ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్॥౨౨॥ లిఙ్గాద్ బ్రహ్మనిర్ణయస్య తుల్యత్వాత్పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ —

పూర్వస్మిన్నితి ।

శ్రుతిప్రాప్తనభసో లిఙ్గేన బాధార్థో న్యాయోఽధిక ఇత్యర్థః । ఇదముక్తం — న భూతాకాశ ఉపాస్యత్వేనేతి । యద్యప్యస్మిన్గ్రన్థే పూర్వత్ర సోపాధిబ్రహ్మణ ఉపాస్తిచిన్తా, అత్ర తు తస్యోద్గీథే సంపత్తిచిన్తేతి విశేషప్రదర్శనపరం భాతి, తథాపి న తథార్థో గ్రాహ్యః, హిరణ్మయవాక్యేఽపి తస్మాదుద్గీథ ఇత్యుద్గీథసంపత్తేస్తుల్యత్వాత్ । తస్మాదేతదపి అసాధారణధర్మతుల్యమేవానూదితమ్ । ఆకాశశబ్దో నభ పర, ఉత బ్రహ్మపర ఇతి రూఢినిరూఢప్రయోగాభ్యాం విశయే పూర్వత్రావ్యభిచారిలిఙ్గాదన్యథాసిద్ధరూపవత్త్వాది నీతమ్, ఇయం తు శ్రుతిర్లిఙ్గాన్నాన్యథయితవ్యేతి ప్రత్యుదాహరణలక్షణసంగతిః ।

ప్రధానత్వహేతుం వ్యాచష్టే —

అస్యేతి ।

తదానుగుణ్యేనేత్యేతద్వివృణోతి —

సర్వాణీతి ।

ప్రథమత్వే హేతుం వ్యాఖ్యాతి —

అపిచేతి ।

నను పరబలీయస్త్వన్యాయేన ప్రథమమాకాశం బాధ్యతామ్, అత ఆహ —

ఎకవాక్యగతమితి ।

నిరపేక్షం పరం పూర్వం బాధతే, ఎకవాక్యనివిష్టశబ్దానాం తు పూర్వానురోధేనోత్తరార్థప్రతీతిః, తద్విరుద్ధార్థసమర్పణే వాక్యభేదాపత్తేరిత్యర్థః ।

‘‘యదేష ఆకాశ ఆనన్ద’’ ఇత్యాదౌ బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దో గౌణో దృష్టః, తద్వదిహాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —

న చ క్వచిదితి ।

యాదాంసి జలచరాః ।

యాదాంసీతి ప్రయోగే గఙ్గాపదాభిధేయస్య వాక్యార్థాన్వయసంభవాన్ముఖ్యత్వం, న త్విహ నభసో వాక్యార్థాన్వయః, ఆనన్త్యాద్యయోగాదత ఆహ —

సంభవశ్చేతి ।

ముఖ్యానుగుణ్యేన గుణానాం నయనస్యోక్తత్వాదిత్యర్థః । అస్తు తర్హి బ్రహ్మణి ముఖ్యః, తత్ర వక్తవ్యం కిం బ్రహ్మనభసోర్ముఖ్యః, ఉత బ్రహ్మణ్యేవేతి ।

నాద్య ఇత్యాహ —

అనేకార్థత్వస్యేతి ।

నహి ద్వితీయ ఇత్యాహ —

భక్త్యా చేతి ।

నను నభసి గౌణః, బ్రహ్మణి రూఢ కిం న స్యాత్తత్రాహ —

తత్పూర్వకత్వాచ్చేతి ।

ప్రశ్నోత్తరయోరేకార్థపర్యవసానసామర్థ్యలక్షణం సూత్రగతలిఙ్గశబ్దార్థమభిప్రేత్య సిద్ధన్తయతి —

సామానాధికరణ్యేనేతి ।

నన్వైకార్థేఽపి ప్రశ్నోత్తరయోః ప్రతివచనస్థాకాశశబ్దానురోధాత్ప్రశ్నోఽపి ముఖ్యాకాశపరోఽస్తు, తత్రాహ —

పౌర్వాపర్యేతి ।

ప్రశ్నోత్తరయోరర్థతః శబ్దతశ్చ పూర్వాపరత్వేనానుసంధానాదసంజాతవిరోధప్రశ్నానుసారేణ చరమముత్తరం నేయమిత్యర్థః । అనేన ప్రథమత్వహేతోరసిద్ధిరుక్తా, ప్రాధాన్యం తూపక్రమవిరోధే సత్యకించిత్కరమిత్యుక్తమ్ ।

ప్రధానత్వేఽపీతి ।

ఆకాశపదస్య ప్రధానార్థత్వేఽపి గౌణతా, అపిశబ్దాన్న నభసః ప్రధానత్వమపి తు పృష్టస్య సర్వకారణస్యైవేత్యర్థః ।

ప్రధానత్వేఽపీత్యేతద్వ్యాచష్టే —

యద్యపీతి ।

సామానాధికరణ్యేనేత్యేతద్విభజతే —

యత్పృష్టమితి ।

అస్తు ప్రశ్నోత్తరయోరేకవిషయత్వం ప్రశ్నవిషయస్తు నభ ఇతి నేత్యాహ —

తదిహేతి॥

యత్తు కశ్చిదాహ — దాల్భ్యేన స్వర్గలోకః సామప్రతిష్ఠేత్యుక్తే శాలవత్యోఽప్రతిష్ఠత్వేన తద్దూషయిత్వా పృథివీలోకః సామాశ్రయ ఇత్యూచే । ప్రవాహణస్తు తమన్తవత్త్వేనాదూదుషత్ । తర్హ్యస్య లోకస్య కా గతిరితి శాలావత్యోఽపృచ్ఛత్ । తత్ర పృథివీకారణమాత్రం పృష్టం, న సర్వలోకగతిః; తస్మాత్ — పూర్వాపరపరామర్శరహితైః ప్రాజ్ఞమానిభిః । కల్పితేయం గతిర్నైషా విదుషామనురఞ్జికా॥ ఇతి ॥ తచ్ఛ్రుతిభావానవబోధవిజృమ్భితమ్ । తథా హి — పృథివీమాత్రకారణస్యాపాం ప్రసిద్ధత్వేన ప్రశ్నవైయర్థ్యాత్, అస్యేతి చ సర్వనామశ్రుతేః ప్రకరణద్బలీయస్యాః సర్వకార్యవిషయత్వోపపత్తేః । యస్తు ప్రథమప్రశ్నే దాల్భ్యకృతేఽస్యశబ్దః, స పృథివీపరోస్తు; న ప్రతిష్ఠా లోకమతినయేదితి పృథివ్యా ఎవ తదుత్తరేఽభిధానాత్ । ద్వితీయే తు శాలావత్యకృతే న తథా కించిదస్తి సంకోచకమ్ । కించాభిధత్తామయమప్యస్యశబ్దః పృథివీమేవ; తథాప్యన్తవత్త్వదోషాపనినీషయా ప్రశ్నప్రవృత్తేః పృథివీమాత్రకారణనిరూపణే తదసిద్ధే కాకేభ్యో రక్షతామన్నమితివదయమస్యశబ్దః సర్వకార్యపరః । తథాచ పూర్వాపరేత్యాదిరుపాలమ్భ ఉష్ట్రలకుటన్యాయమనుసరతీతి॥

పౌర్వాపర్యేత్యేతచ్ఛఙ్కోత్తరత్వేన వివృణోతి —

న చోత్తరే ఇతి ।

యద్యపి కారణవిషయప్రశ్నః ; తథాపి తత్ర విశేషణతయా కార్యమప్యుపాత్తమితి కార్యమేవ పృష్టమిత్యుక్తమ్ ।

కథం న యుక్తమత ఆహ —

ప్రశ్నస్యేతి ।

యథా హి ‘‘ఉచ్చైౠచా క్రియత‘‘ ఇత్యత్ర విధ్యుద్ధేశగతా అప్యృగాదిశబ్దాః ‘‘త్రయో వేదా అజాయన్తే’’ — త్యుపక్రమగతమర్థవాదస్థమపి వేదశబ్దమేకవాక్యత్వసిద్ధ్యర్థమనురున్ధానా ఋగాదిజాతివచనతాం ముఞ్చన్తో వేదలక్షణార్థా ఇతి నిర్ణీతం వేదో వా ప్రాయదర్శనా(జై.అ.౩.పా.౩.సూ.౨) దిత్యత్ర, ఎవమత్రాప్యేకస్మిన్వాక్యే ‘‘అస్య లోకస్య కా గతిరితి’’ సర్వాకారణత్వావరుద్ధాయాం బుద్ధౌ తద్విరుద్ధార్థస్య వాక్యైక్యవినాశినో నివేశాయోగాదాకాశపదం పరమకారణే గౌణమిత్యర్థః ।

నను నిర్ణీతార్థ ఉపక్రమ ఉపసంహారమన్యథయేత్, న ప్రశ్నోపక్రమః; సందిగ్ధార్థత్వాదితి, తత్రాహ —

నచేతి ।

ప్రశ్నః స్వవిషయే వ్యవస్థిత ఎవ న చేత్ తత్ర వక్తవ్యం స నిర్విషయః, పృష్టాదన్యవిషయో వా ।

నాద్య ఇత్యాహ —

అనాలమ్బనత్వేతి ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ —

వైయధికరణ్యేతి ।

ఎవం తావత్ప్రశ్నప్రతివచనవాక్యసామర్థ్యం తల్లిఙ్గాదితి సౌత్రహేతువచనార్థ ఇతి వ్యాఖ్యాయ వాక్యశేషస్థలిఙ్గపరతయా వ్యాఖ్యాన్తరమాహ —

అపిచేత్యాదినా॥

సర్వేషాం లోకానామితి ప్రశ్నోపక్రమాదితి ।

ఉత్తరే —

సర్వాణీతి దర్శనాత్ ప్రశ్నస్థః షష్ఠ్యన్తలోకశబ్దోఽస్యేతి సర్వనామసహపఠితో వ్యాఖ్యాయ నిర్దిష్ట ఇతి । ఇదంచ ప్రశ్నస్య సర్వకారణవిషయత్వే లిఙ్గమ్, ఇతరథా హ్యుత్తరే పృథివ్యాకాశాత్ సముత్పద్యత ఇతి స్యాత్తన్మాత్రకారణస్య పృష్టత్వాదితి । నను సామ్యే విరోధినాం భూయసామనుగ్రహో న్యాయ్యః, ఇహ తు ప్రధానమాకాశశబ్దార్థో నాప్రధానైర్భూయోభిరపి బాధ్యేత । యదాహ కశ్చిత్ — త్యజేదేకం కులస్యార్థే ఇతి రాద్ధాన్తయన్తి యే । శేషివాధే న తైర్దృష్టమాత్మార్థే పృథివీమితి॥

ఇతి, తత్రాహ —

నచాకాశస్య ప్రధాన్యమితి ।

నను శేష్యర్థత్వాదాకాశపదం ప్రధానార్థమత ఆహ —

తథాచేతి ।

ఉపక్రాన్తం ప్రధానం బ్రహ్మ విశిషమ్నాకాశశబ్దః ప్రధానార్థో నతు గగనమభిదధదిత్యర్థః ।

అపి చేతి భాష్యోక్తాన్తవత్త్వప్రతిపాదికం శ్రుతిమాహ —

అన్తవదితి ।

ఆస్తాం ప్రశ్నోపక్రమానురోధః, ప్రతివచనేఽపి వాక్యశేషగతాఽనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గాదాకాశపదం గౌణార్థమితి భాష్యార్థమాహ —

తత్రైవ చేతి ।

‘‘ఉద్గీథే కుశలాస్త్రయః శాలావత్యదాల్భ్యజైవలయః కథమారేభిరే । శాలావత్యా దాల్భ్యం పప్రచ్ఛ కా సామ్నో గతిః; కారణమితి, ఇతర ఆహ స్వర ఇతి । స్వరస్య ప్రాణః, ప్రాణస్యాన్నమ్, అన్నస్యాప, అపాం స్వర్గః వృష్టేస్తత ఆగతేరితి’’ దాల్భ్యే ప్రత్యుక్తవతి స్వర్గస్యాపి మనుష్యకృతజ్ఞాద్యధీనస్థితికత్వాదప్రతిష్ఠితం వ కిల తే దాల్భ్య సామేత్యుక్త్వా అయం లోకః స్వర్గస్య గతిరితి శాలావత్య ప్రతిజజ్ఞే । తం రాజా జైవలిరాహ ‘అన్తవద్ధై కిల తే శాలావత్య సామ కారణమితి’ ‘తర్హ్యస్య లోకస్య కా గతిరితి’ పృష్టో రాజా ‘ఆకాశ’ ఇతి హోవాచ । జ్యాయాన్మహత్తర , పరమయనమాశ్రయః పరాయణం పరోవరేభ్యః స్వరాదిభ్యోఽతిశయేన వరః పరోవరీయాన్ । స చాకాశ ఉద్గీథే సంపాద్యోపాస్యత్వాదుద్గీథః॥ ఇతి అష్టమమాకాశాధికరణమ్॥