ಅಂತರ ಉಪಪತ್ತೇಃ ।

ನನು “ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೨೦) ಇತ್ಯನೇನೈವೈತದ್ಗತಾರ್ಥಮ್ । ಸಂತಿ ಖಲ್ವತ್ರಾಪ್ಯಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವದೇವತಾಸ್ವಸಂಭವಿನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮೋಪದೇಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಪಾದಾನಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ - “ಏಷ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಪರೋಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ತಥಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ತು ಯುಜ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥ ಉಪಕ್ರಮವಶಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತರೇಷಾಂ ಹಿ ವರ್ಣನಮ್ । ಕೃತಂ ನ್ಯಾಯೇನ ಯೇನೈವ ಸ ಖಲ್ವತ್ರಾನುಷಜ್ಯತೇ” ॥ ೨ ॥ “ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನೌ ಪ್ರಥಮಮವಗತಾವಿತಿ ತದನುರೋಧೇನ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಾದಯಃ ಪಶ್ಚಾದವಗತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ “ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಥಮಮವಗತೇ ಛಾಯಾಪುರುಷೇ ತದನುರೋಧೇನಾಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಾದಯಃ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಃ । ತತ್ರ ಚಾಮೃತತ್ವಂ ಕತಿಪಯಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅಭಯತ್ವಮಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಪುರುಷತ್ವಂ ಪುರುಷಾಕಾರತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮತ್ವಂ ಕನೀನಿಕಾಯತನತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಮುಕ್ತರೂಪಾಮೃತತ್ವಾದಿಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ವಾಮನೀತ್ವಾದಯೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯೈವ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತವ್ಯಾಃ । ಕಂ ಚ ಖಂ ಚೇತ್ಯಾದಿ ತು ವಾಕ್ಯಮಗ್ನೀನಾಂ ನಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಮರ್ಹತಿ । “ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ಗತ್ಯಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ನ ತೂಕ್ತಪರಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣ ತು ಜೀವದೇವತೇ ಉಪನ್ಯಸ್ತೇ, ಬಾಧಕಾಂತರೋಪದರ್ಶನಾಯ ಚೈಷ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾಭಾವಾತ್ । “ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾ”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೨೦) ದಿತ್ಯನೇನ ನಿರಾಕೃತತ್ವಾತ್ ।

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -

ಯ ಏಷ ಇತಿ ।

'ಅನಿಷ್ಪನ್ನಾಭಿಧಾನೇ ದ್ವೇ ಸರ್ವನಾಮಪದೇ ಸತೀ । ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಭವೇತಾಮಭಿಧಾತೃಣೀ” ॥ ಸಂನಿಹಿತಾಶ್ಚ ಪುರುಷಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತೇ ಚ ನ ಯಾವತ್ಸ್ವಾರ್ಥಮಭಿದಧತಿ ತಾವತ್ಸರ್ವನಾಮಭ್ಯಾಂ ನಾರ್ಥತುಷೋಽಪ್ಯಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ಕುತಸ್ತದರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತಾ । ಪುರುಷಾತ್ಮಶಬ್ದೌ ಚ ಸರ್ವನಾಮನಿರಪೇಕ್ಷೌ ಸ್ವರಸತೋ ಜೀವೇ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವಾ ವರ್ತೇತೇ ಇತಿ । ನಚ ತಯೋಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದರ್ಶನಮಿತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಪುರುಷಪದಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಾರ್ಥಾನುರೋಧೇನ ಯ ಏಷ ಇತಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚ ಯಥಾಸಂಭವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ಸಿದ್ಧವದುಪಾದಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮ್ । ವಿದುಷಃ ಶಾಸ್ತ್ರತ ಉಪಲಬ್ಧಿರೇವ ದೃಢತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವದುಚಪರ್ಯತೇ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಿ ಚ ತದೇವ ಚರಮಂ ಪ್ರಥಮಾನುಗುಣತಯಾ ನೀಯತೇ ಯನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಲ್ಪಂ ಚ । ಇಹ ತ್ವಮೃತತ್ವಾದಯೋ ಬಹವಶ್ಚಾಶಕ್ಯಾಶ್ಚ ನೇತುಮ್ । ನಹಿ ಸ್ವಸತ್ತಾಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಮಮೃತತ್ವಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಕಿಂ ನಾಮ ನಾಮೃತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಮೃತಪದಮ್ । ಭಯಾಭಯೇ ಅಪಿ ಚೇತನಧರ್ಮೌ ನಾಚೇತನೇ ಸಂಭವತಃ । ಏವಂ ವಾಮನೀತ್ವಾದಯೋಽಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೇತುಮಶಕ್ಯಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೋಪಪಾದಿತಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

'ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ಯಾದಾಶಂಕಾ । ನನು ಸರ್ವಗತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷೇಣ ಚಕ್ಷುರೇವ ಸ್ಥಾನಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ, ತತ್ಪರಿಹರತಿ, ಶ್ರುತಿಃ - “ತದ್ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸಾರ್ಪಿರ್ವೋದಕಂ ವಾ ಸಿಂಚತಿ ವರ್ತ್ಮನೀ ಏವ ಗಚ್ಛತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ । ವರ್ತ್ಮನೀ ಪಕ್ಷಸ್ಥಾನೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿನಿರ್ಲೇಪಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿರ್ಲೇಪಂ ಚಕ್ಷುರೇವ ಸ್ಥಾನಮನುರೂಪಮಿತಿ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ತಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುರೂಪಮಿತಿ ಸಂಯದ್ವಾಮಾದಿಗುಣೋಪದೇಶಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್

ಬ್ರಹ್ಮಣಿ

ಕಲ್ಪತೇ

ಘಟತೇ, ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದಿಷು ತ್ವಸಮವೇತಾರ್ಥಃ । ವಾಮನೀಯಾನಿ ಸಂಭಜನೀಯಾನಿ ಶೋಭನೀಯಾನಿ ಪುಣ್ಯಫಲಾನಿ ವಾಮಾನಿ । ಸಂಯಂತಿ ಸಂಗಚ್ಛಮಾನಾನಿ ವಾಮಾನ್ಯನೇನೇತಿ ಸಂಯದ್ವಾಮಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪುಣ್ಯಫಲೋತ್ಪತ್ತೇಸ್ತೇನ ಪುಣ್ಯಫಲಾನಿ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ । ಸ ಏವ ಪುಣ್ಯಫಲಾನಿ ವಾಮಾನಿ ನಯತಿ ಲೋಕಮಿತಿ ವಾಮನೀಃ । ಏಷ ಏವ ಭಾಮನೀಃ । ಭಾಮಾನೀ ಭಾನಾನಿ ನಯತಿ ಲೋಕಮಿತಿ ಭಾಮನೀಃ । ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ “ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ॥ ೧೩ ॥

ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ।

ಆಶಂಕೋತ್ತರಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ।

ಆಶಂಕಾಮಾಹ -

ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।

ಸ್ಥಾನಿನೋ ಹಿ ಸ್ಥಾನಂ ಮಹದ್ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಯಾದಸಾಮಬ್ಧಿಃ । ತತ್ಕಥಮತ್ಯಲ್ಪಂ ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಮಮಹತ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹರತಿ -

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಸ್ಥಾನಾನ್ಯಾದಯೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಸ್ಥಾನಾದಯೋ ನಾಮರೂಪಪ್ರಕರಾಸ್ತೇಷಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯೈಕಸ್ಥಾನನಿಯಮೋ ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ನತು ನಾನಾಸ್ಥಾನತ್ವಂ ನಭಸ ಇವ ನಾನಾಸೂಚೀಪಾಶಾದಿಸ್ಥಾನತ್ವಮ್ । ವಿಶೇಷತಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾನಿ ತಾನ್ಯುಪಾಸನಾಸ್ಥಾನಾನೀತಿ ತೈರಸ್ಯ ಯುಕ್ತೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ ॥ ೧೪ ॥

ಅಪಿಚ ಪ್ರಕೃತಾನುಸಾರಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಂ, ನತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವದೇವತಾ ಇತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -

ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಚ ।

ಏವಂ ಖಲೂಪಾಖ್ಯಾಯತೇ - ಉಪಕೋಸಲೋ ಹ ವೈ ಕಾಮಲಾಯನಃ ಸತ್ಯಕಾಮೇ ಜಾಬಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ । ತಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಾದಶ ವರ್ಷಾಣ್ಯಗ್ನೀನುಪಚಚಾರ । ಸ ಚಾಚಾರ್ಯೋಽನ್ಯಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ ಸಮಾವರ್ತಯಾಮಾಸ । ತಮೇವೈಕಮುಪಕೋಸಲಂ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತಿ ಸ್ಮ । ಜಾಯಯಾ ಚ ತತ್ಸಮಾವರ್ತನಾಯಾರ್ಥಿತೋಽಪಿ ತದ್ವಚನಮವಧೀರ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರೋಷಿತವಾನ್ । ತತೋಽತಿದೂನಮಾನಸಮಗ್ನಿಪರಿಚರಣಕುಶಲಮುಪಕೋಸಲಮುಪೇತ್ಯ ತ್ರಯೋಽಗ್ನಯಃ ಕರುಣಾಪರಾಧೀನಚೇತಸಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಯಾಸ್ಮೈ ದೃಢಭಕ್ತಯೇ ಸಮೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮೂಚಿರೇ “ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ಇತಿ । ಅಥೋಪಕೋಸಲ ಉವಾಚ, ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಸ ಹಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ವಿಭೂತಿಮತ್ತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂತು ಕಂ ಚ ಖಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತನ್ನ ವಿಜಾನಾಮಿ । ನಹಿ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಪರ್ಕಜಂ ಸುಖಮನಿತ್ಯಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಖಂ ಚ ಭೂತಾಕಾಶಮಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಥೈನಮಗ್ನಯಃ ಪ್ರತ್ಯೂಚುಃ - “ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೫) ಇತಿ । ಏವಂ ಸಂಭೂಯೋಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚ ಸ್ವವಿಷಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಮೂಚುಃ - “ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರನ್ನಮಾದಿತ್ಯಃ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೧ ।೧ ) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಪುನಸ್ತ ಏನಂ ಸಂಭೂಯೋಚುಃ, ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇಽಸ್ಮದ್ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುಕ್ತಾ ಸ್ವವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ, ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಂಭೂಯ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇಯಮುಕ್ತಾಸ್ಮಾಭಿರ್ಗತಿಮಾತ್ರಂ ತ್ವವಶಿಷ್ಟಂ ನೋಕ್ತಂ, ತತ್ತು ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಜಾಬಾಲಸ್ತವಾಚಾರ್ಯೋ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಗ್ನಯ ಉಪರೇಮಿರೇ ।

ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ “ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೫) ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -

ತತ್ರ ಖಂಶಬ್ದ ಇತಿ ಪ್ರತೀಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ।

ಆಶ್ರಯಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತರೇ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಃ ಪ್ರತೀಕಃ । ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯೋ ನಾಮಾದಿಷು ಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ಇದಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಂ ಯನ್ನಾಮೇತಿ । ತಥೇದಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯದ್ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್ । ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಸಾಧನಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತಾ ಚಾಮಯಸ್ತೇನ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಾಮಯಂ ಸುಖಮ್ ।

ತದೇವಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇ ದೋಷಮುಕ್ತ್ವೋಭಯಾನ್ವಯೇ ಗುಣಮಾಹ -

ಇತರೇತರವಿಶೇಷಿತೌ ತ್ವಿತಿ ।

ತದರ್ಥಯೋರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದಾವಪಿ ವಿಶೇಷಿತಾವುಚ್ಯೇತೇ । ಸುಖಶಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕರಣೋ ಹಿ ಖಂಶಬ್ದೋ ಭೂತಾಕಾಶಮರ್ಥಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣಯೋಗೇನ ವರ್ತತೇ । ತಾದೃಶಾ ಚ ಖೇನ ಸುಖಂ ವಿಶಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಸಾಮಯಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ನಿರಾಮಯಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಮುಭಯೋಪಾದಾನಮ್ ।

ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -

ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಕಂಪದಸ್ಯೋಪರಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಂ ಶಿರಃ, ಏವಂ ಖಂಪದಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಶಿರೋ ಯಯೋಃ ಕಂಖಂಪದಯೋಸ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಿರಸೀ, ತಯೋರ್ಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಿರಸ್ತ್ವಮ್ ।

ಅಸ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ತದೇವಂ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮ ಇತಿ ।

ನನ್ವಗ್ನಿಭಿಃ ಪೂರ್ವಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ, “ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತದೇವಾನುವರ್ತನೀಯಮಿತಿ ತು ಕುತ ಇತ್ಯಾಹ -

ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತೇತಿ ಚ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯೇತೇ ಭಿನ್ನವಕ್ತೃಣೀ ವಾಕ್ಯೇ ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವೇಣ ವಕ್ತ್ರಾ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಗಮಿತೇ, ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಕಿಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ತುಭ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ಮಾಭಿರೂಪದಿಷ್ಟಾ, ತದ್ವಿದಸ್ತು ಗತಿರ್ನೋಕ್ತಾ, ತಾಂ ಚ ಕಿಂಚಿದಧಿಕಮಾಧ್ಯೇಯಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾಚಾರ್ಯೋ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ । ತದನೇನ ಪೂರ್ವಾಸಂಬದ್ಧಾರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾ ವಾರಿತೇತಿ । ಅಥೈವಮಗ್ನಿಭಿರುಪದಿಷ್ಟೇ ಪ್ರೋಷಿತ ಆಚಾರ್ಯಃ ಕಾಲೇನಾಜಗಾಮ, ಆಗತಶ್ಚ ವೀಕ್ಷ್ಯೋಪಕೋಸಲಮುವಾಚ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇವ ತೇ ಸೋಮ್ಯ ಮುಖಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಭಾತಿ, ಕೋಽನು ತ್ವಾಮನುಶಶಾಸೇತಿ । ಉಪಕೋಸಲಸ್ತು ಹ್ರೀಣೋ ಭೀತಶ್ಚ ಕೋ ನು ಮಾಮನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಭಗವನ್ ಪ್ರೋಷಿತೇ ತ್ವಯೀತ್ಯಾಪಾತತೋಽಪಜ್ಞಾಯ ನಿರ್ಬಧ್ಯಮಾನೋ ಯಥಾವದಗ್ನೀನಾಮನುಶಾಸನಮವೋಚತ್ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಚಾಚಾರ್ಯಃ ಸುಚಿರಂ ಕ್ಲಿಷ್ಟ ಉಪಕೋಸಲೇ ಸಮುಪಜಾತದಯಾರ್ದ್ರಹೃದಯಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ, ಸೋಮ್ಯ ಕಿಲ ತುಭ್ಯಮಗ್ನಯೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕಲ್ಯೇನಾವೋಚನ್ , ತದಹಂ ತುಭ್ಯಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಯದನುಭವಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾತ್ “ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶ ಆಪೋ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯಂತ ಏವಮೇವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೩), ಇತ್ಯೇವಮುಕ್ತವತ್ಯಾಚಾರ್ಯ ಆಹೋಪಕೋಸಲಃ, ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ, ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚಾಚಾರ್ಯೋಽರ್ಚಿರಾದಿಕಾಂ ಗತಿಂ ವಕ್ತುಮನಾಃ, ಯದುಕ್ತಮಗ್ನಿಭಿಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತತ್ಪರಿಪೂರಣಾಯ “ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಯೇ ಸುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಸಂಯದ್ವಾಮಂ ವಾಮನೀಭಾಮನೀತ್ಯೇವಂಗುಣಕಂ ಪ್ರಾಣಸಹಿತಮುಪಾಸತೇ ತೇ ಸರ್ವೇಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾನೋಽನ್ಯತ್ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತು ಮಾ ವಾಕಾರ್ಷುಃ, ಅರ್ಚಿಷಮರ್ಚಿರಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ಅರ್ಚಿಷೋಽಹರಹರ್ದೇವತಾಂ, ಅಹ್ನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಂ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷದೇವತಾಂ, ತತಃ ಷಣ್ಮಾಸಾನ್ , ಯೇಷು ಮಾಸೇಷೂತ್ತರಾಂ ದಿಶಮೇತಿ ಸವಿತಾ ತೇ ಷಣ್ಮಾಸಾ ಉತ್ತರಾಯಣಂ ತದ್ದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ತೇಭ್ಯೋ ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಸಂವತ್ಸರದೇವತಾಂ, ತತ ಆದಿತ್ಯಂ, ಆದಿತ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಂ, ಚಂದ್ರಮಸೋ ವಿದ್ಯುತಂ, ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಾನೇತಾನ್ಪುರುಷಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದವತೀರ್ಯಾಮಾನವೋಽಮಾನವ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ಭವಃ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಭವ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸ ತಾದೃಶಃ ಪುರುಷ ಏತಾನ್ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ, ಸ ಏಷ ದೇವಪಥೋ ದೇವೈರರ್ಚಿರಾದಿಭಿರ್ನೇತೃಭಿರುಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ದೇವಪಥಃ, ಸ ಏವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಗಂತವ್ಯೇನೋಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪಥಃ, ಏತೇನ ಪಥಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಮಂ ಮಾನವಂ ಮನೋಃ ಸರ್ಗಂ ಕಿಂಭೂತಮಾವರ್ತಂ ಜನ್ಮಜರಾಮರಣಪೌನಃಪುನ್ಯಮಾವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಕರ್ತಾವರ್ತೋ ಮಾನವೋ ಲೋಕಸ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ । ತಥಾಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತೇ ಸರ್ವೇ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತಿಸಂಚರೇ । ಪರಸ್ಯಾಂತೇ ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಪರಂ ಪದಮ್” ॥ ೧೫ ॥

ತದನೇನೋಪಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ

ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಗತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚ

ಇತ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೬ ॥

ಅನವಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾಚ್ಚ ನೇತರಃ ।

'ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ” ಇತಿ ನಿತ್ಯವಚ್ಛ್ರುತಮನಿತ್ಯೇ ಛಾಯಾಪುರುಷೇ ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಚಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -

ನ ಚೋಪಾಸನಾಕಾಲ ಇತಿ ।

ತಥಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಽಪೀತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋ ಹಿ ನ ಪ್ರದೇಶೇ ಉಪಾಸನಾಽನ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಚರೀ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ತತ್ರ ಶ್ರುತಪೂರ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಷಾ ಭಿಯಾ । ಅಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೭ ॥