ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾದ್ವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿನೋಽಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಾ, ನ ತ್ವಾದಿತ್ಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಿನೋ ಜೀವಾತ್ಮನ ಇತಿ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತ್ವಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ತದೇವೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಭೂತಾಕಾಶ ಇತಿ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತತ್ರ “ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ” ಇತಿ ಕಿಂ ಮುಖ್ಯಾಕಾಶಪಾದಾನುರೋಧೇನ “ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೧) ಇತಿ, “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ “ಜ್ಯಾಯಾನ್” ಇತಿ ಚ “ಪರಾಯಣಮ್” ಇತಿ ಚ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಂ, ಉತೈತದನುರೋಧೇನಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪರಾತ್ಮಾನೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮಿತಿ । ತತ್ರ “ಪ್ರಥಮತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಾಕಾಶಂ ಮುಖ್ಯಮೇವ ನಃ । ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನಾನ್ಯಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನೀತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ” ॥ “ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ “ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ” ಇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಗತಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ” ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ತು ತದ್ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಗುಣತ್ವಾತ್ , “ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ ಬಹೂನ್ಯಪ್ಯಪ್ರಧಾನಾನಿ ಪ್ರಧಾನಾನುರೋಧೇನ ನೇತವ್ಯಾನಿ । ಅಪಿಚ “ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ” ಇತ್ಯುತ್ತರೇ ಪ್ರಥಮಾವಗತಮಾಕಾಶಮನುಪಜಾತವಿರೋಧಿ, ತೇನ ತದನುರಕ್ತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಯದ್ಯದೇವ ತದೇಕವಾಕ್ಯಗತಮುಪನಿಪತತಿ ತತ್ತಜ್ಜಘನ್ಯತಯಾ ಉಪಸಂಜಾತವಿರೋಧಿ ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನೈವ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಕ್ಕಚಿದಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ತೇನ ತತ್ಪರೇಣ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಗಂಗಪದಮನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತೀರಪರಮಿತಿ ಯಾದಾಂಸಿ ಗಂಗಾಯಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯನೇನ ತತ್ಪರೇಣ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಸಂಭವಶ್ಚೋಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯಃ, ಅನೈಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಭಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಲೋಕೇ ಚಾಸ್ಯ ನಭಸಿ ನಿರೂಢತ್ವಾತ್ , ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚ ವೈದಿಕಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರ್ವೈಪರೀತ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಚ “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ” ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಸ್ವಯಮೇವ ನೀತಾನಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತಾಕಾಶಮೇವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ಆಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಕುತಃ,
ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ।
ತಥಾಹಿ - “ಸಾಮಾನಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಶ್ನತತ್ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಯೋಃ । ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವೇಽಪಿ ಗೌಣತಾ” ॥ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಪದಂ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಂ ತಥಾಪಿ ಯತ್ಪೃಷ್ಟಂ ತದೇವ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಖಲ್ವನುನ್ಮತ್ತ ಆಮ್ರಾನ್ಪೃಷ್ಟಃ ಕೋವಿದಾರಾನಾಚಷ್ಟೇ । ತದಿಹ, “ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ದೃಶ್ಯಮಾನನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ರಗತಿವಿಷಯ ಇತಿ ತದನುರೋಧಾದ್ಯ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಗತಿಃ ಸ ಏವಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಃ । ನಚ ಭೂತಾಕಾಶಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಗತಿಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ತದೇವ ತಸ್ಯ ಗತಿರಿತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೋತ್ತರೇ ಭೂತಾಕಾಶಶ್ರವಣಾದ್ಭೂತಾಕಾಶಕಾರ್ಯಮೇವ ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾವಗತಸ್ಯಾನುಪಜಾತವಿರೋಧಿನೋ ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಸ್ಯೋಪಜಾತವಿರೋಧಿನೋತ್ತರೇಣ ಸಂಕೋಚಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತದನುರೋಧೇನೋತ್ತರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಶ್ನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷರೂಪೇಣಾನವಸ್ಥಿತಾರ್ಥೇನೋತ್ತರಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾರ್ಥಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಜ್ಞಾನಸಂಶಯವಿಪರರ್ಯಾಸಾನಾಮನವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅನ್ಯಥೋತ್ತರಸ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಾತ್ತೇರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತೇರ್ವಾ । ಅಪಿ ಚೋತ್ತರೇಽಪಿ ಬಹ್ವಸಮಂಜಸಮ್ । ತಥಾಹಿ - “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ” ಇತಿ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಕಥಂಚಿದಲ್ಪವಿಷಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ಏವಮೇವಕಾರೋಽಪ್ಯಸಮಂಜಸಃ । ನ ಖಲ್ವಪಾಮಾಕಾಶ ಏವ ಕಾರಣಮಪಿ ತು ತೇಜೋಽಪಿ । ಏವಮನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ನಾಕಾಶಮೇವ ಕಾರಣಮಪಿ ತು ಪಾವಕಪಾಥಸೀ ಅಪಿ । ಮೂಲಕಾರಣವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾವಧಾರಣಂ ಸಮಂಜಸಮ್ । ಅಸಮಂಜಸಂ ತು ಭೂತಾಕಾಶೇ । ಏವಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಲಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ । ಏವಂ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ । ಏವಂ ಪರಮಯನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೇನೋಪಕ್ರಮಾತ್ , ಉತ್ತರೇ ಚ ತತ್ತದಸಾಧಾರಣಬ್ರಹ್ಮಗುಣಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಪೃಷ್ಟಾಯಾಶ್ಚ ಗತೇಃ ಪರಮಯನಮಿತ್ಯಸಾಧಾರಣಬ್ರಹ್ಮಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾತ್ , ಭೂಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮನುಗ್ರಹಾಯ “ತ್ಯಜೇದೇಕಂ ಕುಲಸ್ಯಾರ್ಥೇ” ಇತಿವದ್ವರಮಾಕಾಶಪದಮಾತ್ರಮಸಮಂಜಸಮಸ್ತು । ಏತಾವತಾ ಹಿ ಬಹು ಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುತ್ತರೇ, ಕಿಂತು ಪೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದುತ್ತರಸ್ಯ, ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯಗತೇಶ್ಚ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , “ಪರಾಯಣಮ್” ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವೋಪಸಂಹಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತಥಾಚ ತದರ್ಥಂ ಸತ್ ಆಕಾಶಪದಂ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಂ ಭವತಿ, ನಾನ್ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಮಾಕಾಶಪದೇನೇಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ, ನ ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅಪಿ ಚ ।
ಅಸ್ಯೈವೋಪಕ್ರಮೇ “ಅಂತವತ್ಕಿಲ ತೇ ಸಾಮ” ಇತಿ
ಅಂತವತ್ತ್ವದೋಷೇಣ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಚಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಗೌಣೋಽಪಿ ವಿಲಂಬಿತಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸೇನಾಸ್ಯಾಪಿ ಮುಖ್ಯವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರವಿಲಂಬನಾದಿತಿ ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ವೈದಿಕಂ ನಿದರ್ಶಿತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತತ್ರೈವ ಚ ಪ್ರಥಮಾವಗತಾನುಗುಣ್ಯೇನೋತ್ತರಂ ನೀಯತೇ, ಯತ್ರ ತದನ್ಯಥಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯತ್ರ ತು ನ ಶಕ್ಯಂ ತತ್ರೋತ್ತರಾನುಗುಣ್ಯೇನೈವ ಪ್ರಥಮಂ ನೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪೀತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್॥೨೨॥ ಲಿಂಗಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಪ್ತನಭಸೋ ಲಿಂಗೇನ ಬಾಧಾರ್ಥೋ ನ್ಯಾಯೋಽಧಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಕ್ತಂ — ನ ಭೂತಾಕಾಶ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೇತಿ । ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ತಿಚಿಂತಾ, ಅತ್ರ ತು ತಸ್ಯೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪತ್ತಿಚಿಂತೇತಿ ವಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನಪರಂ ಭಾತಿ, ತಥಾಪಿ ನ ತಥಾರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ಹಿರಣ್ಮಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥಸಂಪತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇತದಪಿ ಅಸಾಧಾರಣಧರ್ಮತುಲ್ಯಮೇವಾನೂದಿತಮ್ । ಆಕಾಶಶಬ್ದೋ ನಭ ಪರ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಪರ ಇತಿ ರೂಢಿನಿರೂಢಪ್ರಯೋಗಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಲಿಂಗಾದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿ ನೀತಮ್, ಇಯಂ ತು ಶ್ರುತಿರ್ಲಿಂಗಾನ್ನಾನ್ಯಥಯಿತವ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಲಕ್ಷಣಸಂಗತಿಃ ।
ಪ್ರಧಾನತ್ವಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನೇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ —
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮತ್ವೇ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನನು ಪರಬಲೀಯಸ್ತ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಥಮಮಾಕಾಶಂ ಬಾಧ್ಯತಾಮ್, ಅತ ಆಹ —
ಏಕವಾಕ್ಯಗತಮಿತಿ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಪರಂ ಪೂರ್ವಂ ಬಾಧತೇ, ಏಕವಾಕ್ಯನಿವಿಷ್ಟಶಬ್ದಾನಾಂ ತು ಪೂರ್ವಾನುರೋಧೇನೋತ್ತರಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಃ, ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಸಮರ್ಪಣೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದ’’ ಇತ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಗೌಣೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಯಾದಾಂಸಿ ಜಲಚರಾಃ ।
ಯಾದಾಂಸೀತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಗಂಗಾಪದಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಸಂಭವಾನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಂ, ನ ತ್ವಿಹ ನಭಸೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಃ, ಆನಂತ್ಯಾದ್ಯಯೋಗಾದತ ಆಹ —
ಸಂಭವಶ್ಚೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಗುಣಾನಾಂ ನಯನಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯಃ, ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮನಭಸೋರ್ಮುಖ್ಯಃ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ನಹಿ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಭಕ್ತ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ನನು ನಭಸಿ ಗೌಣಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ರೂಢ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರೇಕಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಸೂತ್ರಗತಲಿಂಗಶಬ್ದಾರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಂತಯತಿ —
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೇತಿ ।
ನನ್ವೈಕಾರ್ಥೇಽಪಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋಃ ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಥಾಕಾಶಶಬ್ದಾನುರೋಧಾತ್ಪ್ರಶ್ನೋಽಪಿ ಮುಖ್ಯಾಕಾಶಪರೋಽಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ —
ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರರ್ಥತಃ ಶಬ್ದತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಾಪರತ್ವೇನಾನುಸಂಧಾನಾದಸಂಜಾತವಿರೋಧಪ್ರಶ್ನಾನುಸಾರೇಣ ಚರಮಮುತ್ತರಂ ನೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಪ್ರಥಮತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ತೂಪಕ್ರಮವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರಧಾನತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಆಕಾಶಪದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಗೌಣತಾ, ಅಪಿಶಬ್ದಾನ್ನ ನಭಸಃ ಪ್ರಧಾನತ್ವಮಪಿ ತು ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನತ್ವೇಽಪೀತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೇತ್ಯೇತದ್ವಿಭಜತೇ —
ಯತ್ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯಸ್ತು ನಭ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —
ತದಿಹೇತಿ॥
ಯತ್ತು ಕಶ್ಚಿದಾಹ — ದಾಲ್ಭ್ಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಃ ಸಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಶಾಲವತ್ಯೋಽಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವೇನ ತದ್ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಃ ಸಾಮಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯೂಚೇ । ಪ್ರವಾಹಣಸ್ತು ತಮಂತವತ್ತ್ವೇನಾದೂದುಷತ್ । ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಶಾಲಾವತ್ಯೋಽಪೃಚ್ಛತ್ । ತತ್ರ ಪೃಥಿವೀಕಾರಣಮಾತ್ರಂ ಪೃಷ್ಟಂ, ನ ಸರ್ವಲೋಕಗತಿಃ; ತಸ್ಮಾತ್ — ಪೂರ್ವಾಪರಪರಾಮರ್ಶರಹಿತೈಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಾನಿಭಿಃ । ಕಲ್ಪಿತೇಯಂ ಗತಿರ್ನೈಷಾ ವಿದುಷಾಮನುರಂಜಿಕಾ॥ ಇತಿ ॥ ತಚ್ಛ್ರುತಿಭಾವಾನವಬೋಧವಿಜೃಂಭಿತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ — ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಕಾರಣಸ್ಯಾಪಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರಶ್ನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ಅಸ್ಯೇತಿ ಚ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಕರಣದ್ಬಲೀಯಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಸ್ತು ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನೇ ದಾಲ್ಭ್ಯಕೃತೇಽಸ್ಯಶಬ್ದಃ, ಸ ಪೃಥಿವೀಪರೋಸ್ತು; ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಲೋಕಮತಿನಯೇದಿತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಏವ ತದುತ್ತರೇಽಭಿಧಾನಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಶಾಲಾವತ್ಯಕೃತೇ ನ ತಥಾ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಸಂಕೋಚಕಮ್ । ಕಿಂಚಾಭಿಧತ್ತಾಮಯಮಪ್ಯಸ್ಯಶಬ್ದಃ ಪೃಥಿವೀಮೇವ; ತಥಾಪ್ಯಂತವತ್ತ್ವದೋಷಾಪನಿನೀಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಕಾರಣನಿರೂಪಣೇ ತದಸಿದ್ಧೇ ಕಾಕೇಭ್ಯೋ ರಕ್ಷತಾಮನ್ನಮಿತಿವದಯಮಸ್ಯಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಪರಃ । ತಥಾಚ ಪೂರ್ವಾಪರೇತ್ಯಾದಿರುಪಾಲಂಭ ಉಷ್ಟ್ರಲಕುಟನ್ಯಾಯಮನುಸರತೀತಿ॥
ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇತ್ಯೇತಚ್ಛಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವಿವೃಣೋತಿ —
ನ ಚೋತ್ತರೇ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರಣವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಃ ; ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯುಪಾತ್ತಮಿತಿ ಕಾರ್ಯಮೇವ ಪೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕಥಂ ನ ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ —
ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ‘‘ಉಚ್ಚೈೠಚಾ ಕ್ರಿಯತ‘‘ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಧ್ಯುದ್ಧೇಶಗತಾ ಅಪ್ಯೃಗಾದಿಶಬ್ದಾಃ ‘‘ತ್ರಯೋ ವೇದಾ ಅಜಾಯಂತೇ’’ — ತ್ಯುಪಕ್ರಮಗತಮರ್ಥವಾದಸ್ಥಮಪಿ ವೇದಶಬ್ದಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮನುರುಂಧಾನಾ ಋಗಾದಿಜಾತಿವಚನತಾಂ ಮುಂಚಂತೋ ವೇದಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ ವೇದೋ ವಾ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾ(ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೩.ಸೂ.೨) ದಿತ್ಯತ್ರ, ಏವಮತ್ರಾಪ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ‘‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ’’ ಸರ್ವಾಕಾರಣತ್ವಾವರುದ್ಧಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯವಿನಾಶಿನೋ ನಿವೇಶಾಯೋಗಾದಾಕಾಶಪದಂ ಪರಮಕಾರಣೇ ಗೌಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥ ಉಪಕ್ರಮ ಉಪಸಂಹಾರಮನ್ಯಥಯೇತ್, ನ ಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಃ; ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಏವ ನ ಚೇತ್ ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ ನಿರ್ವಿಷಯಃ, ಪೃಷ್ಟಾದನ್ಯವಿಷಯೋ ವಾ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಅನಾಲಂಬನತ್ವೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇತಿ ।
ಏವಂ ತಾವತ್ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನವಾಕ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಸೌತ್ರಹೇತುವಚನಾರ್ಥ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಲಿಂಗಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ —
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ॥
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರೇ —
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಥಃ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಲೋಕಶಬ್ದೋಽಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಸಹಪಠಿತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ । ಇದಂಚ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣವಿಷಯತ್ವೇ ಲಿಂಗಮ್, ಇತರಥಾ ಹ್ಯುತ್ತರೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾಕಾಶಾತ್ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ಮಾತ್ರಕಾರಣಸ್ಯ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ । ನನು ಸಾಮ್ಯೇ ವಿರೋಧಿನಾಂ ಭೂಯಸಾಮನುಗ್ರಹೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ, ಇಹ ತು ಪ್ರಧಾನಮಾಕಾಶಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನಾಪ್ರಧಾನೈರ್ಭೂಯೋಭಿರಪಿ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಯದಾಹ ಕಶ್ಚಿತ್ — ತ್ಯಜೇದೇಕಂ ಕುಲಸ್ಯಾರ್ಥೇ ಇತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಯಂತಿ ಯೇ । ಶೇಷಿವಾಧೇ ನ ತೈರ್ದೃಷ್ಟಮಾತ್ಮಾರ್ಥೇ ಪೃಥಿವೀಮಿತಿ॥
ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ನಚಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನ್ಯಮಿತಿ ।
ನನು ಶೇಷ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಾಕಾಶಪದಂ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಮತ ಆಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಾಂತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶಿಷಮ್ನಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥೋ ನತು ಗಗನಮಭಿದಧದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಾಂತವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿಕಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಅಂತವದಿತಿ ।
ಆಸ್ತಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಾನುರೋಧಃ, ಪ್ರತಿವಚನೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಽನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದಾಕಾಶಪದಂ ಗೌಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ತತ್ರೈವ ಚೇತಿ ।
‘‘ಉದ್ಗೀಥೇ ಕುಶಲಾಸ್ತ್ರಯಃ ಶಾಲಾವತ್ಯದಾಲ್ಭ್ಯಜೈವಲಯಃ ಕಥಮಾರೇಭಿರೇ । ಶಾಲಾವತ್ಯಾ ದಾಲ್ಭ್ಯಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಕಾ ಸಾಮ್ನೋ ಗತಿಃ; ಕಾರಣಮಿತಿ, ಇತರ ಆಹ ಸ್ವರ ಇತಿ । ಸ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಮ್, ಅನ್ನಸ್ಯಾಪ, ಅಪಾಂ ಸ್ವರ್ಗಃ ವೃಷ್ಟೇಸ್ತತ ಆಗತೇರಿತಿ’’ ದಾಲ್ಭ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತವತಿ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾಪಿ ಮನುಷ್ಯಕೃತಜ್ಞಾದ್ಯಧೀನಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಾದಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವ ಕಿಲ ತೇ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಸಾಮೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಗತಿರಿತಿ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ । ತಂ ರಾಜಾ ಜೈವಲಿರಾಹ ‘ಅಂತವದ್ಧೈ ಕಿಲ ತೇ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಸಾಮ ಕಾರಣಮಿತಿ’ ‘ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ’ ಪೃಷ್ಟೋ ರಾಜಾ ‘ಆಕಾಶ’ ಇತಿ ಹೋವಾಚ । ಜ್ಯಾಯಾನ್ಮಹತ್ತರ , ಪರಮಯನಮಾಶ್ರಯಃ ಪರಾಯಣಂ ಪರೋವರೇಭ್ಯಃ ಸ್ವರಾದಿಭ್ಯೋಽತಿಶಯೇನ ವರಃ ಪರೋವರೀಯಾನ್ । ಸ ಚಾಕಾಶ ಉದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಃ॥ ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಮಾಕಾಶಾಧಿಕರಣಮ್॥