ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ ।
ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ ।
ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಂ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯಃ । ಅಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಗೋಚರಃ । ಅಗೋತ್ರಂ ಕಾರಣರಹಿತಮ್ । ಅವರ್ಣಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದಿಹೀನಮ್ । ನ ಕೇವಲಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮವಿಷಯಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪ್ಯಸ್ಯ ನ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಚಕ್ಷುಃಕ್ಷೋತ್ರಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಅಪಾಣಿಪಾದಮಿತಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ನಿತ್ಯಂ, ವಿಭುಂ, ಸರ್ವಗತಂ ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಕಿಂ ಪರಿಣಾಮಿ ನಿತ್ಯಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅವ್ಯಯಮ್ ।
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । “ಪರಿಣಾಮೋ ವಿವರ್ತೋ ವಾ ಸರೂಪಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಚಿದಾತ್ಮನಾ ತು ಸಾರೂಪ್ಯಂ ಜಡಾನಾಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥ ಜಡಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತೋ ಜಗದ್ಯೋನಿಃ ಪ್ರತೀಯತಾಮ್ । ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚೇತ್ಕುತೋ ಜೀವನಿರಾಕ್ರಿಯಾ” ॥ ೨ ॥ ಪರಿಣಮಮಾನಸರೂಪಾ ಏವ ಪರಿಣಾಮಾ ದೃಷ್ಟಾಃ । ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಲಾಲಾಪರಿಣಾಮಾ ಲೂತಾತಂತವಸ್ತತ್ಸರೂಪಾಃ, ತಥಾ ವಿವರ್ತಾ ಅಪಿ ವರ್ತಮಾನಸರೂಪಾ ಏವ ನ ವಿರೂಪಾಃ । ಯಥಾ ರಜ್ಜುವಿವರ್ತಾ ಧಾರೋರಗಾದಯೋ ರಜ್ಜುಸರೂಪಾಃ । ನ ಜಾತು ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಕುಂಜರ ಇತಿ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯಂತಿ । ನಚ ಹೇಮಪಿಂಡಪರಿಣಾಮೋ ಭವತಿ ಲೂತಾತಂತುಃ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಅತ್ಯಂತವೈರೂಪ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಜಡಂ ಜಡಸ್ಯ ಜಗತೋ ಯೋನಿರಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಸ್ವವಿಕಾರಾನಶ್ರುತ ಇತಿ ತದಕ್ಷರಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್”(ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತಿ ಚಾಕ್ಷರಾತ್ಪರಾತ್ಪರಸ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ, “ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ” (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನಹಿ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋರ್ಽವಾಗ್ವಿಕರಜಾತಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದೃತೇಽನ್ಯದಕ್ಷರಂ ಸಂಭವತಿ । ಅತೋ ಯಃ ಪ್ರಧಾನಾತ್ಪರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ ಸರ್ವವಿತ್ । ಭೂತಯೋನಿಸ್ತ್ವಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ, ತಚ್ಚ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಮೇವಾಸ್ತು । ಅಥ ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಪರಿತುಷ್ಯತಿ, ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಬೀಜಶಕ್ತಿಭೂತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ, ಪ್ರಧೀಯತೇ ಹಿ ತೇನ ವಿಕಾರಜಾತಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಂ, ತತ್ಖಲು ಜಡಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಜಡಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಜ್ಯತೇ, ಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ । ನನು ಚಿದಾತ್ಮಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ, ವಿರೂಪೋ ಹಿ ಸಃ । ಅಚೇತನಾನಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಾರೂಪ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸ್ಮಾರ್ತಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣೇನೈವೈತದಪಿ ನಿರಾಕೃತಪ್ರಾಯಂ, ತತ್ಕುತೋಽಸ್ಯ ಶಂಕೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪಿಚ ಪೂರ್ವತ್ರಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದೀತಿ ।
ಸತಿ ಬಾಧಕೇಽಸ್ಯಾನಾಶ್ರಯಣಂ, ಇಹ ತು ಬಾಧಕಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ “ತದೈಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಾವುಪಚರ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದ್ಯೋನಿತಾಽವಿದ್ಯಾಶಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ । ಇಹ ತ್ವವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇರೇವ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಸಂಭವೇ ನ ದ್ವಾರಾದ್ವಾರಿಭಾವೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಜಗದ್ಯೋನಿರುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಥ ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಪರಸ್ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ತು ಜೀವಾತ್ಮೇತಿ ವಿನಿಗಮನಾಯಾಂ ನ ಹೇತುರಸ್ತೀತಿ ಸಂಶಯೇನ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - “ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಜಗದ್ಯೋನಿಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಹ್ಯನಂತರಮ್ । ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥ ತೇನ ನಿರ್ದೇಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನತಃ ಸ್ಫುಟಮ್ । ಅಕ್ಷರಂ ಸರ್ವವಿದ್ವಿಶ್ವಯೋನಿರ್ನಾಚೇತನಂ ಭವೇತ್ ॥ ೨ ॥ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವವ್ಯಾಕೃತೇ ಮತಾ । ಅಶ್ನುತೇ ಯತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಣಿ ತತೋಽವ್ಯಾಕೃತಮಕ್ಷರಮ್” ॥ ೩ ॥ ನೇಹ ತಿರೋಹಿತಮಿವಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ । ಯತ್ತು ಸಾರೂಪ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಪರಿಣಾಮಃ ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ । ಅದ್ಧಾ । “ವಿವರ್ತಸ್ತು ಪ್ರಪಂಚೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಪರಿಣಾಮಿನಃ । ಅನಾದಿವಾಸನೋದ್ಭೂತೋ ನ ಸಾರೂಪ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ” ॥ ೧ ॥ ನ ಖಲು ಬಾಹ್ಯಸಾರೂಪ್ಯನಿಬಂಧನ ಏವ ಸರ್ವೋ ವಿಭ್ರಮ ಇತಿ ನಿಯಮನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ । ಆಂತರಾದಪಿ ಕಾಮಕ್ರೋಧಭಯೋನ್ಮಾದಸ್ವಪ್ನಾದೇರ್ಮಾನಸಾದಪರಾಧಾತ್ಸಾರೂಪ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಅಪಿಚ ಹೇತುಮಿತಿ ವಿಭ್ರಮೇ ತದಭಾವಾದನುಯೋಗೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನಾಪ್ರವಾಹಪತಿತಸ್ತು ನಾನುಯೋಗಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮವಿವರ್ತತಯಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ತದ್ಯೋನಿಃ, ಭುಜಂಗ ಇವ ರಜ್ಜುವಿವರ್ತತಯಾ ತದ್ಯೋನಿಃ, ನ ತು ತತ್ಪರಿಣಾಮತಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಸರ್ವವಿತ್ತ್ವೋಕ್ತೇರ್ಲಿಂಗಾತ್ “ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್” (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪದಿಶ್ಯತೇ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ, ನತು ಪ್ರಧಾನಂ ಜೀವಾತ್ಮಾ ವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಲಿಂಗಾದಪಿ ತು ‘ಪರಾ ವಿದ್ಯಾ’ ಇತಿ ಸಮಾಖ್ಯಾನಾದಪ್ಯೇತದೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚ ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ಇತಿ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭವತ ಇತಿ ।
ಭೋಗಾ ಭೋಗ್ಯಾಸ್ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಭೋಕ್ತರಿ । ಅವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹಿ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಭೋಗ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ನ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ।
ಸಮಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚ ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಿತಿ ।
ಪ್ಲವಾ ಹ್ಯೇತೇ ಅದೃಢಾ ಯಜ್ಞರೂಪಾ ಅಷ್ಟಾದಶೇತಿ ।
ಪ್ಲವಂತೇ ಗಚ್ಛಂತಿ ಅಸ್ಥಾಯಿನ ಇತಿ ಪ್ಲವಾಃ । ಅತ ಏವಾದೃಢಾಃ । ಕೇ ತೇ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ । ರೂಪ್ಯಂತೇಽನೇನೇತಿ ರೂಪಂ, ಯಜ್ಞೋ ರೂಪಮುಪಾಧಿರ್ಯೇಷಾಂ ತೇ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ । ತೇ ತು ಷೋಡಶರ್ತ್ವಿಜಃ । ಋತುಯಜನೇನೋಪಾಧಿನಾ ಋತ್ವಿಕ್ಶಬ್ದಃ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ಯಜ್ಞೋಪಾಧಯ ಋತ್ವಿಜಃ । ಏವಂ ಯಜಮಾನೋಽಪಿ ಯಜ್ಞೋಪಾಧಿರೇವ । ಏವಂ ಪತ್ನೀ, “ಪತ್ಯುರ್ನೋ ಯಜ್ಞಸಂಯೋಗೇ”(ಪಾ.ಸೂ.೪-೧-೩೩) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತ ಏತೇಽಷ್ಟಾದಶ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ, ಯೇಷ್ವೃತ್ವಿಗಾದಿಷೂಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಯಜ್ಞಃ । ಯದಾಶ್ರಯೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಕರ್ಮಾವರಂ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯವರಫಲತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಯಂತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ।
ನಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ
ಇತ್ಯುಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಚ ನೇತರೌ ।
ವಿಶೇಷಣಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಹೀತಿ ।
ಶಾರೀರಾದಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಪ್ರಧಾನಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಾದಪೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಿಮಾಗಮಿಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಂ ಪ್ರಧಾನಂ, ತಥಾಚ ಬಹುಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಮ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ।
ತದೇತತ್ಪರಮತೇನಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ್ವಮತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅನ್ಯೇ ಪುನರ್ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಪುನಃಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಂ ದ್ಯೋತಯನ್ನಸ್ಯೇಷ್ಟತಾಂ ಸೂಚಯತಿ । ಜಾಯಮಾನವರ್ಗಮಧ್ಯಪತಿತಸ್ಯಾಗ್ನಿಮೂರ್ಧಾದಿರೂಪವತಃ ಸತಿ ಜಾಯಮಾನತ್ವಸಂಭವೇ ನಾಕಸ್ಮಾಜ್ಜನಕತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಕರಣಂ ಖಲ್ವೇತದ್ವಿಶ್ವಯೋನೇಃ, ಸಂನಿಧಿಶ್ಚ ಜಾಯಮಾನಾನಾಮ್ । ಸಂನಿಧೇಶ್ಚ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಜಾಯಮಾನಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ವಿಶ್ವಯೋನೇರೇವ ಪ್ರಕರಣಿನೋ ರೂಪಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಚೇತ್ ನ, ಪ್ರಕರಣಿನಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಮೂರ್ಧಾದಿಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾತ್ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾಮಾತ್ರಪರಾ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಶ್ರುತೇರತ್ಯಂತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಸಿದ್ಧೇ ಚ ಪ್ರಕರಣಿನಾಸಂಬಂಧೇ ಜಾಯಮಾನಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಂ ಜಾಯಮಾನಗ್ರಹಣೇ ಕಾರಣಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಭಗವಾನ್ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಃ ಕಾರ್ಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ ।
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸೂತ್ರಮನವಧೇಯಮೇವ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾತ್ ॥ ೨೩ ॥
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ॥೨೧॥ ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಃ । ಪೂರ್ವತ್ರ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತಮಿಹ ತದಶ್ರವಣಾದಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೈವ ಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ।
ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚೇದಿತಿ ।
ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ । ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಪರಿಣಾಮಮತಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ಪರಿಣಾಮಸಾರೂಪ್ಯಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ, ಅತ್ರ ತು ವಿವರ್ತಸಾದೃಶ್ಯಯೋಃ । ಪರಿಣಾಮಸ್ತು ತತ್ರತ್ಯ ಇಹಾನೂದಿತಃ । ಭೂತಯೋನಿರ್ಜಡಃ ಪರಿಣಮಮಾನತ್ವಾದ್ವಿವರ್ತಮಾನತ್ವಾದ್ವಾ ಸಂಮತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರಿಣಾಮಿನಃ ಕಥಮಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮತ ಆಹ —
ಸ್ವವಿಕಾರಾನಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಯೋರ್ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ।
ನಾಮರೂಪೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರ್ಬೀಜಮಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ಮಾ ತದ್ವಿಷಯತಯಾ ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ಶಕ್ತಿಭೂತಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಕಾರಣಂ ತಸ್ಮಿನ್, ಸಂದೇಹಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪ್ರಧಾನಶಬ್ದಂ ವರ್ತಯತಿ —
ಪ್ರಧೀಯತ ಇತಿ ।
ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಚೇತನಾನಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ನ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಮಾತ್ರಪರಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸಾರೂಪ್ಯಾದಿತಿ ।
ನನು ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಾಚ್ಯಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಧಾನಂ ದೂಷಿತಂ, ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾದಚೇತನಮವ್ಯಾಕೃತಂ ದೂಷಿತಪ್ರಾಯಮಿತಿ ತಚ್ಛಂಕಾ ನ ಯುಕ್ತಾ; ಪ್ರಧಾನೇ ತ್ವಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಧಿಕಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಬಾಧಕಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿ ।
ಈಕ್ಷತ್ಯಾದಿಚಿಂತಯಾಪ್ಯಪುನರುಕ್ತಿಮಾಹ —
ತೇನೇತಿ ।
ಉಪಚರ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಉಪಚಾರೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯೀಕೃತತ್ವೇನ ತದಾಶ್ರಯ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಅಥೇತಿ ।
ಸತಿ ಚೇತನಪರತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ದುರ್ನಿವಾರಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮ್ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಕ್ಷರಂ ತು ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅಕ್ಷರಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಮಿತ್ಯಕ್ಷರಸ್ಯ ಜಗದ್ಯೋನಿಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮರೂಪಾದಿ ಜಾಯತ ಇತಿ ಜಗದ್ಯೋನಿಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಉಪಾದಾನಪ್ರಾಯಪಾಠಾಚ್ಚ ಪಂಚಮ್ಯಾ ನ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವಂ ತತ್ರ ಉಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಲಿಂಗೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞ ಏವ ಭೂತಯೋನಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶ್ವಯೋನಿರ್ಯದಕ್ಷರಂ ತತ್ಸರ್ವವಿದ್ಭವೇದಿತಿ ವಿಧೀಯತೇ ।
ಯದ್ಯಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಭೂತಯೋನೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯಾಕ್ಷರಾತ್ಪರತ್ವಮುಕ್ತಂ? ತತ್ರಾಹ —
ಅಕ್ಷರಾದಿತಿ ।
ಯದ್ ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ । ನ ಚ — ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ ಭೂತಯೋನಿರೇವಾಕ್ಷರಾದಿತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇತಿ — ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರಥಮಶ್ರುತೇ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾಽಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್, ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪುರುಷಸ್ಯಾಕ್ಷರಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ।
ವಿವರ್ತಸ್ತ್ವಿತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —
ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ಭೋಗ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ —
ಭೋಗಾ ಇತಿ ।
ನನು ಋತುಷು ಯಜಂತೀತಿ ಕರ್ತರಿ ಕ್ವಿಪಿ ಸಂಪ್ರಸಾರೇಣ ಋತ್ವಿಕ್ ಶಬ್ದಃ । ಯಜ್ಞಸಂಯೋಗೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಪತಿಶಬ್ದಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯ ನಕಾರಾದೇಶಃ, ಸ ಇಕಾರಸ್ಯಾಂತ್ಯಸ್ಯ, ತತೋ ಙೀಪಿ ಕೃತೇ ಪತ್ನೀ ।
ಉಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ।
ವಿವರ್ತತ್ವೇನ ಸಾರೂಪ್ಯಾನಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥೨೧॥
ಪ್ರಧಾನಾದಿತ್ಯಪೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಶಾರೀರಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣತಯಾ ಹೇತುದ್ವಯಂ ಕ್ರಮೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ; ತಥಾಪಿ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾದಾದ್ಯಹೇತುರಪಿ ಪ್ರಧಾನವಾರಣಾರ್ಥ ಇತಿ । ಅಕ್ಷರಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರ್ಬೀಜಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಃ ಸಹಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ಸಾ ಚೇಶ್ವರಮಾಶ್ರಯತೇ ವಿಷಯೀಕರೋತೀತಿ ಈಶ್ವರಾಶ್ರಯಾ । ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಉಪಾಧಿಭೂತಾವಚ್ಛೇದಿಕಾ, ಶುಕ್ತೇರಿವ ತದ್ವಿಷಯಮಜ್ಞಾನಮ್ । ಅವಿಕಾರ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮತಂ ಭಾಷ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಕೈಶ್ಚಿದಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ — ಅಜ್ಞತ್ವಭ್ರಾಂತತಾದೋಷಾದರಕ್ಷತ್ಪರಮೇಶ್ವರಮ್ । ಏತದ್ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥತತ್ತ್ವಜ್ಞೋ ವಾಚಸ್ಪತಿರಗಾಧಧೀಃ॥ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಗಮಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರ ಸಾರೂಪ್ಯಾದಿ ಬಹು ಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸಮಂಜಸಮಿತಿ ಪಾಠೇ ಚೇತನಸ್ಯ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಾದಿ ಅಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೨॥ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ । ನೇತರಾವಿತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಭಾಷ್ಯೇ — ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಸ್ಯ ನ ವಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ । ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯೇತಿ ಸಮಾಧಾನಮ್ ।
ಜಾಯಮಾನಸನ್ನಿಧಿಲಕ್ಷಣಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇನ ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಕರಣಬಾಧಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿವದ್ ಮೂರ್ಧಾದಿಸಂಭವ ಇತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ । ತನ್ನ ; ಅಪಾಣಿಪಾದಮಿತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕ್ರಮಾದ್ಧಿರಣ್ಮಯಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಪ್ರಾಕೃತಪಾಣ್ಯಾದಿನಿಷೇಧ ಏಷ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಥಮಸ್ಯ ಚರಮೇಣಾಸಂಕೋಚಾದಿತಿ ।
ಲಿಂಗಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪರಂ ನ ಶರೀರಾದಿಮತ್ವಪರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತಿ ಮೂರ್ಧಾದಿಬಹುಶ್ರುತೀನಾಂ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್, ತಾಸ್ತು ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಸ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೈತಾವತೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಮಾತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಹೃದಯಂ ವಿಶ್ವಮಸ್ಯ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮೇತಿ ಚಾತ್ರತ್ಯೇ ಸರ್ವನಾಮನೀ ಸನ್ನಿಹಿತತರಂ ವಿಗ್ರಹವಂತಂ ಗೃಹ್ಣೀತೋ ನ ಭೂತಯೋನಿಮಿತಿ ।
ಲಿಂಗನಿರುದ್ಧೇ ಪ್ರಕರಣೇ ಸನ್ನಿಧಿರ್ವಿಜಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ —
ಸಿದ್ಧೇ ಚೇತಿ ।
ಪುರುಷ ಏವೇದಮಿತ್ಯಾದಿಸರ್ವರೂಪತ್ವೋಪನ್ಯಾಸೋಽಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ಧಾದಿಕಸ್ಯೈವಾಸ್ತು ತಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತತರತ್ವಾದತ ಆಹ —
ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।
ಸನ್ನಿಧೇಃ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವವದ್ಬಾಧಕಲಿಂಗಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಊರ್ಣನಾಭಿರ್ಲೂತಾಕೀಟಸ್ತಂತೂನ್ ಸೃಜತೇ ಸಂಹರತಿ ಚ । ಸತೋ ಜೀವತಃ । ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಅಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮುಪಸನ್ನಾಯ ಪ್ರೋವಾಚ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ । ಸರ್ವವಿದ್ಯಾವೇದ್ಯವಸ್ತ್ವಧಿಷ್ಠಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಕರ್ಮನಿರ್ಮಿತಾನ್ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾತ್ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗಚ್ಛೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಹೇತುಮಾಹ — ಇಹ ಸಂಸಾರೇಽಕೃತೋ ಲೋಕೋ ನಾಸ್ತಿ, ಕಿಂ ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಅತೋಽಕೃತಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ದಿವಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಕಾಶರೂಪೇ ಭವೋ ದಿವ್ಯೋ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಸಹಿತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮೇತಿ ಯಾವತ್ । ಕ್ರಿಯಾವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣರಹಿತಃ । ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯನಿಷೇಧೋಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಃ । ಅತ ಏವ ಶುಭ್ರ ಶುದ್ಧಃ; ಅಗ್ನಿದ್ಯೌಃ, ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿರಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಸ ಮೂರ್ಧಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ । ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥೇ ಅಸ್ಯಶಬ್ದಃ । ವಿವೃತಾ ಉದ್ಘಾಟಿತಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ವೇದಾಃ ಯಸ್ಯ, ವಾಕ್ ವಾಯುರ್ಯಸ್ಯ, ಪ್ರಾಣಃ ವಿಶ್ವಂ ಯಸ್ಯ, ಹೃದಯಂ ಮನಸ್ತನ್ಮನಸಾ ಸೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ ವಿಶ್ವಸ್ಯ, ಪಾದರೂಪೇಣ ಪೃಥಿವೀ ಯಸ್ಯ ಜಾತಾ, ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಗತಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸಮಷ್ಟಿತಯಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ । ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಗ್ನಿರ್ದ್ಯುಲೋಕೋ ಜಾಯತೇ ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಃ ಸಮಿಧಃ; ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿಸ್ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯ ಏವ ಸಮಿದಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ ದಧಾರ ದಧಾರ । ಕಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ॥ ಇತಿ ಷಷ್ಠಮದೃಶ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್॥