಿ, ನ ಪುನಾ ರಸಾದಿಕಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ದರ್ಶಯತಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ರೂಪಮ್ । ಏವಂ ರಸನಾದಿಷ್ವಪಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ದರ್ಶನೀಯಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ ।

'ತದೈಕ್ಷತ” ಇತ್ಯತ್ರ ಈಕ್ಷಣಮಾತ್ರಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಶ್ರುತಂ ನ ತು ಸರ್ವವಿಷಯಮ್ । ಜಗತ್ಕಾರಣಸಂಬಂಧಿತಯಾ ತು ತದರ್ಥಾತ್ಸರ್ವವಿಷಯಮವಗತಂ, ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಾಣಾಂ ತೂಪನಿಷದಿ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರೋ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾದುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ।