ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ।

ಸಂಶಯಮಾಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -

ಯದಿ ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -

ಅಥ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿತಿ ।

ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತಾಬಲಾತ್ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಾಸಂಭವೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಂಶಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -

ಅತ್ರಾಹಾಕ್ಷೇಪ್ತೇತಿ ।

ಋತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಅವಶ್ಯಂಭಾವೀತಿ ಯಾವತ್ ।

ಸಮಾಧತ್ತೇ -

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾದನ್ಯೌ ತಾವತ್ಪಾತಾರಾವಶಕ್ಯೌ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತದಿಹ ಬುದ್ಧೇರಚೈತನ್ಯೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಭೋಕ್ತೃತ್ವನಿಷೇಧೇನ ಜೀವಾತ್ಮೈವೈಕಃ ಪಾತಾ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ “ಸೃಷ್ಟೀರುಪದಧಾತಿ” ಇತಿವತ್ ದ್ವಿವಚನಾನುರೋಧಾದಪಿಬತ್ಸಂಸೃಷ್ಟತಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯ ಪಿಬಚ್ಛಬ್ದೋ ಲಕ್ಷಯನ್ಸ್ವಾರ್ಥಮಜಹನ್ನಿತರೇತರಯುಕ್ತಪಿಬದಪಿಬತ್ಪರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ತು ವಾ ಮುಖ್ಯ ಏವ, ತಥಾಪಿ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -

ಯದ್ವೇತಿ ।

ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಪಾತುರಿವ ಪಾಯಯಿತುರಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಸೋಽಪಿ ಕರ್ತಾ । ಅತ ಏವ ಚಾಹುಃ - “ಯಃ ಕಾರಯತಿ ಸ ಕರೋತ್ಯೇವ” ಇತಿ । ಏವಂ ಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಕಥಂಚಿತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ಯಥಾ ಕಾಷ್ಠಾನಿ ಪಚಂತೀತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಖ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ತದೇವಂ ಸಂಶಯಂ ಸಮಾಧಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -

ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವಿತಿ ।

'ನಿಯತಾಧಾರತಾ ಬುದ್ಧಿಜೀವಸಂಭವಿನೀ ನಹಿ । ಕ್ಲೇಶಾತ್ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಾ ಸರ್ವಗೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ” ॥ ನಚ ಪಿಬಂತಾವಿತಿವತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟಪದಮಪಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಂ ಯುಕ್ತಂ, ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಬುದ್ಧಿಜೀವಯೋಶ್ಚ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿಚ “ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತಿ ಸುಕೃತಲೋಕವ್ಯವಸ್ಥಾನೇನ ಕರ್ಮಗೋಚರಾನತಿಕ್ರಮ ಉಕ್ತಃ । ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಚ ಕರ್ಮಗೋಚರಮನತಿಕ್ರಾಂತೌ । ಜೀವೋ ಹಿ ಭೋಕ್ತೃತಯಾ ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಭೋಗಸಾಧನತಯಾ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಗೋಚರೇ ಸ್ಥಿತೌ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಯ ತದಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಛಾಯಾತಪಾವಿತಿ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಾವುಕ್ತೌ । ನಚ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನಸ್ತಮಃ, ಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಾತ್ । ಬುದ್ಧಿಸ್ತು ಜಡತಯಾ ತಮ ಇತಿ ಶಕ್ಯೋಪದೇಷ್ಟುಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವತ್ರ ಕಥ್ಯೇತೇ ಇತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಪನುತ್ತಯೇ ಬುದ್ಧೇರ್ಭೇದೇನ ಪರಲೋಕೀ ಜೀವೋ ದರ್ಶನೀಯ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ । ಏವಂಪ್ರಾಪ್ತೇಭಿಧೀಯತೇ - “ಋತಪಾನೇನ ಜೀವಾತ್ಮಾ ನಿಶ್ಚಿತೋಽಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತಾ । ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಸರೂಪೇಣ ನ ತು ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿರೂಪಯಾ ॥ ೧ ॥ ಪ್ರಥಮಂ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಾವಗತೇ ಸತಿ । ಗುಹ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚರಮಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮವಿರೋಧತಃ” ॥ ೨ ॥ ಗೌಃ ಸದ್ವಿತೀಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಜಾತೀಯೇನೈವ ಗವಾಂತರೇಣಾವಗಮ್ಯತೇ, ನ ತು ವಿಜಾತೀಯೇನಾಶ್ವಾದಿನಾ । ತದಿಹ ಚೇತನೋ ಜೀವಃ ಸರೂಪೇಣ ಚೇತನಾಂತರೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ತ್ವಚೇತನಯಾ ವಿರೂಪಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ । ತದೇವಂ “ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಮವಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದನುರೋಧೇನ ಚರಮಂ ಗುಹಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಶಾಲಗ್ರಾಮೇ ಹರಿರಿತಿವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಬಹುಲಂ ಹಿ ಗುಹಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಯ ಆಹುಃ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಹಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಷು ದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಏವಂಚ ಪ್ರಥಮಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾನುರೋಧೇನ ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ಛಾಯಾತಪತ್ವಮಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಶುದ್ಧಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತದನಾಶ್ರಯತಯಾ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೧ ॥

ಇಮಮೇವ ನ್ಯಾಯಂ “ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ” (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುದಾಹರಣೇ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ಯೋಜಯತಿ -

ಏಷ ಏವ ನ್ಯಾಯ ಇತಿ ।

ಅತ್ರಾಪಿ ಕಿಂ ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಉತ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿತಿ ಸಂಶಯ್ಯ ಕರಣರೂಪಾಯಾ ಅಪಿ ಬುದ್ಧೇರೇಧಾಂಸಿ ಪಚಂತೀತಿವತ್ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರಾದ್ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವಿಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಿತವ್ಯಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತಶ್ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಸ್ಫೋರಿತಃ । ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚ “ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನಃ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಮಂತ್ರೇ ।

ನ ಖಲು ಮುಖ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಕರಣೇ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಮುದ್ಧಾಟಯತಿ -

ಅಪರ ಆಹ ।

ಸತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಃ ।

ಶಂಕತೇ -

ಸತ್ತ್ವಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಾರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿರಾಕರೋತಿ -

ತನ್ನೇತಿ ।

ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ।

ಯೇನೇತಿ ಕರಣಮುಪದಿಶತಿ । ತತಶ್ಚ ಭಿನ್ನಂ ಕರ್ತಾರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮ್ ।

ಯೋಽಯಂ ಶಾರೀರ ಉಪದ್ರಷ್ಟೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಏವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರ್ಥಃ,

ವಚನವಿರೋಧೇ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -

ನಾಪ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಭಜತ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಸ್ಯ ಭಜೇತ, ಯದಿ ಹಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ । ತಸ್ಯ ತು ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಯಾಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯನ್ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಪಿ ಸ್ವೀಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಿಚ ।

ತಾವೇತೌ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ನ ಹ ವಾ ಏವಂವಿದಿ ಕಿಂಚನ ರಜ ಆಧ್ವಂಸತ ಇತಿ ।

ರಜೋಽವಿದ್ಯಾ ನಾಧ್ವಂಸನಂ ಸಂಶ್ಲೇಷಮೇವಂವಿದಿ ಕರೋತೀತಿ ।

ಏತಾವತೈವ ವಿದ್ಯೋಪಸಂಹಾರಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಪರತಾಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -

ತಾವತಾ ಚೇತಿ ।

ಚೋದಯತಿ -

ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।

ನಿರಾಕರೋತಿ -

ಉಚ್ಯತೇ - ನೇಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ಅನಶ್ನನ್ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಚಾಕಶೀತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಶಂಕೇತ, ಯದಿ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾ ನಾಶ್ನಾತಿ, ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾವಗಮಃ, ಚೈತನ್ಯಸಮಾನಾಧಿಕರಣಂ ಹಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮವಭಾಸತ ಇತಿ । ತನ್ನಿರಾಸಾಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನೇದಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವತಃ, ಅಪಿತು ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಸುಖಾದಿರೂಪಪರಿಣತಂ ಚಿತಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯೋಪಪನ್ನಚೈತನ್ಯಮಿವ ಭುಂಕ್ತೇ, ನತು ತತ್ತ್ವತೋ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭುಂಕ್ತೇ । ತದೇತದಧ್ಯಾಸಾಭಾಷ್ಯೇ ಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ತದನೇನ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೋದ್ಧಾಟಿತಾ ॥ ೧೨ ॥