ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್॥೨೪॥ ಯದಿದಮಿತ್ಯನುಭೂಯಮಾನತ್ವಮುಕ್ತಂ   ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತ್ವಗ್ಗ್ರಾಹ್ಯೇಣೇತಿ ।

ತಸ್ಯೈಷಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ಯತ್ರೈತದಸ್ಮಿ ಶರೀರೇ ಸ್ಪರ್ಶೇನೋಷ್ಣಿಮಾನಂ ವಿಜಾನಾತಿ, ತಸ್ಯೈಷಾ ಶ್ರುತಿರ್ಯತ್ರೈತತ್ಕರ್ಣಾವಪಿಧಾಯ ನಿನದಮಿವ ಶೃಣೋತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತತ್ರ ಶಾರೀರಸ್ಯೇತಿ ।

ನನ್ವೌಷ್ಣ್ಯಘೋಷೋಪಲಬ್ಧ್ಯೋಃ ಕಥಂ ತಸ್ಯೇತಿ ಜ್ಯೋತಿಃ ಸಂಬಂಧನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ —

ತಲ್ಲಿಂಗೇನೇತಿ ।

ಔಷ್ಣ್ಯಘೋಷಲಿಂಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗಮಕಸಂಬಂಧಿನೋರ್ಗಮ್ಯಸಂಬಂದೋಪಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ಲೋಕಂ ಪೂರಯತಿ —

ಗೌಣೇತಿ ।

ನನ್ವೌತ್ಸರ್ಗಿಕೋಽಪಿ ಮುಖ್ಯಸಂಪ್ರತ್ಯಯ ಆಕಾಶಪ್ರಾಣಶಬ್ದವದಪೋದ್ಯತಾಮತ ಆಹ —

ವಾಕ್ಯಸ್ಥೇತಿ ।

ತತ್ರಾಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದ್ಗೌಣತಾ, ಅತ್ರ ತು ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯುತ ತೇಜೋಲಿಂಗಮೇವೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಅತ ಉತ್ಸರ್ಗೋಽನಪೋದಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ ।

ನನು ಪೂರ್ವತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯೇ ತಾವಾನಸ್ಯೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಸ್ತ್ಯತ ಆಹ —

ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣೇತಿ ।

ನಹಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಥಾಲಿಂಗಾತ್ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಾ ಶ್ರುತಿರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ನಿಯಮಮಾಹ —

ತದರ್ಥೇತಿ ।

ದಿವಿ ದಿವ ಇತಿ ಚ ಸಪ್ತಮೀಪಂಚಮೀಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನವಿಚ್ಛೇದಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾರ್ಥ ಇಹ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಥೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಬಲವದಿತಿ ।

ತೇಜೋಲಿಂಗಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —

ದೀಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಿಮುಪೋದ್ಬಲನಾಯ ಇಹ ತನ್ನಿರಾಸೇತಿ । ನಿರಾಸಕಾರಣಂ ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ನಚಾಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೦) ಇತಿ ನಿರಸ್ತಸ್ಯಾತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭವತ್ವೇಕದೇಶಸ್ಯ ಮರ್ಯಾದಾ ನ ಸಮಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನ ಸಮಸ್ತಂ ತೇಜ ಉಪಾಸ್ಯಂ, ಕಿಂ ತ್ವವಯವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —

ನ ಚ ಪಾದೋಽಸ್ಯೇತಿ ।

ತದರ್ಥಾಪ್ರತಿಸಂಧಿತ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇ ಇತಿ ।

ಅಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಶ್ಛಂದೋವಚನತ್ವೇನ ಸಂದೇಹಾದ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಂ ನ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪ್ರತಿಸಂಧಿತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ಯದತಃ ಪರ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ನಿಯಂತುಂ ಕಥಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತಮೋ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ತಮೋಗ್ರಹಣಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ತೇಜ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥಾವಕರತ್ವೇನೇತಿ ।

ಅನುದ್ಭೂತಸ್ಪರ್ಶತ್ವೇನ ತಮಸೋ ನಯನರಶ್ಮಿನಿರ್ಗಮನಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಯೋಗಾದರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇನ ನಿರೋಧಕತ್ವಂ ತಮಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪಕ ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ । ಏಕದೇಶೀ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯೇಕದೇಶೀ । ನ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸಪ್ರಯೋಜನಾ ತತ್ರಾತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ತೇಜ ಉಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸೃಷ್ಟಮಿತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ; ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೈವಾದಿತ್ಯಾದಿವದುಪಾಸ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದ್ವಾಜಿನಸ್ಯೇವ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ಪ್ರತೀತಿ ।

ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಏಕೈಕಾಮಿತಿ ।

ತೇಜಆದಿಭೂತಂ ಪ್ರಾತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಾ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಶ್ರುತಿರುಪಾಸ್ಯಮಾನತೇಜೋವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚಯಿತುಂ ನ ಯುಕ್ತಾ; ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ನೇತುಮಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಜಆದೀನಿ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ದೇವತಾಃ । ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವಲಿತಮ್ ।

ನ ವಯಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಥಲಿಂಗಾತ್ತೇಜಃ ಶ್ರುತಿಂ ಬಾಧಾಮಹೇ, ಅಪಿ ತು ತದುಪಬೃಂಹಿತಶ್ರುತ್ಯೇತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವನಾಮೇತಿ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಜ್ಞಾತಮ್ । ಪ್ರಸಾಧ್ಯಂ ನಾದ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾತಮ್ ।

ಯದಾ ಯಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತವಚನಸ್ತದಾ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃಶತೀತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಸಿದ್ಧೀತಿ ।

ತದ್ಬಲಾದಿತಿ ।

ಯಚ್ಛಬ್ದಶ್ರುತಿಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೇನೇತಿ ।

ಯೇನ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಮಪಕರ್ಷತಿ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ದಿವಿ ದಿವ ಇತಿ ರೂಪಭೇದಾನ್ನ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಣ ಇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ, ಅತಃ ಸರ್ವನಾಮ ತಂ ನ ಪರಾಮೃಶೇದತ ಆಹ —

ಪ್ರಧಾನಂ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಂ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥೋ ದ್ಯೌಸ್ತಾವದುಭಯತ್ರ ಸಮಾ, ಸಾ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಂ, ಗುಣಸ್ತು ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನೇತಿ ವಿಭಕ್ತಿವೈರೂಪ್ಯಂ ನೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದವಾದಿ ಛಂದೋಭಿಧಾನಾತ್ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಪ್ರಾಚಿ ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತತ್ರಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ತತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯೇ ತ್ರಿಪಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ನತು ಚ್ಛಂದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘‘ಯಸ್ಯಾಹಿತಾಗ್ನೇರಗ್ನಿರ್ಗೃಹಾನ್ ದಹೇದಗ್ನಯೇ ಕ್ಷಾಮವತೇ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದಿ’’ತ್ಯತ್ರ ದಹೇದಿತಿ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಯಚ್ಛಬ್ದೋಪಹತಾ ಗೃಹದಾಹಲಕ್ಷಣನಿಮಿತ್ತಪರಾ । ಆರ್ಚ್ಛೇದಿತಿ ಚ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಃ ಸ ಐಂದ್ರಂ ಪಂಚಶರಾವಮೋದನಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ವಿಧಾಸ್ಯಮಾನನಿರ್ವಾಪನಿಮಿತ್ತಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮನುವದತಿ । ಉಭಯಂ ದಧಿಪಯಸೀ ।

ವಚನಾನಿ ತ್ವಿತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಗತಸೋಮೇಷು ಶೇಷಭಕ್ಷೋ ವಿಧ್ಯಭಾವಾನ್ನ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸರ್ವತಃ ಪರಿಹಾರಮಾಶ್ವಿನಂ ಭಕ್ಷಯತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾ ದಿಶಃ ಶೃಣೋತೀತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ಭಕ್ಷಾನುವಾದಾಯೋಗಾದ್ವಿಧಾಯಕಾನಿ ವಚನಾನೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತೃತೀಯೇ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಂ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಽಪನೀಯತ ಇತಿ ಯದಾಗ್ನೇಯ ಇತಿ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತ್ವಾದುದಾಹೃತಮ್ ।

ಕಾರ್ಯಜ್ಯೋತಿರುಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಮಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರ ಇತಿ ।

ನನು ವಾಕ್ಯಸ್ಥಜ್ಯೋತಿರ್ಲಾಭೇ ಪ್ರಕೃತಹಾನಂ ನ ದೋಷೋತ ಆಹ —

ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ।

ಯಚ್ಛೃತೇರ್ವಿಷಯಗವೇಷಣಾಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ, ನ ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತಮಪಿ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಾಮಾಣಮಪೂರ್ವಮ್, ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರವಶಾದನ್ಯದೃಷ್ಠ್ಯಾಲಂಬನಂ ಪ್ರತೀಕಮ್ ।

ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಮಾಹ —

ಕೌಕ್ಷೇಯಂ ಹೀತಿ॥೨೪॥

ನ ಚ ಭೂತಪೃಥಿವೀತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ‘‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀ ವಾಗ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ ಯಾ ವೈ ಸಾ ಗಾಯತ್ರೀ, ಇಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ, ಯಾ ವೈ ಸಾ ಪೃಥಿವೀಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯದಿದಂ ಶರೀರಮಸ್ಮಿನ್ ಹೀಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ, ಯದ್ವೈ ಶರೀರಮ್ ಇದಂ ತದ್ಧೃದಯಮಸ್ಮಿನ್ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ’’ ಇತಿ । ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಭೂತಾಧಾರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಭೂತಭಯಗಾಯತ್ರೀತ್ವಂ ಶರೀರಹೃದಯಯೋರ್ಭೂತಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯತ್ವಾದ್ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಮ್, ಏವಮನ್ಯರ್ಥೋಕ್ತವಾಕ್ಪ್ರಾಣಸಹಿತೈರ್ಭೂತಾದಿಭಿಃ ಷಡ್ವಿಧಾ ಗಾಯತ್ರೀತಿ॥

ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಚ್ಛಂದ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ — ಚತುರಕ್ಷರಾಣಿ ಛಂದಾಂಸ್ಯಗ್ರೇ ಸಮಭವನ್ ತೇಷು ಜಗತೀ ಸೋಮಾಹರಣಾಯ ಗತಾ ತ್ರೀಣ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಹಿತ್ವಾ  ಆಗಚ್ಛತ್ । ಏಕಂ ಹಿತ್ವಾ ತ್ರಿಷ್ಟುಬಾಗತಾ । ಗಾಯತ್ರೀ ತು ಗತ್ವಾ ತಾನಿ ಗಲಿತಾನಿ ಚತ್ವಾರ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಸೋಮಂ ಚಾಹೃತವತೀ । ತತಃ ಸಾಽಷ್ಟಾಕ್ಷರಾಽಭವತ್ತಯೈವ ಸವನತ್ರಯಮತನ್ವತ ಯಾಜ್ಞಿಕಾಃ । ಮಾಧ್ಯಂದಿನೇ ಸವನೇ ತ್ರಿಷ್ಟುಭಾ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಾ ಗಾಯತ್ರೀ ತಾಮುಪಾಹ್ವಯತ್ । ಸಾ ಚ ಗಾಯತ್ರ್ಯಕ್ಷರೈರಷ್ಟಭಿಃ ಸ್ವೀಯೈರೇವ ಶಿಷ್ಟೈಸ್ತ್ರಿಭಿರಕ್ಷರೈರೇಕಾದಶಾಕ್ಷರಾಭವತ್ । ತತೋ ಜಗತ್ಯಾ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಾ ಗಾಯತ್ರೀ ತಾಂ ತೃತೀಯಸವನೇ ಉಪಾಹ್ವಯತ್ । ಸಾ ಚ ಸ್ವೀಯೇನೈಕೇನ ಪ್ರಾಚೀನೈಶ್ಚೈಕಾದಶಭಿರಕ್ಷರೈರ್ದ್ವಾದಶಾಕ್ಷರಾಽಭವದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವೋಪಸಂಹೃತಂ । ತಸ್ಮಾದಾಹುರ್ಗಾಯತ್ರಾಣಿ ವೈ ಸರ್ವಾಣಿ  ಸವನಾನೀತಿ । ದ್ವಿಜಾತೀನಾಂ ದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮಜನನೀತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಸೃಜತ್, ತ್ರಿಷ್ಟುಭಾ ರಾಜನ್ಯಂ, ಜಗತ್ಯಾ ವೈಶ್ಯಮ್ ಇತಿ॥ ಕೇನಚಿದತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ತ್ರಿಪಾದಾ ಗಾಯತ್ರೀ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ; ಅಸ್ಯಾಶ್ಚಾತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನ; ಷಡಕ್ಷರೈಶ್ಚತುಷ್ಪದೋಪ್ಯಷ್ಟಾಕ್ಷರೈಸ್ತ್ರಿಪಾತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಸ್ವಾತ್ಮನೀತಿ ।

ಯಾವತ್ ।

ತ್ರಯಃ ಪಾದಾ ಇತಿ ।

ಅಲ್ಪಂ ಪ್ರಪಂಚಂ ಪಾದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ತ್ರಯಃ ಪಾದಾ ಇತಿ॥

ದಿವೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾತ್ ತ್ರಿಪಾದಿತಿ ಮಂತ್ರಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ —

ಅಥ ವೇತಿ ।

ಪದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇ ಏಭಿಸ್ತುರೀಯಮಿತಿ ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಾಸ್ತ್ರಯಃ ಪಾದಾಃ ಏತೇ ಯಸ್ಯ ತಸ್ತ್ರಿಪಾತ್ತುರೀಯಂ ಸ್ವಪಾದದ್ವಾರಾ ಗಗನೇಽವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ನನು ತ್ರಿಪಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘‘ಅಯಂ ವಾವ ಸ’’ ಇತಿ ಕಥಂ ಭೂತಾಕಾಶೈಕ್ಯೋಪದೇಶೋಽತ ಆಹ —

ತದ್ಧೀತಿ ।

ಉಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬಾಹ್ಯಾನಿತಿ ।

ಶರೀರಾದ್ಬಹಿಷ್ಠಾನಿತಿ ।

ನನು ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಗುಣಯೋಗಾದ್ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ, ಕಥಮಭಿಹಿತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನು ಪೂರ್ವತ್ರಾಪಿ ವಿಕಾರಾನುಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಾಯತ್ರೀಪದೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಗಮಿತಮತಃ ಕೋ ವಿಶೇಷಃ । ಉಚ್ಯತೇ; ಗೌಣೇ ಪ್ರಯೋಗೇಽಭಿಧೇಯಗತೋ ಗುಣಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಲ್ಲಭ್ಯತೇ, ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ತು ಸಂಬಂಧಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ।

ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಿ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ದ್ವಾರಪಾಲಾನಾದಿಗುಣವಿಧ್ಯರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಹೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ, ತದರ್ಥತೋಽನುಕ್ರಾಮತಿ —

ಹೃದಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಾಗಾದಿದಿಗ್ಗತಾ ಹೃದಯಕಮಲಸುಷಯೋ ದ್ವಾರಾಣಿ ತತ್ಸ್ಥಾಃ ಪ್ರಾಣಾದಿವಾಯವೋ ದ್ವಾರಪಾಲಾಸ್ತೇ ಚ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಯುಕ್ತಾ ಆದಿತ್ಯಾದಿದೇವೈರಧಿಷ್ಠಿತಾ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ನಿರ್ವಕ್ತಿ —

ಪ್ರಾಯಣಕಾಲೇ ಇತಿ ।

ಸ ಆದಿತ್ಯ ಇತ್ಯನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟಚಕ್ಷುಷ ಆದಿತ್ಯತ್ವಂ ನೋಚ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —

ಸ ಏವೇತಿ ।

ಕಾರಣಮಾಹ —

ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರಧಿಷ್ಠೇಯಯೋರೈಕ್ಯೋಪಚಾರಃ । ಶ್ರೋತ್ರದ್ವಾರಾ ಚಂದ್ರಮಾ ವ್ಯಾನಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತಾ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಕರಣದ್ವಾರಾ ವಾಯ್ವಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ  ದೇವತಾನಾಂ ದ್ರಷ್ಠವ್ಯಮ್ । ಅಧಃಶ್ವಾಸಸ್ಯಾಽಪಾನಸ್ಯ ಮುಖೇ ವಾಕ್ಸಂಬಂಧಾದ್ವಾಕ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ಶ್ರುತೌ ವಾಚೋಗ್ನಿತ್ವಮುಕ್ತಂ , ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ವಾಗ್ವಾ ಇತಿ ।

ತತ್ಪರ್ಜನ್ಯ ಇತಿ ।

ಪರ್ಜನ್ಯೋ ವೃಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಕೋ ದೇವಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಆಪಃ , ತಥಾ ಮನೋನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚ ; “ಮನಸಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಆಪಶ್ಚ ವರುಣಶ್ಚೇ’ತಿ ಶ್ರುತೇಃ , ಅತೋ ಮನಸಃ ಪರ್ಜನ್ಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ । ಉದಾನವಾಯುಃ ; ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಃ ಸಹಾಯಕತ್ವೇ ವರ್ತತೇ , ತಸ್ಯ ಚ ವಾಯ್ವಾಧಾರ ಆಕಾಶಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ದೇವತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರುಷಾಃ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ।

ಯದಾದಾವುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥವೈಷಮ್ಯಂ ನೇಯಮಿತಿ, ತದುಪದರ್ಶಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯದಾಧಾರತ್ವಮಿತಿ ।

ಅರ್ವಾಗ್ಭಾಗೇತಿ ।

ಯದಾ ಮುಖ್ಯಮಾಧಾರತ್ವಂ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ತದಾ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ಪರತಃ ಶ್ಯೇನ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಶ್ಯೇನಶಬ್ದೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಲಗ್ರಶ್ಯೇನಾವಯವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾವಯವಿಲಕ್ಷಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ಯೇನವದವಯವಾಭಾವಾದ್ದಿವ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಶಕ್ಯತೇ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾದಿತ್ಯವಧಿಶ್ರುತಿರ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ನೇತುಮ್, ಅಗ್ರಭಾಗಾದೀಷದರ್ವಾಗ್ಭಾಗಪರತ್ವೇನ, ತದಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇನ ಸಾಮ್ಯಮಿತಿ । ಯದಾ ತ್ವನೌಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಾಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪಂಚಮ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯಾ, ತದಾ ಸಪ್ತಮೀ ಸಾಮೀಪ್ಯಸಂಬಂಧಂ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯಾಹ —

ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಅತಏವೇತಿ ।

ಯತಃ ಸರ್ವಮರ್ಯಾದಾ ಮುಖ್ಯಾ, ಅತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾ ತು ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ, ತಸ್ಯಾಂ ನಾಮೀ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪಾಃ । ಅತಏವ ತದಪರಿತೋಷಾದಥವೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ॥

ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮೇತಿ ।

ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯವಾಕ್ ಪ್ರಾಣಮಯೀ ಷಡ್ವಿಧಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಗಾಯತ್ರೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾವಾನ್ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿಃ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಯಂ ಪುರುಷಸ್ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾನ್ಮಹತ್ತರಃ, ತದೇವಾಹ — ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಸ್ಯ ಪಾದಃ । ಅಸ್ಯ ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಯಥಾ ಕಾರ್ಷಾಪಣಶ್ಚತುರ್ಧಾ ವಿಭಕ್ತ ಏಕಸ್ಮಾತ್ ಪಾದಾತ್ಪಾದತ್ರಯೀಕೃತೋ ಮಹಾನ್, ಏವಂ ಪುರುಷಃ ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪಃ ಪ್ರಪಂಚಾನ್ಮಹಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ತೇ ವಾ ಏತೇ ಇತಿ ।

ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿದೈವಮಗ್ನಿಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಾಂಭಾಂಸಿ ವಾಯೌ ಲೀಯಂತೇ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ವಾಕ್ಯಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸಿ ಪ್ರಾಣೇ ಸನ್ನಿಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತೇ ವಾಯುನಾ ಸಹ ಪಂಚ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಭ್ಯೋಽನ್ಯೇ । ಪ್ರಾಣೇನ ಚ ಸಹಾಧಿದೈವಿಕೇಽಭ್ಯೋಽನ್ಯೇ ಪಂಚ । ಏವಂ ದಶಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಚತುರಯಕದ್ಯೂತಗತಚತುರಂಕವ ತ್ಸಂತಿ ಚತ್ವಾರಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ ತ್ರ್ಯಂಕಾಯವತ್ ತ್ರಯಃ ದ್ವ್ಯಂಕಾಯವದ್ದ್ವೌ ಏಕಾಯವದೇಕಃ । ದ್ಯೂತೇ ಚ ಚತುರಂಕಃ ಕೃತಸಂಜ್ಞಃ ಸ ಚ ದಶಾತ್ಮಕಃ । ಚತುರ್ಷ್ವಂಕೇಷು ತ್ರಯೋಽಂತರ್ಭವಂತಿ; ಏವಂ ಸಪ್ತ ತ್ರಿಷು ದ್ವೌ , ತಥಾ ಸತಿ ನವ, ದ್ವಯೋರೇಕಃ ಇತಿ ದಶ । ವಾಯ್ವಾದಯೋಪಿ ದಶಸಂಖ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ಕೃತಮ್ । ಸೈಷೇತಿ ವಿಧೇಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಃ । ದಶಸಂಖ್ಯತ್ವಾದ್ವಿರಾಟ್ ಅನ್ನಮ್ । ‘ದಶಾಕ್ಷರಾ ವಿರಾಡನ್ನ’ಮಿತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಕೃತತ್ವಾದನ್ನಾದೀನಿ, ಕೃತೇ ಹ್ಯನ್ನಭೂತಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಂತರ್ಭೂತಾ । ಅತಸ್ತಾಮತ್ತೀವ, ಅತೋಽನ್ನಾದತ್ವೇನಾಪಿ ಗುಣೇನ ವಾಯ್ವಾದಯ ಉಪಾಸ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ದಶಮಂ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಾಣಮ್॥