ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ ।
ಕಠವಲ್ಲೀಷು ಪಠ್ಯತೇ - ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚೋಭೇ ಭವತ ಓದನಃ । ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಂ ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾದನೀಯೌದಾನೋಪಸೇಚನಸೂಚಿತಃ ಕಶ್ಚಿದತ್ತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅತ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಭೋಕ್ತೃತಾ ವಾ ಸಂಹರ್ತೃತಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃತಾಸ್ತಿ, “ಅನಶ್ರನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೋಕ್ತೃತಾಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಜೀವಾತ್ಮನಶ್ಚ ಭೋಕ್ತೃತಾವಿಧಾನಾತ್ “ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ತದ್ಯದಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮತ್ತೃತ್ವಂ ತತೋ ಮುಕ್ತಸಂಶಯಂ ಜೀವಾತ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿ ಚಾಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತೋ ಭೋಗಾಯತನತಯಾ ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ ಸಂಭವತಿ ಭೋಗ್ಯಮ್ । ಅಥ ತು ಸಂಹರ್ತೃತಾ ಭೋಕ್ತೃತಾ, ತತಸ್ತ್ರಯಾಣಾಮಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮನಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪನ್ಯಾಸೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾದ್ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಮತ್ತಾ ಅಗ್ನಿರಾಹೋ ಜೀವ ಉತಾಹೋ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ತತ್ರೌದನಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧೌ ವಿಪರಿವರ್ತತೇ, ಚರಮಂ ತು ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಭೋಕ್ತೈವಾತ್ತಾ । ತಥಾ ಚ ಜೀವ ಏವ । “ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ತುತಿಃ । ಯದಿ ತು ಸಂಹಾರಕಾಲೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವ ಏವಾತ್ತೇಹೋಪಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಯದಿ ತು ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮತ್ತೃತ್ವಂ ತಥಾಪ್ಯಗ್ನಿರತ್ತಾ, “ಅಗ್ನಿರನ್ನಾದಃ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಭಿಧೀಯತೇಅತ್ತಾತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಕುತಃ, ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ । “ಉಭೇ ಯಸ್ಯೋದನಃ” ಇತಿ “ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಯದಿ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಗಾಯತನತಯಾ ತತ್ಸಾಧನತಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಃ ಸ್ಥಿತಃ, ನ ತರ್ಹ್ಯೇದನಃ । ನಹ್ಯೋದನೋ ಭೋಗಾಯತನಂ, ನಾಪಿ ಭೋಗಸಾಧನಂ, ಅಪಿ ತು ಭೋಗ್ಯಃ । ನಚ ಭೋಗಾಯತನಸ್ಯ ಭೋಗಸಾಧನಸ್ಯ ವಾ ಭೋಗ್ಯತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಮೃತ್ಯುರುಪಸೇಚನತಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಚ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿರೂಪೋ ಭಕ್ಷ್ಯಃ, ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ರೂರಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಘ್ರಾದೇಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಭವೇತ್ ನ ತು ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವಜೀವಸ್ಯ । ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರವಿಷಯಮಪಿ ಸರ್ವಜೀವಸ್ಯಾತ್ತೃತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ, ಕಿಮಂಗ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನವ್ಯಾಪ್ತಂ ಚರಾಚರಮ್ । ನ ಚೌದನಪದಾತ್ಪ್ರಥಮಾವಗತಭೋಗ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನ ಯಥಾಸಂಭವಮತ್ತೃತ್ವಂ ಯೋಜ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಹ್ಯೋದನಪದಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ, ಕಿಂತು ಲಕ್ಷಣಯಾ । ನಚ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಭೋಗ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನ “ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ, “ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚ” ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೀ ಸಂಕೋಚಮರ್ಹತಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೇ ಏವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇ, ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನೇನ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರೋಪಸ್ಥಾಪನಾತ್ । ಪ್ರಾಣಿಷು ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯನಿವೃತ್ತೇರಶಾಬ್ದತ್ , ವಾತನರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾಚ ಚರಾಚರಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ । ನಾಗ್ನೇಃ । ನಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ । ತಥಾಚ “ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ನ ಹಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । “ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸಃ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚ ದುರ್ಜ್ಞಾನತೋಪಪತ್ಸ್ಯತೇ । ಜೀವಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನ ದುರ್ಜ್ಞಾನತಾ । ತಸ್ಮಾದತ್ತಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೯ ॥ ॥ ೧೦ ॥
ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್॥೧॥ ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುರುಪಸೇಚನಮೋದನಮಿಶ್ರಘೃತವದ್ । ತಂ ನಾವಿರತೋ ದುಶ್ಚರಿತಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತೋಪಾಯವಾನ್ಯಥಾ ವೇದ ಇತ್ಥಮನ್ಯಸ್ತದ್ರಹಿತಃ ಕೋ ವೇದ । ಯತ್ರ ಸೋಽತ್ತಾ ಕಾರಣರೂಪೋ ವರ್ತತೇ ತಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮನಂ ಕೋ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾಂತೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತೋಕ್ತೇರಿಹ ನ ಸೋಽತ್ತೇತಿ ಸಂಗತಿಃ । ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ಅತ್ತುರಶ್ರವಣಾದತ್ತೇತಿ ಸೂತ್ರಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರಚೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಮತ್ತೃತ್ವಂ ನಾಗ್ನಿಪರಮಾತ್ಮಸಾಧಾರಣಮ್, ಕಥಂ ಸಂಶಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಯದಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮತ್ತೃತ್ವಮ್, ತದಾ ನ ಪರಮಾತ್ಮಶಂಕೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚ ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಯೋರನ್ಯ ಇತಿ ।
ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚ ನ ಪರಮಾತ್ಮಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ —
ತದ್ಯದೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿನಿರ್ದೇಶಾದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮತ್ತುರಿಹ ನ ನಿಶ್ಚಿತಮಪಿ ತು ಜೀವಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಾದಿನಾ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥೋ ಯದಿಕಾರಃ ।
ನನು ಜೀವಸ್ಯ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಸಾಧ್ಯಮತ ಆಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಶರೀರಂ ಭೋಗಾಯತನಮ್ । ಛಾಗಾದಿ ಕಸ್ಯ ಚಿದ್ಭೋಗ್ಯಮ್ ।
ಯದಿ ನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ಸಂಶಯಃ? ಕುತಸ್ತರ್ಹ್ಯತ ಆಹ —
ಅಥತ್ವಿತಿ ।
ಅತಏವ ಪೂರ್ವಂ ಮುಕ್ತಸಂಶಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಭವತಿ ಸಂಶಯ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ।
ಭೋಕ್ತೃತೇತಿ । ಅತ್ತೃತೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ವನಿತಾದಿಷು ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್, ಅತ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಾಧನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಪಾದಯತಿ —
ಅತ್ರೌದನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ॥
ಓದನಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಸಂಬಭ್ರಾಮ ಭಾರತೀವಿಲಾಸಃ — ನ ಹಿ ಮುಖ್ಯ ಓದನೋ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೇ, ನ ಚೋಪಚರಿತೌದನಾದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ । ಯದಾಹ — ಉಪಮೈವ ತಿರೋಭೂತಭೇದಾ ರೂಪಕಮಿಷ್ಯತೇ । ಅಲಂಕಾರೋ ರೂಪಕಾಖ್ಯಃ ಕಠವಲ್ಲೀಕವೇರಯಮ್॥ ಇತಿ॥ ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಓದನಭೋಕ್ತರ್ಯನೋದನಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋರೋದನತ್ವೇನ ರೂಪಕಮವಕಲ್ಪತೇ । ಯಥಾ ’’ಯಸ್ಯ ಮೃಗಯಾವಿನೋದೇ ಮೃಗಾಃ ಪರನರಪತಯ’’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಏವ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಏವಮಿಹೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಲಯೇ ಜೀವನಾಶಾತ್ಕಥಮಜತ್ವಮತ ಆಹ —
ಸಂಹಾರೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರ ಉಪಲಕ್ಷಣಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ।
ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಅಗ್ನಿರೇವ ಸಂಹೃತೇತ್ಯಾಹ —
ಯದಿತ್ವಿತಿ ।
ತವಾಪಿ ಭಾಕ್ತ ಓದನಶಬ್ದಃ, ಸ ಮಮಾಪೀತ್ಯಾಹ —
ನ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹ್ಯೋದನಸ್ತತ್ರಾಹ —
ಅಪಿತ್ವಿತಿ ।
ಓದನ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ಅಪಿಚೌದನಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಪದಾನುಸಾರೇಣೌದನಗತವಿನಾಶಿತ್ವಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೋಪಲಕ್ಷಿತಜಗದ್ವಿನಾಶಕರ್ತೇಶ್ವರಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದವಾದ್ಯೋದನಪದಾತ್ ಪ್ರಥಮಂ ಭೋಕ್ತಾ ಭಾತೀತಿ, ಅತ್ರಾಹ —
ನ ಚೌದನಪದಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಓದನಪದಸ್ಯ ಭಕ್ತವಾಚಿನೋ ಭೋಗ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ತವಾಪಿ ಜಘನ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾಽಽಶ್ರವಣಾತ್ತದ್ಬಲಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಮೃತ್ಯುಶ್ರುತೀನಾಂ ನ ಸಂಕೋಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಮೃತ್ಯುಪದಾದ್ವಿನಾಶಿವಸ್ತುವಿವಕ್ಷಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಗ್ರಹಣಮತ ಆಹ —
ಪ್ರಾಣಿಷ್ವಿತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾಭ್ಯಾಮಿತರವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —
ಅನ್ಯನಿವೃತ್ತೇರಿತಿ ।
ಪಂಚಪಂಚನಖಾದೌ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಃ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಫಲಮ್ । ತಯಾ ಚಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಃ । ಇಹಾನ್ಯನಿವೃತ್ತಿರನರ್ಥಿಕಾ; ಪುರುಷಾರ್ಥವಿಶೇಷಾನವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾಯೋಪಾಧೇಃ ಪರಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ – ತಥಾಚೇತಿ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಮತ್ತ್ರಧಿಕರಣಮ್॥