ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಾಧಿದೈವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।

'ಸ್ವಕರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಂ ದೇಹಂ ತೇನಾನ್ಯಚ್ಚ ನಿಯಚ್ಛತಿ । ತಕ್ಷಾದಿರಶರೀರಸ್ತು ನಾತ್ಮಾಂತರ್ಯಮಿತಾಂ ಭಜೇತ್” ॥ ೧ ॥ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಮಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಶರೀರಿಣಃ ಸ್ವಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದೌ ವಾ ಶರೀರೇಣ ವಾ ವಾಸ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟಂ ನಾಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಜಾತು ವಟಾಂಕುರಃ ಕುಟಜಬೀಜಾಜ್ಜಾಯತೇ । ತದನೇನ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೨) ಇತ್ಯೇದಪ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿರಹಿತಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನವತ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ವಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಿನೋ ಯೋಗಿನೋ ವಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ವಾಂತರ್ಯಾಮಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವಾಶ್ರುತತ್ವಾಮತತ್ವವಿಜ್ಞಾತತ್ವಾನಿ ಸಂತಿ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರೋತೃತ್ವಮಂತೃತ್ವವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಾನಾಂ ಶ್ರುತಾನಾಮಭಾವಾತ್ , ಅನಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ “ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನೋ ದೇವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಸಹ ದೃಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಭಿರುಪಪದ್ಯಂತೇ, ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿಯೋಗಾಚ್ಚ, “ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮಗ್ನಿರ್ಲೋಕೋ ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿಃ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತನಿಯಮನಾತ್ “ಯಃ ಸರ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನಂತರೋ ಯಮಯತಿ ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಂತರೋ ಯಮಯತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದನುಪಪತ್ತೇಃ, ಯೋಗೀ ತು ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕಭೂತವಶಿತಯಾ ಸರ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ನಿಯಂತುಮರ್ಹತಿ ತತ್ರ ತತ್ರಾನೇಕವಿಧದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಿರ್ಮಾಣೇನ “ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ” (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ತಥಾಪಿ “ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಂ ಪ್ರಕರಣಾತ್” (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪-೪-೧೭) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿಕಾರವಿಷಯೇ ವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಭಾವಾತ್ಸೋಽಪಿ ನಾಂತರ್ಯಾಮೀ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಜ್ಜೀವ ಏವ ಚೇತನೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಮಾನ್ ದೃಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಸಂಪನ್ನಃ ಸ್ವಯಮದೃಶ್ಯಾದಿಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಅಮೃತಶ್ಚ, ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಾಶೇಽಪ್ಯನಾಶಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಗಾಭಾವೇನ ಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶಾಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಂಗಾತ್ । “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್” ಇತಿ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋಪಚಾರಾತ್ “ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿವತ್ । “ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ” ಇತಿ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । “ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಮ್” ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಸರ್ವಂ “ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ” ಇತಿವದ್ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಯದಿ ಪುನರಾತ್ಮನೋಽಪಿ ನಿಯಂತುರನ್ಯೋ ನಿಯಂತಾ ಭವೇತ್ ವೇದಿತಾ ವಾ ತತಸ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಲೋಕಭೂತನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಚ ಜೀವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ । ತದುಪಾರ್ಜಿತೌ ಹಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ನಿಯಚ್ಛತ ಇತ್ಯನಯಾ ದ್ವಾರಾ ಜೀವೋ ನಿಯಚ್ಛತಿ । ಏಕವಚನಂ ಚ ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಂತರ್ಯಾಮೀ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - “ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಿಯಮೇ ನಾಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತರಮ್ । ತತ್ಕರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಂ ತಚ್ಚೇತ್ತದವಿದ್ಯಾರ್ಜಿತಂ ಜಗತ್” ॥ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ತಾವದತ್ರಭವತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ನ ತತ್ಪೃಥಗ್ಜನಸಾಧಾಣ್ಯಾನುಮಾನಾಭಾಸೇನಾಗಮವಿರೋಧಿನಾ ಶಕ್ಯಮಪಹ್ನೋತುಮ್ । ತಥಾಚ ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ತದವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಪರಿಣಾಮಸ್ತಸ್ಯ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸ್ಥಾನೇ ವರ್ತತ ಇತಿ ಯಥಾಯಥಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೇವತಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣೈಸ್ತಾನೇವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೇವತಾದೀಂಛಕ್ನೋತಿ ನಿಯಂತುಮ್ । ನ ಚಾನವಸ್ಥಾ । ನಹಿ ನಿಯಂತ್ರಂತರಂ ತೇನ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಯೋ ಜೀವೋ ನಿಯಂತಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ ಸ ಪರಮಾತ್ಮೈವೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಕಲ್ಪಿತಭೇದಸ್ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತ್ಯಸಕೃದಾವೇದಿತಂ, ತತ್ಕುತೋ ನಿಯಂತ್ರಂತರಂ ಕುತಶ್ಚಾನವಸ್ಥಾ । ತಥಾಚ “ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತಯ ಉಪಪನ್ನಾರ್ಥಾಃ । ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಂತರ್ಯಾಮಿಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ದ್ರಷ್ಟುರಭಾವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಜೀವಪರಮಾತ್ಮಭೇದಾಶ್ರಯಾಸ್ತು ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಭೇದಶ್ರುತಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ಸಂಸಾರಾನುಭವಃ, ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚ । ಏವಂ ಚಾಧಿದೈವಾದಿಷ್ವೇಕಸ್ಯೈವಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮಂಜಸಂ ಭವತಿ, “ಯಃ ಸರ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧) “ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಯ ಇತ್ಯೇಕವಚನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಮೃತತ್ವಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸಮಂಜಸಂ ನಾನ್ಯತ್ರ । “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್” ಇತ್ಯಾದೌ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಭೇದೋಪಚಾರಕ್ಲೇಶೋ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮೀ ನ ಜೀವಾದಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಸ್ತನಯಿತ್ನ್ವಂತಮಧಿದೈವಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು” ಇತ್ಯಾಧಿಲೋಕಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು” ಇತ್ಯಧಿವೇದಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಯಜ್ಞೇಷು” ಇತ್ಯಧಿಯಜ್ಞಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು” ಇತ್ಯಧಿಭೂತಮ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮಾಂತಮಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ । ಸಂಜ್ಞಾಯಾ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಂ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ॥ ೧೮ ॥॥ ೧೯ ॥

ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತರಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ ।

ಕರ್ತರಿ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥