ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾನುಗಮಾತ್ ।
'ಅನೇಕಲಿಂಗಸಂದೋಹೇ ಬಲವತ್ಕಸ್ಯ ಕಿಂ ಭವೇತ್ । ಲಿಂಗಿನೋ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ ಪ್ರಾಗಚಿಂತಿತಮ್” ॥ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವದೇವತಾಬ್ರಹ್ಮಣಾಮನೇಕೇಷಾಂ ಲಿಂಗಾನಿ ಬಹೂನಿ ಸಂಪ್ಲವಂತೇ, ತತ್ಕತಮದತ್ರ ಲಿಂಗಂ, ಲಿಂಗಾಭಾಸಂ ಚ ಕತಮದಿತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ನ ಚಾಯಮರ್ಥಃ “ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧.೧.೨೩) ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಿತಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಹಿತತಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ನಿಖಿಲಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾದಿಪಾಪಾಪರಾಮರ್ಶಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಚಾನಂದಾದಿಶ್ಚ ನ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಭವಂತಿ । ತಥಾ “ಏಷ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ”(ಕೌ.ಉ. ೩.೮) “ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ । ಜೀವೇ ತು ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಥಂಚಿದ್ಭವೇದಿತರೇಷಾಂ ತ್ವಸಂಭವಃ । ವಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ವಾಕ್ಕರಣವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಪ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬಹುಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾಯ ಜೀವದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾತ್ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ”(ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ ವಾಗ್ವದನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ । ಶರೀರಾಧಾರಣಮಪಿ ಯದ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ । ಯದ್ಯಪಿ ಚಾತ್ರೇಂದ್ರದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹವತ್ಯಾ ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ, ತಥಾಹಿ - ಇಂದ್ರಧಾಮಗತಂ ಪ್ರತರ್ದನಂ ಪ್ರತೀಂದ್ರ ಉವಾಚ, “ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, “ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೨) ಇತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮುಚ್ಚಚಾರ । ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ದೇವತಾನಾಮಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತಿಶಯಾಚ್ಚೇಂದ್ರಸ್ಯ ಹಿತತಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಮಪಿ । ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ದೇವಾನ್ಪ್ರತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾದಿಪಾಪಾಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಲೋಕಾಧಿಪತ್ಯಂ ಚೇಂದ್ರಸ್ಯಲೋಕಪಾಲತ್ವಾತ್ । ಆನಂದಾದಿರೂಪತ್ವಂ ಚ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೈವಾನಂದತ್ವಾತ್ । “ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತೇ” (ವಿ. ಪು. ೨ । ೮ । ೯೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚಾಮೃತತ್ವಮಿಂದ್ರಸ್ಯ । “ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಮಹನಮ್” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇನ ಸ್ತುತಿಸ್ತತ್ರೈವೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾಪಿ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯಾಪವರ್ಗಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತೋಽನವಾಪ್ತೇಃ, ಪರಮಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಜರತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮ್ನಶ್ಚ ಪರಾಚೀಂದ್ರೇಽನುಪಪತ್ತೇಃ, ಇಂದ್ರಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯ ಚರಮದೇಹಸ್ಯ ವಾಮದೇವಸ್ಯೇವ ಪ್ರರಬ್ಧವಿಪಾಕಕರ್ಮಾಶಯಮಾತ್ರಂ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಪಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸರ್ವಮೇತತ್ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹವದಿಂದ್ರಜೀವಪ್ರಾಣವಾಯುಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಾದನಾರಭ್ಯಮೇತದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - “ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಾ ವಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ ಪ್ರಾಣಃ ಸಹ ಹ್ಯೇತವಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ವಸತಃ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಮತಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಾ ಸಹೋತ್ಕ್ರಮಣಮುಚ್ಯತೇ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭೇದೇ ದ್ವಿವಚನಂ, ನ ಸಹಭಾವಃ ನ ಚೋತ್ಕ್ರಮಣಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುರೇವ ಪ್ರಾಣಃ । ಜೀವಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ । ಸಹ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಭಕ್ತ್ಯೈಕತ್ವಮನಯೋರುಪಚರಿತಂ “ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಆನಂದಾಮರಾಜರಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಣೇ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಯೋಗಂ ತ್ರಯ ಏವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯಾಃ । ನ ಚೈಷ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ದೋಷಮಾವಹತಿ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಚೋಕ್ತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ಯಭೇದಾದುಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು - ಸತ್ಯಂ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮೋಪಾಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಃ, ನತು ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಪರಾಣ್ಯೇವ ಪದಾನಿ, ಅಪಿ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಪರಾಣಿ । ತಮೇವ ತ್ವೇಕಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಮಂತರೇಣ ನ ಶಕ್ನುವಂತಿ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಂತರಾ ತದರ್ಥಮೇವ ತಮಪ್ಯವಗಮಯಂತಿ, ತೇನ ಪದಾನಿ ವಿಶಿಷ್ಟೈಕಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವರಸಾನ್ಯೇವ ಬಲವದ್ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತಾನ್ನಾನಾರ್ಥಬೋಧಪರತಾಂ ನೀಯಂತೇ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಶ್ಚ ನೇಷ್ಯತೇ” ಇತಿ । ತೇನ ಯಥೋಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇ ಜಾಮಿತಾದೋಷೋಪಕ್ರಮೇ ತತ್ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನೋಪಸಂಹಾರೇ ಚೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯ “ಪ್ರಜಾಪತಿರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಯೋ ನ ಪೃಥಗ್ವಿಧಯಃ ಕಿಂತ್ವರ್ಥವಾದಾ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ, ತಥೇಹಾಪಿ “ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, “ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೨) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಂತೇ “ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾವಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗೇ ಅಪಿ ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇತವ್ಯೇ । ಅನ್ಯಥಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯತ್ಪುನರ್ಭೇದದರ್ಶನಂ “ಸಹ ಹ್ಯೇತೌ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಭೇದೇನ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಣಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಯೋರ್ನಿರ್ದೇಶಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೇವೋಪಲಕ್ಷಯಿತುಮ್ । ಅತ ಏವೋಪಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಭೇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಭೇದೇನೋಪಲಕ್ಷಯತಿ “ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತಿ । “ತಸ್ಮಾದನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರಾತಃ । ಏಕವಾಕ್ಯಬಲಾತ್ಪ್ರಾಣಜೀವಲಿಂಗೋಪಪಾದನಮ್” ಇತಿ ಸಂಗ್ರಹಃ ॥ ೨೮ ॥ ॥ ೨೯ ॥ ॥ ೩೦ ॥
ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ।
ನೈಷ ಸಂದರ್ಭೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮೇವ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ, ಕಿಂತು ತಥಾಯೋಗಂ ಕಿಂಚಿದತ್ರ ಜೀವವಾಕ್ಯಂ, ಕಿಂಚಿನ್ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಾಕ್ಯಂ, ಕಿಂಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾಸಾಧನಪ್ರಾಣಾಂತರಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಂತರಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ತಾನಿ ಹಿ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ । ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಮ್ । ಉಭಾವಿತಿ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತತ್ತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಧ್ರುವಮ್ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಶಾನಾಂ ಭೂತಮಾತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪಂಚ ಶಬ್ದಾದಯಃ, ಪಂಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯ ಇತಿ ದಶ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ । ಪಂಚ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಬುದ್ಧಯ ಇತಿ ದಶ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ।
ತದೇವಂ ಸ್ವಮತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಾಚಾಂ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಂ ಮತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈಕಮುಪಾಸನಮಪರಂ ಜೀವಸ್ಯಾಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯುಪಾಸನಾತ್ರೈವಿಧ್ಯೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗೋ ದೂಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕಸ್ಯೈವೋಪಾಸಾತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಧಾನಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯಭಿಮಾನಃ ಪ್ರಾಚಾಂ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಮ್ । ತದೇತದಾಲೋಚನೀಯಂ ಕಥಂ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತಿ । ಯುಕ್ತಂ “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದೌ ಸೋಮಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧಾನಂ, ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಸಿದ್ಧರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿಧಿವಿಷಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಭ್ಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತದನೂದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತೋಪಾಸನಾ ಭಾವಾರ್ಥೋ ವಿಧೇಯಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಭೇದಾದ್ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋ ವಾಕ್ಯಭೇದೋಽತಿಸ್ಫುಟ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ನೋದ್ಘಾಟಿತಃ, ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೈವೋಕ್ತಪ್ರಾಯತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೩೧ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ॥ ೧ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ॥
ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾಽನುಗಮಾತ್॥೨೮॥
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಅನೇಕೇಷಾಂ ಲಿಂಗಾನ್ಯನೇಕಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಲಿಂಗನಿ ವಾ ಪ್ರತಿಪದಾರ್ಥಮನೇಕಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಮೇಕತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನವಾಕ್ಯೇ ಸಮಾವೇಶೇ ಕಿಂ ಬಲವತ್, ಕಿಮಮೂನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಮಬಲಾನಿ, ಉತೈಕಮೇವ ಬಲವತ್ ಯದಾ ಚೈಲಮೇವ ಬಲವತ್ತದಾ ಕಸ್ಯ ಲಿಂಗನೋ ಲಿಂಗಂ ಬಲವತ್, ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಉತ ಪ್ರಾಣಾದೇರಿತ್ಯೇತದತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ । ಏತಚ್ಚ ಪ್ರಾಕ್ ಅತಏವ ಪ್ರಾಣಃ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೮) ಇತ್ಯತ್ರ ನ ಚಿಂತಿತಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾತ್ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿರ್ನೀತಾ, ನತು ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಬಲಾಬಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಮಾಕೃಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಲ್ಲಿಂಗಂ ತೇಜೋಲಿಂಗಾದ್ಬಲವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ತಥೇಹ ಕಿಂಚಿನ್ನಿರ್ಣಯಕಾರಣಮಿತಿ ತೇನಾಪ್ಯಗತಾ ಚಿಂತಾ, ಅತಏವ ಸಂಗತಿಃ । ಅಥವಾ — ದಿವಿ ದಿವ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಮನುರುಧ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೋ ನೀತಃ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಾಣಾದಿಪದಾರ್ಥಭೇದಪ್ರತೀತೌ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಗುಣಭೂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರ್ಯುಕ್ತಮನ್ಯಥಾಽಽನಯನಮಿತಿ ಭಿನ್ನೋಪಾಸನವಿಧ್ಯುಪಗಮೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ಸಂಗತಿಃ ।
ಬಹೂನೀತಿ ।
ಬಹುಗ್ರಹಣಮನೇಕಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಲಿಂಗಾನೀತಿ ಸಂಗ್ರಹೇ ಸಮಾಸಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಏವಂಚ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಪಿ ಬಹುಲಿಂಗದರ್ಶನಾದ್ ಭೂಯಸಾಂ ನ್ಯಾಯೇನಾಪ್ಯನಿರ್ಣಯಾತ್, ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ – (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೨) ಇತ್ಯನೇನಾಪ್ಯಗತಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರೇಣೇತರೇಷಾಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ವದನ್ನಂತಸ್ತದ್ಧಾರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೦) ಇತ್ಯನೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ —
ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೇವತಾಲಿಂಗಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶಃ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೩೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯಾಹ —
ಇಂದ್ರಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾ ಇತಿ ।
ಧ್ಯಾನಜಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ವಾಚಸ್ಪತೇರೇತತ್ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾಬೋಧಾದಿತಿ ಕೈಶ್ಚಿದಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್ । ಯತಃ — ಅಪಿ ಸಂರಾಧನೇ ಸೂತ್ರಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಧ್ಯಾನಜಾ ಪ್ರಮಾ । ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಿರ್ಮತಾ ತಾಂ ತು ವೇತ್ತಿ ವಾಚಸ್ಪತಿಃ ಪರಂ॥
ವಸತಃ ಇತಿ ದ್ವಿವಚನಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹೋತ್ಕ್ರಮಣಾದಿಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಯೋಪಾಸ್ಯಭೇದಪ್ರತೀತೇರ್ನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಪರತ್ವನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ವದನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಭವಮಾಹ —
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಾ ಜೀವೇನ ಸಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಆನಂದೋಽಜರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಪೂರ್ವಕೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಃ, ತಥಾಪಿ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದಾವಿವೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —
ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಗುಣಪ್ರಧಾನಯೋಗ್ಯಪದಾರ್ಥಾವಗಮೇ ಭವತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತಾ, ಇಹತು ಸಹೋತ್ಕಾಮತ ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾವಗತೇರ್ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತುಃ ಪದಾರ್ಥಾವಬೋಧೋ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧೇ, ಅತಏವ ಸ ಗುಣಃ ।
ಉದ್ದೇಶ್ಯಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಧಾನಮ್, ಅತೋ ನ ಪ್ರತೀತೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಭಂಗ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತೀ ಬುದ್ಧಿಃ, ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ ।
ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧೀ ಭೇದೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ, ನತು ಜೀವಪ್ರಾಣೌ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೋಪಾಸ್ವೇತಿ ತಯೋರುಪಾಸ್ಯತ್ವನಿರ್ದೇಶಃ, ಭೇದೇನೋಕ್ತಯೋರ್ವಾ ಕಥಮಭೇದೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ, ಅತ ಆಹ —
ಅತಏವೇತಿ ।
ನನು ಜೀವಪ್ರಾಣಬ್ರಹ್ಮಣಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಯದಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಸೂತ್ರಾವತಾರಕಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವನಿಷೇಧೋಽತ ಆಹ —
ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವನಿಯಮೋ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತತ್ಸೂತ್ರಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯ ಏವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರಜ್ಞೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಾಂತರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಪ್ರಾಣಾಂತರಾಣೀತಿ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತೌ ಸ್ಥಿತೇಸ್ತದುತ್ಕ್ರಾಂತಾವುತ್ಕ್ರಾಂತೇಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ।
ಏತತ್ಸೂತ್ರಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಸಂಹಾರಭಾಷ್ಯಂ — ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಉಭೌ ವಾ ಪ್ರತೀಯೇಯಾತಾಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತದಪ್ಯುಪಾಸನಾತ್ರಯಪರತಯಾ ನಯತಿ —
ಜೀವೇತಿ ।
ಅನ್ಯತರತ್ವಂ ಉಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಮ್ — ಅಸ್ಥಿರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತ್ರಯಾಣಾಮುಪಾಸನೇ ಕಥಮುಭಾವಿತಿ ನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ —
ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಿತಿ ।
ಉಭಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಯಂ ನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕಥಮತ ಆಹ —
ನ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಏವಮೇತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥತ ಉಪಾದಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರದರ್ಶಕಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಸೂತ್ರ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.ಸೂ.೧೭) ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯಂ ದಶಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿ, ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಪಂಚೇತಿ । ಶ್ರುತೌ ಭೂತಮಾತ್ರಾಶಬ್ದೇ ದ್ವಂದ್ವಸಮಾಸಃ, ಭೂತಾನಿ ಚ ಮಾತ್ರಾಶ್ಚೇತಿ । ಭೂತಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಪಂಚ, ಮಾತ್ರಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಾನಿ ಚ ಪಂಚೇತಿ ದಶೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ದಶಾನಾಮಿತ್ಯನುಷಂಜನೀಯಂ, ಚಶಬ್ದಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪಂಚ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।
ಪಂಚಬುದ್ಧಯ ಇತಿ ।
ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಜನಿತಾ ಬುದ್ಧಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ದ್ವಂದ್ವ ಏವ । ಪ್ರಜ್ಞಾಃ ಬುದ್ಧಯಃ । ಮೀಯಂತೇ ಶಬ್ದಾದಯ ಆಭಿರಿತಿ ಮಾತ್ರಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರವ್ಯಾಖ್ಯಯೋಃ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವಿಭಜತೇ —
ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸನಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಪೂರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ, ಅತ್ರ ತ್ವೇಕಸ್ಯಾ ಉಪಾಸನಾಯಾಸ್ತ್ರಿವಿಧತ್ವಾದ್ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೇ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮುಪಾಸನಾತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಮುಪಾಸನಾತ್ರಯಂ, ಕಿಂ ವಾ ತದನುವಾದೇನ ತದಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾತ್ರಯಮಿತಿ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸನ್ನಿಧೌ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ ನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಸ್ತೃತೀಯಪಕ್ಷಃ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ತದನೂದ್ಯೇತಿ ।
ತಂ ದೂಷಯತಿ —
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದೇನೋಪಾಸನವಿಧಾವೇಕವಿಶೇಷ್ಯಾವಶೀಕಾರಾದುಪಾಸನಾನಾಂ ಚ ಪರಸ್ಪರಮಸಂಗಾತ್ಪ್ರತ್ಯುಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । — ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ — ಪ್ರಕರಣಿತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಶ್ರವಣಾದಿವದ್ಯಜ್ಞಾದಿವಚ್ಚೋಪಾಸನಾತ್ರಯಂ ವಿಧೇಯಮ್, ಅತ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನಾನಾವಾಕ್ಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅಪಿಚ ನೈವ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ; ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ರಿತಯಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟೈಕೋಪಾಸನವಿಧೇಃ — ಇತ್ಯಾಹುಃ । ತನ್ನ ; । ಯತಃ ಅಗತ್ಯಾಕಲ್ಪ್ಯೋಽಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಹಿ ಧಾರಣೇ । ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರೇಕೇಣ ನಾಪೂರ್ವಾರ್ಥಾವಧಾರಣಾ॥ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕ್ಯಾದವಗತೇ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಣಜೀವಧರ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ಯೋಜಯಿತುಮ್ । ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಸಿದ್ಧಂ ಶಕ್ಯಮನುವದಿತುಂ ನತ್ವೇವಮುಪರಿಧಾರಣಮನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾನುವಾದತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಸ್ತ್ವನಿಷ್ಠಃ, ಯಜ್ಞಾದಿವಿಧಿರಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಷಮಃ॥ ಯಚ್ಚ ತ್ರಿತಯಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಮೇಕಮುಪಾಸನಮಿತಿ, ತದಪಿ ನ; ಇಹ ಹಿ ಕಿಂ ಜೀವಪ್ರಾಣೌ ಸ್ವಧರ್ಮೈರ್ವಿಶಿಷ್ಯ ಪುನಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ, ಉತಾರುಣೈಕಹಾಯನೀವತ್ಸರ್ವವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಂ ವಿಧಾಯ ಪಾರ್ಷ್ಠಿಕೋ ಜೀವಪ್ರಾಣಯೋಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರಮೀಯತೇ ಇತಿ । ನಾದ್ಯಃ; ಜೀವಪ್ರಾಣಯೋಃ ಸ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ ಇತಿ ವೈರೂಪ್ಯಾತ್ । ನ ಚರಮಃ; ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತ್ವಾದೇಕವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ॥ ದಿವೋದಾಸಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ದೈವೋದಾಸಿಃ । ಧಾಮ ಗೃಹಮ್ ।
ಅರುನ್ಮುಖಾನಿತಿ ।
ರೌತಿ ಯಥಾರ್ಥಂ ಶಬ್ದಯತಿ ಇತಿ ರುದ್ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರ ಮುಖಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ರುನ್ಮುಖಾಃ ತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯೇ ಅರುನ್ಮುಖಾಃ । ಶಾಲಾವೃಕೇಭ್ಯಃ ಆರಣ್ಯಶ್ವಭ್ಯಃ ।
ಅಸ್ತಿತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ತಿತ್ವೇ, ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ । ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಜೀವನಾದಿಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಏವಮೇವೈತಾ ಇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಶಬ್ದಾದಯಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯೇಷು ತಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇಷು ಚ ವಿಷಯತ್ವೇನಾರ್ಪಿತಾಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾಃ ಬುದ್ಧಯಃ । ಮಾತ್ರಾಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ಪ್ರಾಣೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಅರ್ಪಿತಾನಿ । ನೇಮಿವದ್ವಿಷಯಾಃ । ಅರವದಿಂದ್ರಿಯಬುದ್ಧಯಃ । ನಾಭಿವದಾತ್ಮಾ ।
ತಾನ್ವರಿಷ್ಠ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಃ ಕಿಲಾಸ್ಮಾಸು ಕಃ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷವ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಜಗ್ಮುಃ, ಸ ಆಹ ಯಸ್ಮಿನ್ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪಾಪಿಷ್ಠಮಿವ ಭವತಿ ಸ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ । ತಥೇತಿ ವಾಗಾದಯ ಉಚ್ಚಕ್ರಮುಃ । ತಥಾಪಿ ಶರೀರಮವ್ಯಗ್ರಮವರ್ತತ ಪ್ರಾಣೋಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷಾಯಾಂ ಶರೀರಕರಣೇಷ್ವನವಸ್ಥಾಮಾಪ್ನುವತ್ಸು ತಾನ್ ಶ್ರೇಷ್ಠಂಮನ್ಯಾನ್ ಚಕ್ಷುರಾದೀನ್ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಪ್ರಾಣ ಉವಾಚ । ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಭಿಃ ಪಂಚಧಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಂ ವಿಭಜ್ಯೈತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಥತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಾನಂ ವಾನಮೇವ ವಾಣಮ್ । ವಾ ಗತಿಗಂಧನಯೋಃ । ಅಸ್ಥಿರಂ ಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದೇತದೇವೇತಿ ।
ಉತ್ಥಾಪಯತಿ ಶರೀರಾದಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ಥಮ್ ।
ಅಥ ಯಥೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾ ಜೀವಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಂಬಂಧೀನಿ ಭೂತ್ವಾ ಸರ್ವಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ತಾದೃಶತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾನಿ, ವಸ್ತುತ ಏಕಂ ಭವಂತಿ । ಅಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಂ ಫಲರೂಪಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ವವಿಷಯೋಪಾಧಿನಾಽದೂದುಹದ್ರೇಚಿತವತೀ । ತಸ್ಯಾ ದುಗ್ಧಾಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಉಪರಿ ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಾಮಲಕ್ಷಣಂ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪ್ರತಿವಿಹಿತಮ್ ।
ಉಪಹಿತಚೈತನ್ಯದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪೇ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಮಾಹ —
ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ದ್ವಾರಾ ವಾಚಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ ವಾಚಂ ಕರಣಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಮನುಭೂಯ ತಯಾ ಕರಣೇನ ಸರ್ವಾಣಿ ನಾಮಾನ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ । ವಕ್ತೃತ್ವೇನ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಪಿ ಚೈತನ್ಯಾಧೀನೇತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾದೋಹ ಉಕ್ತಃ ।
ತಾ ವಾ ಇತಿ ।
ಭೂತಾನಿ ಶಬ್ದಾದಯಶ್ಚಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಮ್ । ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದ ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಯತಿ॥ ಇಂದ್ರಿಯೇಷು ತಜ್ಜಜ್ಞಾನೇಷು ಚ ದಶ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ, ಇಂದ್ರಿಯತಜ್ಜಪ್ರಜ್ಞಾಃ ಅಧಿಭೂತಮ್, ಭೂತೇಷು ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮತೋಽದ್ವೈತಂ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಇತಿ ಏಕಾದಶಂ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣಮ್ । ಇತಿ ಶ್ರೀಮದನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಭಗವದಮಲಾನಂದವಿರಚಿತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ॥