ಅಥ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಮಾರಿಪ್ಸುಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪಯೋಗಿತಯಾ -
ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಪಿತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಾದಯಃ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುತಯೋಪದೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ ।
ನ ಚೈತೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವಮುಪಪಾದಿತಾ ಇತಿ ಕಥಂ ಹೇತುಭಾವೇನ ನ ಶಕ್ಯಾ ಉಪದೇಷ್ಟುಮಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಸಮಸ್ತಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇತೇ ನ ಪೂರ್ವಂ ಕಂಠತ ಉಕ್ತಾಸ್ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವೋಪಪದಾನೇನಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಇತ್ಯುಪಪನ್ನಸ್ತೇಷಾಮುತ್ತರತ್ರ ಹೇತುಭಾವೇನೋಪನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ರಾರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಏವಾಕಾಶಪ್ರಾಣಜ್ಯೋತಿರಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ, ತದವ್ಯಭಿಚಾರಿಲಿಂಗಶ್ರವಣಾತ್ । ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾ ಮನೋಮಯಾದೀನಾಮರ್ಥಾಂತರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವನಿರ್ಣಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತ್ವಗ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ । ಇದಮಾಮ್ನಾಯತೇ । ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಕುತಃ,
ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ।
ಯತಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ತಜ್ಜಂ, ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಲೀಯತ ಇತಿ ತಲ್ಲಂ, ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾನಿತಿ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಚೇಷ್ಟತ ಇತಿ ತದನಂ ಜಗತ್ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಅತಃ ಕಃ ಕಸ್ಮಿನ್ರಜ್ಯತೇ ಕಶ್ಚ ಕಂ ದ್ವೇಷ್ಟೀತಿ ರಾಗದ್ವೇಷರಹಿತಃ ಶಾಂತಃ ಸನ್ನುಪಾಸೀತ ।
ಅಥ ಖಲು ಕ್ರತುಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಮಿಹ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ ಆಹೋಸ್ವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಶಾರೀರೋ ಜೀವ ಇತಿ । ಕುತಃ । “ಕ್ರತುಮ್” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ವಿಹಿತಾಂ ಕ್ರತುಭಾವನಾಮನೂದ್ಯ “ಸರ್ವಮ್” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಶಮಗುಣೇ ವಿಧಿಃ । ತಥಾ ಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಥಮಪಠಿತಮಪ್ಯರ್ಥಾಲೋಚನಯಾ ಪರಮೇವ, ತದರ್ಥೋಪಜೀವಿತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸಂಕಲ್ಪವಿಧಿಃ ಪ್ರಥಮೋ ನಿರ್ವಿಷಯಃ ಸನ್ನಪರ್ಯವಸ್ಯನ್ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ವಯಮನಿರ್ವೃತ್ತೋ ನ ವಿಧ್ಯಂತರೇಣೋಪಜೀವಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಅನುಪಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತತಾಗುಣವಿಧಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮೇವ “ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಿಷಯೋಪನಾಯಕೈಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾತ್ಮನ ಏವ ನಿರೂಢಮಿತಿ ಜೀವಾತ್ಮನೋಪಾಸ್ಯೇನೋಪರಕ್ತೋಪಾಸನಾ ನ ಪಶ್ಚಾತ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧುಮರ್ಹತಿ, ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಗುಣಾವರೋಧಾತ್ । ನಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಪಿ ತು ಶಮಹೇತುವನ್ನಿಗದಾರ್ಥವಾದಃ ಶಾಂತತಾವಿಧಿಪರಃ, “ಶೂರ್ಪೇಣ ಜುಹೋತಿ” “ತೇನ ಹ್ಯನ್ನಂ ಕ್ರಿಯತೇ” ಇತಿವತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಪರಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತತಯಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈರ್ಜೀವೇ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧೈರ್ಜೀವವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಿ ತು ಜೀವಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಏವಂ ಚಾಣೀಯಸ್ತ್ವಮಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ । ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಪರಿಮೇಯಸ್ಯ ತದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರಥಮಾವಗತೇನ ಚಾಣೀಯಸ್ತ್ವೇನ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತದನುಗುಣತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ಏವಂ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಪ್ತಮೀಪ್ರಥಮಾಂತತಾ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋಪಚಾರೇಣ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ‘ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಚ ಜೀವವಿಷಯಂ, ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾದಿಬೃಂಹಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಯೋಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮವರ್ತಿನೋ ಜೀವೇಽಪಿ ಸಂಭವಂತಿ, ತದವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವ ಏವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - “ಸಮಾಸಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತದ್ಧಿತಾರ್ಥೋಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ನಿವರ್ತಕಃ ॥ ತಸ್ಮಾದಪೇಕ್ಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮನ್ಯಪರಾದಪಿ । ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಯಥಾರ್ಥತಾ” ॥ ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ಪ್ರಾಣಶರೀರ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜೀವವಾಚಕತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ತಥಾ ಹಿ - ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಸಂನಿಹಿತಂ ಚ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಂ ಸಂಪ್ರಾಪ್ಯ ತದಭಿಧಾನಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ್ । ತತ್ರ ಮನೋಮಯಪದಂ ಪರ್ಯವಸಿತಾಭಿಧಾನಂ ತದಭಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾನಾಯಾಲಂ, ತದೇವ ತು ಮನೋವಿಕಾರೋ ವಾ ಮನಃಪ್ರಚುರಂ ವಾ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯದ್ಯಾಪಿ ನ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತದ್ಯತ್ರೈಷ ಶಬ್ದಃ ಸಮವೇತಾರ್ಥೋ ಭವತಿ ಸ ಸಮಾಸಾರ್ಥಃ । ನ ಚೈಷ ಜೀವ ಏವ ಸಮವೇತಾರ್ಥೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ, ತಸ್ಯ “ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತದ್ವಿರಹಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತಯಾ, ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಚ ಸ್ವಕಾರಣಾದಭೇದಾತ್ತೇಷಾಂ ಚ ಮನೋಮಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ತದ್ದ್ವಾರಾ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ದ್ವಾರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ತದೇವೋಪಾಸ್ಯಮಸ್ತು, ನ ಪುನರ್ಜಘನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾಜ್ಜೀವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ಸ್ಯಂತೇ । ತದೇತದತ್ರ ಸಂಪ್ರಧಾರ್ಯಮ್ - ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೈರ್ಜೀವಾನಾಂ ತದಭಿನ್ನಾನಾಮಸ್ತು ತದ್ವತ್ತಾ, ತಥಾಚ ಜೀವಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಥಮಮವಗಮಾತ್ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ, ಉತ ನ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವತ್ತಾ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ । ಜೀವಲಿಂಗೈಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವತ್, ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ , ತೇಷಾಂ ಚ ಜೀವೇಽನುಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ । ವಯಂ ತು ಪಶ್ಯಾಮಃ “ಸಮಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ರೂಪೇಣ ವಿಷಯೋ ರೂಪವಾನ್ಭವೇತ್ । ವಿಷಯಸ್ಯ ತು ರೂಪೇಣ ಸಮಾರೋಪ್ಯಂ ನ ರೂಪವತ್” ॥ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಹಿ ರೂಪೇಣ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ಭೀಷಣತ್ವಾದಿನಾ ರಜ್ಜೂ ರೂಪವತೀ, ನತು ರಜ್ಜೂರೂಪೇಣಾಭಿಗಮ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಭುಜಂಗೋ ರೂಪವಾನ್ । ತದಾ ಭುಜಂಗಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ಕಿಂ ರೂಪವತ್ । ಭುಜಂಗದಶಾಯಾಂ ತು ನ ನಾಸ್ತಿ ವಾಸ್ತವೀ ರಜ್ಜುಃ । ತದಿಹ ಸಮಾರೋಪಿತಜೀವರೂಪೇಣ ವಸ್ತುಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ರೂಪವದ್ಯುಜ್ಯತೇ, ನತು ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೈರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಜೀವಸ್ತದ್ವಾನ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯ ತದಾನೀಮಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಾಜ್ಜೀವೇ ಚ ತದಸಂಭವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಂ ನ ಜೀವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏತದುಪಲಕ್ಷಣಾಯ ಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮುಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಯದ್ಯಪ್ಯಪೌರುಷೇಯ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವೇಽಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿರಚಿತಸಂದರ್ಭಾಪೇಕ್ಷರಚನತ್ವೇನಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಭಿಧಾನಂ, ತಥಾ ಚಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಿವಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪರಿಗ್ರಹಪರಿತ್ಯಾಗೌ ಚೋಪಾದನಾನುಪಾದಾನೇ ಉಕ್ತೇ, ನ ತೂಪಾದೇಯತ್ವಮೇವ । ಅನ್ಯಥೋದ್ದೇಶ್ಯತಯಾನುಪಾದೇಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಾದೇರವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಚಮಸಾದಾವಪಿ ಸಂಮಾರ್ಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನುಪಾದೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಗ್ರಹ ಉದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಪರಿಗೃಹೀತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತದ್ಗತಂ ತ್ವೇಕತ್ವಮವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ವರ್ಜಿತಮವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಇಚ್ಛಾನಿಚ್ಛೇ ಚ ಭಕ್ತಿತಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ವೇದವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯೇತೇ ಇತಿ ।
ಯತ್ಪರಂ ವೇದವಾಕ್ಯಂ ತತ್ತೇನೋಪಾತ್ತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅತತ್ಪರೇಣ ಚಾನುಪಾತ್ತಮವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ, ಏವಂ ಶಾರೀರೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ಸ್ಯಂತೇ, ಶಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾತ್ । ಶಾರೀರಗುಣಾ ಇವ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯತ ಆಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರಃ ॥ ೩ ॥ ॥ ೪ ॥ ॥ ೫ ॥
ಯತ್ತದವೋಚಾಮ ಸಮಾರೋಪ್ಯಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾರೋಪವಿಷಯೇ ಸಂಭವಂತಿ, ನತು ವಿಷಯಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾರೋಪ್ಯ ಇತಿ । ತಸ್ಯೇತ ಉತ್ಥಾನಮ್ । ಅತ್ರಾಹ ಚೋದಕಃ -
ಕಃ ಪುನರಯಂ ಶಾರೀರೋ ನಾಮೇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಭೇದಪ್ರತಿಷೇಧಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಭೇದಾಭೇದಾವೇಕತ್ರ ತಾತ್ತ್ವಿಕೌ ಭವಿತುಮರ್ಹತೋ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕಮಿಹ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಚೇತರತ್ , ತತ್ರ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಣಶ್ಚ ಮಾನಾಂತರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದ್ಬಾಧನಾಚ್ಚ ತೇನಾದ್ವೈತಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ “ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೨-೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಸಂಗತಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮೇವೈತತ್ । ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಭಿರವಿಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನೋ ಬಾಲೈಃ ಶಾರೀರ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ।
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಲಬ್ಧಜೀವಭಾವಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ಸ್ವತೋ ಭೇದೇನಾವಭಾಸತೇ । ತಾದೃಶಾಂ ಚ ಜೀವಾನಾಮವಿದ್ಯಾ, ನತು ನಿರೂಪಾಧಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಜೀವಾತ್ಮವಿಭಾಗಃ, ಸತಿ ಚ ಜೀವಾತ್ಮವಿಭಾಗೇ ತದಾಶ್ರಯಾವಿದ್ಯೇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಅನಾದಿತ್ವೇನ ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರ್ಬೀಜಾಂಕುರವದನವಕೢಪ್ತೇರಯೋಗಾತ್ । ನಚ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಶ್ಚ ಸ್ವತಃ ಕುತೋಽಕಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರಿತಾ, ಯೋ ಹಿ ಪರತಂತ್ರಃ ಸೋಽನ್ಯೇನ ಬಂಧನಾಗಾರೇ ಪ್ರವೇಶ್ಯೇತ, ನತು ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಹಿ ತದ್ಭಾಗಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿತನೀ ಬಂಧನಾಗಾರಪ್ರವೇಶಿತಾ, ಯೇನಾನುಯುಜ್ಯೇತ, ಕಿಂತ್ವಿಯಮನಾದಿಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರನಿಬಂಧನಾ ನಾನುಯೋಗಮರ್ಹತಿ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾನೀಶತಾ ನ ಹ್ಯುಪಕರಣಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾ ಕರ್ತುಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ವಿಹಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತದಪೀತಿ ॥ ೬ ॥ ॥ ೭ ॥ ವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ವೈಶೇಷ್ಯಾಭಿಧಾನಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮ್ । ತಥಾಹ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಃ ಸುಖಾದಿಸಂಭೋಗೋಽವಿದ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಜೀವಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ । ನತು ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಾವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೬ ॥ ॥ ೭ ॥॥ ೮ ॥
ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್॥೧॥ ಪ್ರಥಮಪಾದೇ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋಸ್ತ್ವಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ । ತಯೋಸ್ತು ಪ್ರಾಯಶಃ ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯವಿಷಯತಯಾ ವಾ ಯೋಗರೂಢಿವಿಷಯತಯಾ ವಾಽವಾಂತರಭೇದಃ ।
ಅಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತೇತಿ ।
ಯತ್ಸಿದ್ಧಾವರ್ಥಾದನ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಸೋಽಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಯದ್ಯರ್ಥಾಂತರರೂಢಾ ಅಪಿ ಶಬ್ದಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ, ತರ್ಹಿ ಕೈವ ಕಥಾ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗೇಷು ।
ಅಪಿಚೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದ ಏವಾಸ್ತಿ, ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಅಸ್ತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ, ತತ್ಕಥಂ ಜೀವಪರತ್ವಶಂಕಾ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾತ ಆಹ —
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ರತುಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನೇತ್ಯಾರಭ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಲ್ಲಮಿತಿ ।
ತಲ್ಲಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನನಿತೀತಿ ತದನ್ । ಕ್ರತುರ್ಧ್ಯಾನಂ ತತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ತನ್ಮಯಃ ।
ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪಾದಾಂತರತ್ವಾದೇವ ನಾವಾಂತರಸಂಗತಿಃ ।
ಸ್ವವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಜೀವೋಪಾಸನಾನುವಾದೇನ ಶಮವಿಧಿಪರತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಮುಪಾಸ್ಯಸಮರ್ಪಕಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕ್ರತುಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಗಪ್ರತೀತಾಯಾಃ ಕ್ರತುಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯನುವಾದಸ್ತತ್ರಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನನು ಸಂಕಲ್ಪವಿಧೇರುಪಾಸ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಮ್, ಅತ ಆಹ —
ಏವಂಚೇತಿ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಗುಣವಿಧ್ಯರ್ಥಮಾಶ್ರಯದಾನಾಯೋಗಾನ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರೇವಾಪೇಕ್ಷಾಪೂರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಮದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ —
ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿ ಚೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತೀತಿಸಮಯಾವಗತತ್ವಮ್ ।
ಯದಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಂ, ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಹೇತುವನ್ನಿಗದ್ಯತ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ॥ ಶೂರ್ಪೇಣ ಜುಹೋತೀತ್ಯಾಮ್ನಾಯ ತೇನ ಹೀತಿ ಶ್ರುತಮ್ । ತತ್ರ ಹಿಶಬ್ದಶ್ರುತೇಃ ಸ್ತುತೌ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾದನ್ನಕರಣತ್ವಂ ಶೂರ್ಪಹೋಮೇ ಹೇತುರುಪದಿಷ್ಟಃ । ತಥಾಚ ಯದ್ಯದನ್ನಕರಣಂ ದರ್ವ್ಯಾದಿ ತೇನ ತೇನ ಹೋತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ । ಶೂರ್ಪಂ ಹಿ ಹೋಮಕರಣಂ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಗಮ್ಯತೇ, ವಿಧ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚ ನ ಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶೂರ್ಪಸ್ತುತಿಃ ।
ಯತ್ತು ಹೇತೌ ಹಿಶಬ್ದಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ತನ್ನ; ನಹಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ವ್ಯಾದಿನಾ ಶಕ್ಯಮನ್ನಂ ಕರ್ತುಮ್ । ಅಥ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಿವೃತ್ತಿತಾ ಹೇತುವಚನಸ್ಯ । ನನು ಶೂರ್ಪಸ್ತುತಾವಪಿ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್, ನಹಿ ತೇನಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ನಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ಅದ್ಧಾ; ಸ್ತುತಿರ್ಹ್ಯನುವಾದತ್ವಾದ್ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಿ ಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಹೇತ ನ ವಿಧಿರಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೨.ಸೂ.೨೬ — ೩೦)ಅತ್ರಾಯಂ ವಿಶೇಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಸಮಾಸ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿರ್ವಿಗ್ರಹವಶಾದಂತರ್ಗರ್ಭಿತಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥವಾನ್, ಸರ್ವನಾಮ ಚ ಸನ್ನಿಹಿತಾವಲಂಬೀತಿ ಸಮಾಸಃ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತೇನ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಮುಕ್ತಾ ।
ನನು ನ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯವದಿಹ ವಾಕ್ಯಾಂತರೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತಿ ಸನ್ನಿಧಾಪಿಕಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ, ಯತಃ ಸರ್ವನಾಮ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತ, ಅತಃ ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥೇನ ಮನೋಮಯ ಇತಿ ಮಯಡರ್ಥೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತಿರತ ಆಹ —
ತದ್ಧಿತಾರ್ಥೋಽಪೀತಿ ।
ಸೋಽಪಿ ವಿಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್, ಅತೋ ನಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಮಕಃ; ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಪರಾದಪಿ ಶಮವಿಧಿಸ್ತುತಿಪರಾದಪಿ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಲಿಂಗಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಾಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ತದಭಿಧಾನಂ ಸಮಾಸಾಭಿಧಾನಮ್ । ತದ್ಧಿತಾರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತತ್ರ ಮನೋಮಯಪದಮಿತಿ ।
ಏಷ ಮನೋಮಯಶಬ್ದೋ ಜೀವ ಏವ ನಿವಿಷ್ಟಾವಯವಾರ್ಥಃ, ನತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ; ತಸ್ಯ ಮನ ಆದಿವಿರಹಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯೇತಚ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕುತೋ ನ ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ —
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ವಿಕಾರವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಜೀವಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಕಾರತ್ವಂ ಜೀವಾನಾಮವಚ್ಛೇದಾಪೇಕ್ಷಂ ।
ಯದಿ ಜೀವದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನೋಮಯತ್ವಂ, ತರ್ಹಿ ಜೀವೇ ಏವ ಮನೋಮಯಪದಂ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ತದೇವ ಸಮಾಸಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಃ ಪರಿಪೂರಕಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಬಲಾಬಲವಿವೇಕಾಯ ಪಕ್ಷವಿಭಾಗಂ ಕರೋತಿ —
ತದೇತದಿತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಲಿಂಗೈಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಿಭಿಸ್ತದಭಿನ್ನಜೀವಾನಾಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಥಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಭಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮವತ್ತಾ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾಜ್ಜೀವಲಿಂಗೈಸ್ತದ್ವದ್ ಜೀವಲಿಂಗವದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷೇ ಲಾಭಮಾಹ —
ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾಯಮಾನೇನ ಸಮಾರೋಪ್ಯರೂಪೇಣಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಿಷಯೋ ರೂಪವಾನ್ ಭವೇತ್, ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವೇನ ಸಮಾರೋಪಕಾಲೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್, ವಿಷಯಸ್ಯ ತು ರೂಪೇಣಾಸಾಧಾರಣೇನ ಜ್ಞಾಯಮಾನೇನ ಸಮಾರೋಪ್ಯಂ ನ ರೂಪವದಧಿಷ್ಠಾನಾಸಾಧಾರಣರೂಪಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಸಮಾರೋಪ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಧಿಷ್ಠಾನಾಸಾಧಾರಣರೂಪಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಯದ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಮನೋಮಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾತ್ತತ್ಪ್ರತೀತಿಃ, ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಸೂತ್ರವಿವರಣಾವಸರೇ ‘‘ಇಹ ಚ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’’ತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯೇವಾಹ, ನ ಪುನರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಽಪಿ ಸರ್ವಕಾಮ ಇತ್ಯಾದಿಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ಶ್ರುತಮಿತಿ, ಅತಆಹ —
ಏತದುಪಲಕ್ಷಣಾಯೇತಿ॥೧॥
ಭಾಷ್ಯೇ ತ್ವಪೌರುಷೇಯಶಬ್ದೇನ ನ ಕರ್ಮಭಾವ ಉಕ್ತಃ, ಕಿಂ ತು ಪುಂಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಃ ।
ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಾಭಿಧಾನಮಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯನಿಷೇಧಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಉಪಾದಾನೇನ ಫಲೇನೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಪಾದಾನಂ ನಾಮ ಪರಿಗ್ರಹೋ ನತೂಪಾದೇಯತ್ವಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧಾತುಂ ಸಿದ್ಧವನ್ನಿರ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್ । ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮುಪಾದೇಯತ್ವಮ್ । ಉದ್ದೇಶ್ಯಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಗ್ರಹಂ ಸಂಮಾರ್ಷ್ಟೀತ್ಯತ್ರೋದ್ದೇಶ್ಯಗ್ರಹಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಚಮಸಾದೇರಪಿ ಸಂಮಾರ್ಗಪ್ರಸಂಗಃ ಸ ಚಾಯುಕ್ತಃ । ಚಮಸಾಧಿಕರಣೇ (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೬ — ೧೭) ಹಿ ಪ್ರಕೃತಯಾಗಸಂಬಂಧಿಸೋಮಾಧಾರತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣ ಗ್ರಹಪದಸ್ಯ ಚೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚಮಸಾನಾಮಪಿ ಸಂಮಾರ್ಗಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಕೇವಲಂ ಸಂಮಾರ್ಗವಿಧ್ಯಯೋಗಾದುದ್ದೇಶ್ಯೇನ ಭಾವ್ಯಂ; ತಚ್ಚ ಗ್ರಹಶಬ್ದೇನ ಸಮರ್ಪಿತಮ್ । ನ ಚ ಚಮಸಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೋ ಗ್ರಹಶಬ್ದಃ ; ಗ್ರಹಯಾಗಾವಾಂತರಾಪೂರ್ವಸಾಧನತ್ವಸ್ಯಾಂತರಂಗಸ್ಯ ತೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ವ್ರೀಹಿಯವಯೋಸ್ತ್ವವಾಂತರಾಪೂರ್ವಭೇದಾಭಾವಾದ್ವ್ರೀಹೀನ್ ಪ್ರೋಕ್ಷತೀತ್ಯತ್ರ ವ್ರೀಹಿಶಬ್ದೋ ಯವೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಗ್ರಹೇಷ್ವೇವ ಸಂಮಾರ್ಗ ಇತಿ॥
ನನು ಪರಿಗ್ರಹೋ ಯದಿ ಉದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧಿಪರಿಗೃಹೀತಸ್ತರ್ಹಿ ತದೇಕತ್ವಮಪಿ ಪಶ್ವೇಕತ್ವವದ್ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —
ತದ್ಗತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಗ್ರಹಗತಂ ತ್ವೇಕತ್ವಂ ಗ್ರಹಾನ್ಪ್ರತ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಯುಕ್ತಾ ಹಿ ಪಶುನಾ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರೋಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾದೇಕಲವಿವಕ್ಷಾ; ಏಕಪ್ರಸರತಯಾ ಏಕಪಶುವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧಿಸಂವಾತ್, ಅತ್ರತು ಗ್ರಹತ್ವೈಕತ್ವೋದ್ದೇಶೇನ ಸಂಮಾರ್ಗವಿಧಾಬುದ್ದಿಶ್ಯಮಾನಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಮಸಂಬಂಧಾದ್ಗ್ರಹೇ ಏವೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ಪರ್ಯವಸಾನಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಗ್ರಹಂ ಸಂಮಾರ್ಟಿ ತಂ ಚೈಕಮಿತಿ, ತತಶ್ಚ ಬಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದೇಽಪ್ಯುಪಾದೇಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಾವಿವಕ್ಷಿತಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಚ್ಛಾನಿಚ್ಛೇ ಗೌಷ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ —
ಇಚ್ಛಾನಿಚ್ಛೇ ಚೇತಿ ।
ಕೋ ಗುಣಃ ? ಸ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —
ತದಿದಮಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮುಭಯಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಾಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಮಾಶಂಖ್ಯಾಹ —
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರಬಾಧೇ ಸ್ಥಿತೇ ವಿನಿಗಮಮಾಹ—
ತತ್ರೇತಿ ।
ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಾದದ್ವೈತಂ ತತ್ವಮಿತಿ ಕುತಃ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಾದ್ , ಅತ ಆಹ—
ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಣಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿದಿಮಾತ್ರ ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚಾನ್ಯೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ತದ್ಬಾಧನಾತ್ ತೈರ್ವೇದಾಂತೈರ್ಬಾಧನಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸೂತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ—
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಭೇದಾನುವಾದಿತ್ವೇನ ಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತಾದೃಶಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅನಾದಿತ್ವೇನೇತಿ ।
ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರ್ಬೀಜಾಂಕುರವದ್ಧೇತುಮತ್ತ್ವೇ ಜೀವಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ — ತಸ್ಮಾದುತ್ತರೋತ್ತರಜೀವಾಭಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭ್ರಮನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಮತ್ರೋಕ್ತಮ್ । ಅನಾದಿಸ್ತ್ವವಿದ್ಯಾ ಜೀವೋಪಾಧಿರ್ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ॥ ಅನಾದಿಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋಶ್ಚೇತರೇತರತಂತ್ರತ್ವಮವಿದ್ಯಾತತ್ಸಂಬಂಧಯೋರಿವಾವಿರುದ್ಧಮ್ । ಸ್ವಾಶ್ರಿತಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ಕಿಮತಃ? ಉತ್ಪತ್ತಿಜ್ಞಪ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯಸ್ಯ ದೋಷತಾ । ನಚಾನಯೋರುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಅನಾದಿತ್ವಾತ್, ಪ್ರತೀತಿಸ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತದ್ಬಲಾದವಿದ್ಯಾಯಾಃ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವಸ್ಕಂಧಾರೂಢಾರೋಹವತ್ಸ್ವಾಶ್ರಿತಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಾಶ್ರಿತಾಶ್ರಿತತ್ವಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಮಿತಾವವಿರೋಧಾದಪ್ರಮಿತಾವವ್ಯಾಪ್ಯಾದಸ್ಮಾದವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ದುಷ್ಪ್ರಸಂಜನತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಚ ನೈವ ಕುಂಡಬದರವದಧರೋತ್ತರೀಭಾವಃ ; ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರಮೂರ್ತತ್ವಾತ್, ಅವಚ್ಛೇದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ತು ತತ್ರೇತರೇತರಾಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಾದಿಷು ಸುಲಭೋದಾಹರಣಮ್॥ ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಿವರ್ತಾನಾಮಾಶ್ರಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಶುಕ್ತಿವತ್ । ಜೀವಾವಿದ್ಯಾದಿಕಾನಾಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸರ್ವಮನಾಕುಲಮ್ ॥
ನ ವೈಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರಯೋಗಾದೇವೇಷ್ಟಸಿದ್ಧೌ ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯೋಗೋಽತಿಶಯದ್ಯೋತನಾಯ ।
ತಮೇವಾಹ —
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಅತಿಶಯಸ್ಯ ಭಾವಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೋ, ನನು ವಿಶೇಷಸ್ವರೂಪಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಧಿಕರಣಮ್॥