ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ॥೨೩॥ ಅತಿದೇಶತ್ವಾತ್ಸೈವ ಸಂಗತಿಃ । ಅಥ ವಾ ಅನಂತವಸ್ತುಪರತ್ವಾದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರಸ್ತ್ವಾಕಾಶವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮ್, ಅತ್ರ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಪರೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾದರ್ಶನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತೇತಿ ಸಂಗತಿಃ । ಅಥವಾ ಆಕಾಶವಾಕ್ಯಾನಂತರ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಸಂಗತಯಃ । ವಿಷಯಪ್ರದರ್ಶಕಭಾಷ್ಯ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದುದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸನಮಿತಿ ಕಥಯಿತುಮಿತ್ಯಾಹ —

ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।

ಪುರಸ್ತಾದ್ಧಿ “ಪರೋವರೀಯಾಸಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತ’’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ‘‘ಪರಸ್ತಾಚ್ಚಾಥಾತಃ ಶೌಲ್ಕ ಉದ್ಗೀಥ’’ ಇತಿ , ಅತಃ ಪ್ರಸ್ತಾವವಾಕ್ಯಂ ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯಃ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕರಣಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುದ್ಗೀಥಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇತಿ ।

ನಹ್ಯಾಕಾಶಾದ್ವಾಯೂದಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಯೋಗ್ಯಃ, ಅತೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ವ್ಯಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಃ ।

ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿವೃಣॊತಿ —

ಇಹ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಇಹ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೋಗಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭೂತಸಾರತ್ವಂ ತತಃ ಪಧಾನೇನ ಸರ್ವಭೂತಲಕ್ಷಣಯಾ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಲಯೌ ವಾಯಾವಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಗೃಹೀತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸಂವಾದಲಬ್ಧಬಲಾಯಾ ಬಲಾತ್ಸರ್ವಾಣೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಾಯುವಿಕಾರಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತಿ । ‘‘ಕತಮಾ ದೇವತೋದ್ಗೀಥಮನ್ವಾಯತ್ತೇತ್ಯಾದಿತ್ಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಕತಮಾ ಪ್ರತಿಹಾರಮಿತ್ಯನ್ನಮಿತಿ‘‘ ದೇವತೇ ಅಭಿಹಿತೇ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತರೂಪೇ ಇತಿ ।

ಶರೀರಿಣ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ನಮಪಿ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾ । ಸ್ವತ ಏವ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾತ್ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದೇ ಮಾನಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯವಹಾರೇ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ಅಸಂವಾದಿನೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ನಾದಾರ್ಢ್ಯಂ ರೂಪ ಇವ ಚಕ್ಷುಷಃ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯ ಸಂವಾದಿನೋ ನ ದಾರ್ಢ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಷ ಇವ ದ್ರವ್ಯೇ ಇತಿ । ಯೇನ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಸಂವಾದವಿಸಂವಾದಾವಪ್ರಯೋಜಕೌ ತೇನ । ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸುಪ್ತಿಸಮಯೇ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ಭವೇತಾಮ್, ನತ್ವೇತಾವತಾ ಸರ್ವಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಲಯೌ ತದಾಶ್ರಯೌ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೌ; ತಯೋಸ್ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ ।

ಅಥ ಪುನರಿಂದ್ರಿಯಸಾರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಭೂತಲಕ್ಷಣಾ, ತತ್ರಾಹ —

ಪ್ರತೀತೌ ವೇತಿ ।

ನನು ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವೇದ್ಯಾವತಾ ಸುಪ್ತೌ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಲಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧ, ತತ್ರಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಲಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರದೃಷ್ಟೋ, ನ ಭೂತಲಯಸ್ತೇನಾಕಾಶವಾಕ್ಯವದ್ ‘ಯದಾ ವೈ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಯದಿ ಸರ್ವಭೂತಲಯಃ ಪ್ರತೀಯೇತ, ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ತಾವತ್ಸ್ವಾಪವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಭೂತಲಯಪರತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತದನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಸರ್ವಭೂತಲಯಂ ವಕ್ತೀತಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ ।

ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತೇಂದ್ರಿಯಲಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತದನುರೋಧೇನೇದಮಪೀಂದ್ರಿಯಲಯಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ , ತಥಾಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಮಾನಾಂತರೇತಿ ।

ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನಸ್ಯ ವಾಯ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಯೋಜನಾಯಾಮುಕ್ತಂ ದೂಷಣಮಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಲಯಪರತ್ವಯೋಜನಾಯಾಮಪಿ ಸಂಚಾರಯತಿ —

ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೇತಿ ।

ನನು ವಾಕ್ಯಭೇದಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸಂವಾದಿವಾಕ್ಯಬಲಾದಿತರಸಂಕೋಚಂ ನ ವದಾಮೋಽಪಿ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತಾಮತ ಆಹ —

ನಚಾಸ್ಯೇತಿ ।

‘ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷ’  ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಗತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೇತ್ಯಸ್ಯೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾಗತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ —

ಏಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ವೇತಿ ।

ನನ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಕುತೋ ವಿನಿಗಮನಾ ಯತಸ್ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರಂ, ನ ಪುನರಿದಮಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಲಯಪರಮಿತ್ಯತ ಆಹ —

ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।

ಅವಯುತ್ಯವಾದಃ — ಏಕದೇಶಸ್ಯ ವಿಭಜ್ಯ ಕಥನಮ್ । ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಲಯೌ ಹಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತೀತೌ । ತತ್ರತ್ಯಸರ್ವಶಬ್ದಾನುರೋಧೇನ ಇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಲಯಕಥನಮೇಕದೇಶಾನುವಾದತ್ವೇನ ಘಟಿಷ್ಯತೇ॥ ಏಕಂ ವೃಣೀತ ಇತ್ಯಾದಾವರ್ಷೇಯವರಣೇ ಸರ್ವತ್ರಾಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶತ್ವಾದ್ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಚ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯ ‘ ನ ಚತುರೋ ವೃಣೀತ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇಕತ್ರ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾ ತತ್ರಾಪಿ ತ್ರೀನ್ ವೃಣೀತ ಇತ್ಯತ್ರೇವ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಶತೇ ಪಂಚಾಶದಿತಿವದ್ ದ್ವೌ ವೃಣೀತ ಇತ್ಯಾದ್ಯಂತರ್ಭಾವಾದನುವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಷಷ್ಠೇ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೬.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪೩) ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮೇವಮತ್ರಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚಿಂತಾಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ — ವಾಕ್ಯಶೇಷಶಬ್ದಃ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಪರಃ ।

ಇಹಹಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ಅನ್ನಾದಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಾನಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷಮತಃ ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಲಿಂಗಂ ಪ್ರಬಲಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ವಾಕ್ಯಾದಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನಾದತ್ರ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ನ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್; ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿಪದಾಭಾವೇನ ವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ‘ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ’ ಚೇತನವಾಚಿದೇವತಾಶಬ್ದೋಪಕ್ರಮಾತ್ ಸೈಷಾ ದೇವತೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ಚೇತನಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ನ ವಾಯುವಿಕಾರಪರಮ್ । ಅಥ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿನೀ ದೇವತಾ ಲಕ್ಷ್ಯೇತ, ತರ್ಹಿ ತವಾಪಿ ಸಮಃ ಶ್ರುತಿತ್ಯಾಗಃ, ಮಮ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸಾಕ್ಷೀತ್ಯಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ॥ ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ಕಿಲ ಋಷಿರ್ಧನಾಯ ರಾಜ್ಞೋ ಯಜ್ಞಮಭಿಗಮ್ಯ ಜ್ಞಾನವೈಭವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕಟಯಿತುಕಾಮಃ ಪ್ರಸ್ತೋತಾರಮುವಾಚ ಹೇ ಪ್ರಸ್ತೋತ, ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ ಮಮ ವಿದುಷಃ ಸನ್ನಿಧೌ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ಸ ಭೀತಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಕತಮಾ ಸೇತಿ, ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಮಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಸಂವಿಶಾಂತಿ ಲಯಕಾಲೇ , ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಉಜ್ಜಿಹತೇ ಉದ್ಗಚ್ಛಂತಿ । ಇತಿ ನವಮಂ ಪ್ರಾಣಾಧಿಕರಣಮ್॥